Βενιζέλος και Κωνσταντίνος Β: το ασύμπτωτο μιας σχέσης

1. ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ Γ3
Η ΕΛΛΑΔΑ ΣΤΟΝ ΠΡΩΤΟ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ
(Ο ΕΘΝΙΚΟΣ ΔΙΧΑΣΜΟΣ)
Όταν ξεκίνησε ο Α παγκόσμιος πόλεμος η Ελλάδα παρέμεινε ουδέτερη. Έχοντας βγει μόλις από έναν πόλεμο (Βαλκανικούς, 1912-1913), η κυβέρνηση Βενιζέλου είχε αποφασίσει να επέμβει μόνο αν απειλούνταν η Σερβία (με την οποία είχε υπογραφεί αμυντικό σύμφωνο) από τη Βουλγαρία. Σύντομα όμως τα πράγματα άλλαξαν, καθώς ο πόλεμος γενικευόταν στην Ευρώπη προοιωνιζόμενος ευρύτερες εδαφικές αλλαγές.
Τότε λοιπόν σχηματίστηκαν δύο αντίπαλα μπλοκ:
 Του Βενιζέλου, δηλ. της επίσημης κυβέρνησης, που ζητούσε συμμετοχή στον πόλεμο, στο πλευρό της Αντάντ
 Του βασιλιά Κωνσταντίνου και της ύπατης ηγεσίας του στρατού, που ήθελαν η Ελλάδα να παραμείνει αμέτοχη1
Επιχειρήματα του Κωνσταντίνου και των συν αυτώ (δηλ. των οπαδών του) ήταν:
 πως η χώρα έπρεπε να δώσει βάρος στην απάλυνση των πληγών των πρόσφατων Βαλκανικών και στην ομαλή ενσωμάτωση των μόλις αποκτηθέντων εδαφών (Μακεδονίας, Ηπείρου, Κρήτης, νησιών αν. Αιγαίου) αντί να επιδιώκει νέα
 πως η έκβαση του πολέμου ήταν αβέβαιη και πως άρα η σύνταξή μας με την Αντάντ ενείχε το ρίσκο στο τέλος να χάσουμε ό,τι είχαμε κερδίσει στους Βαλκανικούς
Ο Βενιζέλος όμως δεν είχε την ίδια γνώμη. Θεωρούσε πως ανοιγόταν για την Ελλάδα μία τεράστια ευκαιρία να αποκτήσει νέα εδάφη και να υλοποιήσει τα οράματα της Μεγάλης Ελλάδας. Πέραν τούτου άλλωστε:
 υπήρχε μία εκκρεμότητα σχετικά με τα νησιά του ανατολικού Αιγαίου (Χίο, Λέσβο, Λήμνο, Σάμο, Ικαρία), τα οποία είχε μεν κατακτήσει η Ελλάδα στους Βαλκανικούς, η Οθωμανική Αυτοκρατορία ωστόσο τα θεωρούσε ακόμα δικό της έδαφος
 υπήρχε ανοιχτό κάλεσμα της Αγγλίας για να τη βοηθήσουμε στη σχεδιαζόμενη απόβασή της στην Καλλίπολη (βόρεια ακτή Ελλησπόντου), ένα κάλεσμα που συνοδευόταν από υποσχέσεις για «σπουδαία εδαφικά ανταλλάγματα» αλλά και από μια έμμεση προειδοποίηση πως δε θα ανεχόταν τυχόν άρνησή μας.
1 Ο Κωνσταντίνος στην πραγματικότητα ήθελε να συνταχθεί η Ελλάδα με τις Κεντρικές Δυνάμεις (Γερμανία- Αυστρουγγαρία), όμως δεν τολμούσε να το πει, καθώς μαζί τους είχε συμμαχήσει και η Οθωμανική Αυτοκρατορία˙ οπότε θα φαινόταν στους Έλληνες πολύ «γκροτέσκο» (αταίριαστο) έως προδοτικό μια «ανίερη» συμμαχία μαζί της, τη στιγμή που οι δύο χώρες είχαμε μεταξύ μας τόσα ανοιχτά μέτωπα (βλ. ελληνικό αλυτρωτισμό) και τρεις πολέμους (του 1897 και του 1912-1913) να βαραίνουν την πρόσφατη ιστορία μας.

