Διάγραμμα της έννοιας "Προπαγάνδα"

1. Ορισμός
Προπαγάνδα είναι η παρουσίαση ενός μηνύματος με έναν συγκεκριμένο τρόπο ώστε
να εξυπηρετήσει συγκεκριμένους σκοπούς. Γενικά, είναι η αθέμιτη και συστηματική
προσπάθεια μονόπλευρου επηρεασμού της κοινής γνώμης προς την κατεύθυνση που
επιθυμούν οι περιφρονητές του πλήθους. Ετυμολογικά, προπαγάνδα σημαίνει «διάδοση μίας
φιλοσοφίας ή άποψης». Ιστορικά, ο όρος χρησιμοποιείται ως επί το πλείστον εντός του
πολιτικού χώρου και ιδιαίτερα αναφορικά με συγκεκριμένες κινήσεις που προωθούνται από
κυβερνήσεις ή πολιτικές ομάδες.
Το προπαγανδιστικό μήνυμα διαφέρει από τη γενικότερη διαφήμιση στο ότι περιέχει
τρανταχτές και επιτηδευμένες ψευδολογίες ή/και παραλείπει τέτοιον όγκο
αληθειών/γεγονότων σχετικών με το θέμα που καθίσταται έντονα παραπλανητικό. Κρύβει
μέσα του σκοπιμότητα, υστεροβουλία και ιδιοτέλεια, γι’ αυτό και αντιδιαστέλλεται με την
πειθώ. Ανάλογα με το περιεχόμενό της η προπαγάνδα διακρίνεται σε πολιτική, κοινωνική,
θρησκευτική, εθνική, ιδεολογική και εμπορική.
Κατά κανόνα κάνουν χρήση προπαγάνδας οι φορείς εξουσίας, τα Μ.Μ.Ε.( λ.χ.
διαφήμιση) , τα κόμματα, οι θρησκευτικές και εκκλησιαστικές οργανώσεις, η εκπαίδευση, η
πνευματική ηγεσία (κριτικοί, επιστήμονες, καλλιτέχνες, διανοούμενοι).
Είδη προπαγάνδας
Το modus operandi της προπαγάνδας είναι παρόμοιο με αυτό της διαφήμισης. Για την
ακρίβεια, η διαφήμιση μπορεί και να οριστεί ως προπαγάνδα υπέρ κάποιου συγκεκριμένου
προϊόντος. Η λέξη προπαγάνδα αφορά κυρίως πολιτικούς ή εθνικιστικούς σκοπούς και την
προώθηση αντιστοίχων ιδεών. Η προπαγάνδα σχετίζεται επίσης με εκστρατείες
πληροφόρησης από μέρους των κυβερνήσεων, οι οποίες στοχεύουν στην προώθηση ή στην
αποθάρρυνση συγκεκριμένων πρακτικών, όπως η χρήση ζωνών ασφαλείας, το κάπνισμα, κλπ.
Ακόμη και σε αυτές τις περιπτώσεις, ο χαρακτήρας της προπαγάνδας παραμένει πολιτικός. Η
1

2. προπαγάνδα μπορεί να λαμβάνει χώρα με φυλλάδια, αφίσες, μέσω τηλεοπτικών και
ραδιοφωνικών εκπομπών ή και άλλων μέσων.
Ως προπαγάνδα δηλαδή, εννοείται ένα σύνολο πληροφοριών, οι οποίες είναι επίτηδες
παραπλανητικές ή ψευδείς, προκειμένου να υποστηρίξουν πολιτικές σκοπιμότητες ή να
προστατεύσουν τα συμφέροντα αυτών που κατέχουν την εξουσία. Ο προπαγανδιστής
επιδιώκει να μεταλλάξει τον τρόπο με τον οποίο το ευρύ κοινό αντιλαμβάνεται ένα ζήτημα ή
μία ορισμένη κατάσταση, ώστε οι αντιδράσεις και οι προσδοκίες του να εξυπηρετούν πλέον τα
συμφέροντα της οντότητας που αντιπροσωπεύει ο προπαγανδιστής. Ως τέτοια, η προπαγάνδα
συνάδει με τη λογοκρισία, η οποία επιτυγχάνει τον ίδιο στόχο με τη διαφορά ότι δεν
επιδιώκει να γεμίσει τη διάνοια του κοινού με «εγκεκριμένες» πληροφορίες, αλλά εμποδίζει τη
μετάδοση αντιμαχόμενων ιδεολογιών.
Αυτό που ξεχωρίζει την προπαγάνδα από άλλες μορφές συνηγορίας είναι ότι ο
προπαγανδιστής είναι πρόθυμος να αλλάξει την άποψη του κοινού μέσω σύγχυσης και
εξαπάτησης και όχι μέσω πειθούς και κατανόησης. Επιπλέον, οι ηγέτες κάποιας οργάνωσης
μπορεί να γνωρίζουν ότι οι πληροφορίες είναι μονόπλευρες ή αναληθείς, αλλά αυτό ίσως δεν
ισχύει για τα μέλη της οργάνωσης που συμμετέχουν στη διάδοση της προπαγάνδας.
Σε ό,τι αφορά τις θρησκευτικές αποχρώσεις του, ο όρος «προπαγάνδα» χρησιμοποιείται
ευρέως σε διαξιφισμούς αναφορικά με νέα θρησκευτικά κινήματα, τόσο από τους
υπερασπιστές, όσο και από τους διώκτες τους. Οι τελευταίοι τα αποκαλούν σέκτες/αιρέσεις. Οι
ακτιβιστές των αντισεκταριανιστικών/αντιαιρετικών κινημάτων κατηγορούν τους ηγέτες των
θεωρούμενων αιρέσεων ότι χρησιμοποιούν προπαγάνδα, προκειμένου να προσηλυτίσουν
οπαδούς. Κάποιοι κοινωνιολόγοι, όπως ο Τζέφρι Χάντεν και οι επιστήμονες της CESNUR
κατηγορούν το αντι-αιρετικό κίνημα, καθώς και τα πρώην μέλη αποκαλούμενων αιρέσεων, τα
οποία έγιναν στεντόρειοι κριτικοί τους ότι οι κατηγορίες τους στερούνται βάσης.
Τεχνικές διάδοσης προπαγάνδας
Τυπικά για τη διάδοση προπαγανδιστικών μηνυμάτων χρησιμοποιούνται
ειδησεογραφικά πρακτορεία, κυβερνητικές δηλώσεις και αναφορές, ιστορικές αναθεωρήσεις,
junk science, βιβλία, φυλλάδια, προπαγανδιστικές ταινίες, το ραδιόφωνο, η τηλεόραση και
αφίσες. Στην περίπτωση των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης προπαγανδιστικά μηνύματα
μπορούν να διαδοθούν μέσω ειδήσεων, ενημερωτικών, αλλά και άλλων εκπομπών, καθώς και
διαφημιστικών μηνυμάτων.
Γνωρίσματα προπαγάνδας
Σε γενικές γραμμές, η προπαγάνδα κατατάσσεται στον εξουσιαστικό, αυταρχικό και
συνεπώς άδικο λόγο. Χαρακτηρίζεται κατά βάση ανέντιμη, δογματική, αντικριτική,
συναισθηματική και συγκεντρώνει τα εξής γνωρίσματα:
 Ο λόγος είναι αυθαίρετος και απουσιάζουν τα αποδεικτικά στοιχεία.
 Τα τεκμήρια ενίοτε ή σχεδόν πάντα παραπειστικά, ανακριβή ή ψευδή ‘πρόκειται
δηλαδή για παραπληροφόρηση.
2

3.  Η διατύπωση είναι υπεραπλουστευτική, άκρως γενικευμένη και αόριστη.
 Η φρασεολογία είναι υβριστική, συκοφαντική και παραπέμπει σε λόγο φθοράς και
διαφθοράς.
 Κατισχύει η κινδυνολογία.
 Χρησιμοποιείται αξιολογική έκφραση, δηλαδή λέξεις με ηθική διάσταση, που
παγιδεύουν το δέκτη.
 Παραποιούνται έννοιες και αξίες.
 Συχνά βρίθει από λεξιμαγεία και ωραιολογία.
 Κυριαρχεί το στοιχείο της υποβολής, δηλαδή δεν υποκινείται η λογική, αλλά εγείρεται
το συναίσθημα.
 Υπάρχει χαλαρή λογική σύνδεση των νοημάτων (έλλειψη υπόταξης), η πρόθεση είναι
βεβαιωτική, διατακτική, κοσμοσωτήρια, η διατύπωση μεγαλόστομη.
 Επικρατεί η ψιθυρολογία, η σκανδαλολογία, η έμφαση στο αιώνιο ανεξάρτητα από
χρονικές συνθήκες.
 Η γλώσσα φαίνεται οικεία, φιλική, ενώ ο τόνος μπορεί να είναι γλυκερός και σε κάθε
περίπτωση, όμως, επουσιώδης, ανούσιος και υποκριτικός.
Σκοπός της προπαγάνδας
Σκοπός της προπαγάνδας είναι να αλλάξει δραστικά τις απόψεις των άλλων, αντί
απλώς να μεταδώσει γεγονότα. Για παράδειγμα, η προπαγάνδα μπορεί να επιστρατευτεί,
προκειμένου να προϊδεάσει θετικά ή αρνητικά σε σχέση με κάποια ιδεολογική θέση, αντί να
παρουσιάσει την ίδια την θέση. Η προπαγάνδα διαφοροποιείται από την «κανονική»
επικοινωνία, επειδή επιδιώκει να διαμορφώσει απόψεις με έμμεσες και συχνά δόλιες
μεθόδους. Για παράδειγμα, η προπαγάνδα συχνά μεταδίδεται με τέτοιον τρόπο, ώστε να
προκαλεί ισχυρά συναισθήματα και αυτό το κάνει κυρίως με το να υπονοεί παράλογες σχέσεις
μεταξύ ιδεών.
Η επίκληση στο συναίσθημα είναι ίσως η πιο απροκάλυπτη μέθοδος προπαγάνδας,
αφού υπάρχουν πολλές άλλες μέθοδοι, λιγότερο φανερές και μάλιστα δόλιες. Για παράδειγμα,
η προπαγάνδα μπορεί να διαδίδεται έμμεσα. Μπορεί να μεταδίδεται ως εύλογη
προκατάληψη εντός μιας φαινομενικά ισορροπημένης και δίκαιης δημόσιας συζήτησης ή
επιχειρηματολογίας. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί ακόμη καλύτερα σε συνδυασμό με τη μέθοδο
μετάδοσης ειδήσεων των μέσων μαζικής επικοινωνίας.
Ιδού ένα υποθετικό παράδειγμα, όπου υποτίθεται ότι αντιπαρατίθενται αντίθετες
απόψεις: Το γεράκι λέει: «Πρέπει να παραμείνουμε στην πορεία μας» και το περιστέρι
απαντά: «Ο πόλεμος απέβη καταστροφικός και απέτυχε». Τότε το γεράκι αποκρίνεται: «Στον
πόλεμο τα πράγματα σπάνια πηγαίνουν ομαλά και δεν πρέπει να επιτρέπουμε σε ένα κώλυμα
να μειώνει την αποφασιστικότητά μας». Τότε το περιστέρι ανταπαντά:
3

4. «Τα κωλύματα είναι κωλύματα και οι αποτυχίες είναι αποτυχίες». Όπως φαίνεται από το
παράδειγμα, πουθενά δεν εξετάζεται το αν ο πόλεμος είναι τελικά νόμιμος και θεμιτός.
Λακωνικά, συνοπτικά και απλουστευτικά σχόλια ονομάζονται sound bites. Όταν σε έναν
δημόσιο διάλογο, που αφορά ένα ζήτημα που πράγματι χρήζει διαλόγου, οι συνδιαλεγόμενοι
εκφέρουν επιχειρήματά που πηγάζουν από τις ίδιες βασικές προϋποθέσεις, αλλά δίνουν την
εντύπωση ότι πρεσβεύουν αντίθετες απόψεις, τότε ο διάλογος εμμέσως κατηχεί αυτές τις
προκαταλήψεις ως απρόσβλητες αλήθειες, καθιστώντας τις κοινώς αποδεκτά δεδομένα για το
εν λόγω ζήτημα.
Η μέθοδος της προπαγάνδας είναι επίσης βασική όσον αφορά και στο τι θα σημαίνει
«προπαγάνδα» σε κάθε περίπτωση. Ένα μήνυμα δεν πρέπει να είναι απαραιτήτως ψευδές, για
να αποτελεί προπαγάνδα. Στην πραγματικότητα, τα μηνύματα της σύγχρονης προπαγάνδας
δεν είναι κραυγαλέα ψευδή. Ωστόσο, ακόμη και αν το μήνυμα μεταδίδει μόνον «αληθείς»
πληροφορίες, αυτές συνήθως περιέχουν φατριακούς προϊδεασμούς και δεν εκθέτουν το
μήνυμα με πλήρη και ισορροπημένο τρόπο. Ένα επιπρόσθετο χαρακτηριστικό της
προπαγάνδας είναι ο μεγάλος όγκος της. Δηλαδή, ένας προπαγανδιστής μπορεί να
προσπαθήσει να επηρεάσει τις γνώμες με το να κάνει το μήνυμά του να ακουστεί σε όσο
περισσότερα μέρη γίνεται και όσο πιο συχνά γίνεται. Σκοπός αυτής της προσέγγισης είναι (α)
να ενισχύσει τις ιδέες του μέσω της επανάληψης και (β) να καταπνίξει όλες τις εναλλακτικές
ιδέες.
Στα ελληνικά, η λέξη «προπαγάνδα» φέρει έντονα αρνητική (καθώς και πολιτική)
χροιά, μολονότι αυτό δεν ίσχυε πάντοτε.
Στόχοι και επιπτώσεις της προπαγάνδας
Η προπαγάνδα με τη στρατηγική και τους μηχανισμούς της ευτελίζει τον άνθρωπο,
εκφυλίζει τους θεσμούς, ναρκοθετεί την πρόοδο και επηρεάζει συνολικά το κοινωνικό
γίγνεσθαι. Ειδικότερα:
Πνευματικός : Ο κύριος στόχος είναι η μεταβολή των πολιτών σε πειθήνια όργανα,
ετεροκατευθυνόμενα και άβουλα όντα. Η προπαγάνδα αλλοιώνει την πραγματικότητα και
συσκοτίζει την κρίση του δέκτη, που γίνεται ευάλωτος στο δογματισμό, την αδιαλλαξία.
Υποκλέπτει την πνευματική του ελευθερία, ανοίγει το δρόμο της χειραγώγησης και της
ομοιομορφίας.
Υλικός: Επιχειρείται συστηματική προβολή υλιστικών προτύπων, με στόχο τον
καταναλωτισμό και την αλλοίωση του ανθρώπου (ηθική, κοινωνική και επαγγελματική).
Αυτή η εμπορική προπαγάνδα ντύνεται με το εύσχημο προσωπείο των διαφημίσεων.
Ηθικός: Διαφθείρει συνειδήσεις, καλλιεργεί το ψέμα και κατακρεουργεί την αλήθεια,
ποδοπατά τις ηθικές αξίες, υπονομεύει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια.
Κοινωνικός: Επειδή δρέπει καρπούς από την έριδα, οδηγεί σε ενστάσεις και συγκρούσεις
μεταξύ ομάδων με επακόλουθο την έξαρση της κοινωνικής παθογένειας και την απειλή της
συνεκτικότητας των κοινωνιών.
4

5. Πολιτικός: Υποσκάπτει τη δημοκρατία λόγω του φανατισμού που διασπείρει, αλλά και με τη
χρήση αντικριτικού λόγου, λαϊκισμού, δημαγωγίας, κολακείας. Αχρηστεύει δηλαδή, πολιτικά
τον άνθρωπο.
Εθνικός-Διεθνιστικός: Καθιστά φασματική την ειρήνη λόγω του μεθοδευμένου εθνικισμού
και της ξενοφοβίας. Προλειαίνει το έδαφος για επεκτατικούς πολέμους.
Πολιτιστικός: Επιστρατεύει την τέχνη και αλλοιώνει τον υγιή προσανατολισμό της. Στρέφει
τα άτομα στην ανούσια διασκέδαση που αποτελεί ψυχοκτονία. Οδηγεί σε εκφυλισμό την
αθλητική ιδέα και επιφέρει εν γένει πολιτιστική υποβάθμιση.
Αίτια προπαγάνδας
Οι λόγοι, για τους οποίους προπαγανδίζει ο πομπός είναι:
 Η κρίση ανθρωπισμού και ηθικής καθιστά τον άνθρωπο μέσο.
 Η εξυπηρέτηση οικονομικών, εθνικών, πολιτικών συμφερόντων και σκοπιμοτήτων.
 Η ανασφάλεια που προκύπτει από την ύπαρξη ολοκληρωτικών καθεστώτων.
 Η έλλειψη ουσιώδους παιδείας.
 Η διαπλοκή των Μ.Μ.Ε. και των πολιτών.
 Ο φανατισμός.
Οι παράγοντες που καθιστούν ευάλωτο το δέκτη και γενικά την κοινή γνώμη στην
προπαγάνδα είναι:
 Η στρατηγική και οι μηχανισμοί της με τεχνικές που παγιδεύουν.
 Η αδυναμία κριτικής ματιάς ως απόρροια του χαμηλού πνευματικού επιπέδου.
 Η τεχνολογική και επιστημονική ανάπτυξη, όπως και η εφαρμογή της γνώσης, που
ανήγαγε την προπαγάνδα σε επιστήμη (π.χ. τηλεόραση).
 Η ελλιπής ενημέρωση σε μια εποχή συνθετότητας.
 Η δύναμη της μάζας που υποβάλλει συνήθως να ακολουθούνται πιστά όσα υιοθετούν
οι περισσότεροι.
 Το αντιπνευματικό «προφίλ» της εποχής μας με το προσωπείο του καταναλωτισμού.
 Η ειδίκευση που οδηγεί στη μονομέρεια και προάγει την άγνοια.
 Η δυσλειτουργία των θεσμών (οικογένεια, σχολείο, Μ.Μ.Ε., πνευματική ηγεσία).
Προτάσεις άμυνας στην προπαγάνδα
5

6. Παρά την καταιγιστική εμφάνιση της προπαγάνδας στη σύγχρονη εποχή, υπάρχει
δυνατότητα αντίστασης από τον πολίτη με την αρωγή των κοινωνικών φορέων:
Ο πολίτης
 Συνειδητοποίηση των διαστάσεων του προβλήματος.
 Κριτική ματιά για ορθή επεξεργασία των μηνυμάτων.
 Επιδίωξη πολύπλευρης ενημέρωσης, διασταύρωση των πληροφοριών.
 Αίσθημα ευθύνης, πολιτική ωριμότητα, συμμετοχή στα κοινά.
 Απαγκίστρωση από αυθεντίες, απαλλαγή από δογματισμούς.
 Απεγκλωβισμός από τεχνοκρατικές αντιλήψεις, στροφή στα πνευματικά αγαθά.
Οι φορείς κοινωνικοποίησης
Οικογένεια
 Γόνιμος διάλογος.
 Διαμόρφωση ελεύθερης σκέψης.
Σχολείο
 Ιστορική μνήμη , ώστε να μη γίνεται ο άνθρωπος έρμαιο της ιστορικής
πλαστογράφησης.
 Γλωσσική καλλιέργεια, για να εντοπίζονται οι τεχνικές της προπαγάνδας.
 Ανθρωπιστική παιδεία, με σκοπό την απόκτηση συνειδησιακού βάθους, την κοινωνική
συνείδηση.
Μ.Μ.Ε.
 Τήρηση του κώδικα δεοντολογίας, προκειμένου να υπηρετήσουν την αλήθεια και τον
άνθρωπο.
 Ανεξαρτησία από οικονομικά συμφέροντα και πολιτικές εξαρτήσεις.
Πνευματική ηγεσία
 Αφύπνιση της κοινής γνώμης.
 Άρνηση στη στράτευση.
Πολίτευμα-Κράτος
 Εφαρμογή του δημοκρατικού πολιτεύματος.
6

7.  Ήθος στην πολιτική ηγεσία.
 Σύνεση και ορθολογισμός στη διαχείριση των κοινών.
 Στόχος το κοινό καλό.
7