2. Η διαφωνία μεταξύ των δύο αντρών οδήγησε τελικά σε ανοιχτή και οξύτατη πολιτική κρίση (τον επονομαζόμενο «Εθνικό Διχασμό»), που δίχασε το έθνος για δύο χρόνια (1915-1917) σημαδεύοντας την πολιτική και κοινωνική ζωή της χώρας ως τα 1936 και την επιβολή της δικτατορίας του Μεταξά. Η εξέλιξη της κρίσης εκτυλίχτηκε μέσα από τα ακόλουθα στάδια:
 Αύγουστος 1914 (πριν την αγγλική πρόταση-εκβιασμό): ο Βενιζέλος θεωρεί πως η Ελλάδα πρέπει να μπει σε καθεστώς στρατιωτικής επιφυλακής εν αναμονή προσεχών εξελίξεων, δηλ. τυχόν πρότασης που θα της γίνει από την Αντάντ για συμμετοχή στον πόλεμο. Ο βασιλιάς διαφωνεί κι έτσι ο Βενιζέλος υποβάλλει την παραίτησή του, η οποία όμως δε γίνεται δεκτή.
 Φεβρουάριος 1915 (μετά την αγγλική πρόταση-εκβιασμό): ο Βενιζέλος θέλει να κηρύξει γενική επιστράτευση και να συμμετάσχουμε ως χώρα στην αγγλική απόβαση στην Καλλίπολη. Ο βασιλιάς, ωστόσο, δεν υπογράφει το σχετικό διάταγμα κι έτσι έχουμε τη δεύτερη παραίτηση του Βενιζέλου, η οποία τώρα γίνεται δεκτή.
 Μάιος 1915: γίνονται εκλογές που αναδεικνύουν νικητή το Βενιζέλο. Με φρέσκια τη λαϊκή εντολή, άρα και νομιμοποίηση, ο κρητικός πολιτικός επανέρχεται στο βασιλιά και του ζητά εκ νέου να κηρύξει επιστράτευση. Εκείνος και πάλι αρνείται – ενέργεια πλέον καθαρά αντισυνταγματική, αφού παραβλέπει τη λαϊκή ετυμηγορία – οπότε έχουμε την τρίτη και τελευταία παραίτηση του Βενιζέλου.
 Μάιος 1915 – Μάιος 1917: η βουλή ουσιαστικά καταργείται (δηλ. χάνει κάθε συνταγματική νομιμότητα και υποβαθμίζεται) και η χώρα κυβερνάται από το βασιλιά και τις διορισμένες από αυτόν κυβερνήσεις. Το Δεκέμβρη του 1915 έγιναν εκλογές χωρίς τη συμμετοχή των Φιλελευθέρων (που τις κατήγγειλαν ως αντισυνταγματικές), προκειμένου να αποκτήσει η ιδιότυπη αυτή βασιλική δικτατορία μία επίφαση λαϊκής νομιμοποίησης (να υπάρχει δηλ., έστω τυπικά, μία βουλή που να «αποφασίζει» και να «εκλέγει» κυβερνήσεις).
 Οκτώβριος 1915: οι Άγγλοι, ανησυχώντας από τις πολιτικές εξελίξεις στην Ελλάδα (που αφήνουν ανοιχτό το ενδεχόμενο να συνταχθεί η χώρα ανοιχτά ή συγκαλυμμένα με τους Γερμανούς και τους Βούλγαρους), αποβιβάζουν στρατό στη Θεσσαλονίκη βγάζοντας έτσι de facto (στην πράξη) το κράτος από την ουδετερότητα.
 Μάιος 1916: οι Βούλγαροι καταλαμβάνουν το οχυρό Ρούπελ ύστερα από ισχνή αντίσταση2 και οι Αγγλογάλλοι, προκειμένου να αποτρέψουν τυχόν ολοσχερή προσχώρηση της Ελλάδας στο στρατόπεδο των Γερμανών, επιβάλλουν ναυτικό αποκλεισμό με τρία αιτήματα: α) αποστράτευση των ενόπλων δυνάμεων β) άμεση αντικατάσταση της φιλοβασιλικής κυβέρνησης γ) διάλυση της βουλής και προκήρυξη νέων εκλογών.
 Αύγουστος 1916: οι Βούλγαροι, εκμεταλλευόμενοι την ελληνική ακυβερνησία, εισβάλλουν στην ανατολική Μακεδονία και αρχίζουν διωγμούς κατά των Ελλήνων. Η βασιλική κυβέρνηση δίνει εντολή στο στρατό να μην προβάλλει αντίσταση! Ως απάντηση ιδρύεται στη Θεσσαλονίκη από βενιζελικούς αξιωματικούς η Επιτροπή Εθνικής Άμυνας, με στόχο την προάσπιση της Μακεδονίας και την είσοδο της Ελλάδας στον πόλεμο στο πλευρό της Αντάντ. Την ίδια εποχή ο Βενιζέλος φεύγει από την Αθήνα και πηγαίνει στα Χανιά, όπου ιδρύει παράλληλη κυβέρνηση, η οποία τον επόμενο μήνα (Σεπτέμβριο) μεταφέρεται στη Θεσσαλονίκη για να ενωθεί με τους αμυνίτες στρατηγούς.
2 Η κυβέρνηση έδωσε εντολή να παραδοθεί στους Βουλγάρους.

3.  Οκτώβριος 1916 – Μάιος 1917: η Ελλάδα έχει πλέον δύο κυβερνήσεις, μία επίσημη στην Αθήνα υπό το βασιλιά Κωνσταντίνο και μία ανεπίσημη στη Θεσσαλονίκη υπό το Βενιζέλο. Η πρώτη, υπό το μανδύα της ουδετερότητας και της εθνικής ανεξαρτησίας, παραδίδει αμαχητί σχεδόν τη Μακεδονία στους Βουλγάρους, η δεύτερη στηριγμένη στους Αγγλο- γάλλους και την πλειοψηφία του ελληνικού λαού (ιδίως των «Νέων Χωρών») προσπαθεί να ανασυντάξει το στρατό και να τους απωθήσει.
 Νοέμβριος 1916: οι Γάλλοι αποβιβάζουν στρατεύματα στον Πειραιά και συγκρούονται με τους «επίστρατους» του βασιλιά. Τα πλοία τους βομβαρδίζουν τα ανάκτορα από το Φάληρο. Την ίδια στιγμή ένας πραγματικός εμφύλιος μαίνεται στους δρόμους μεταξύ βενιζελικών και βασιλικών. Οι πρώτοι κατηγορούνται ως πράκτορες των Αγγλο-γάλλων, οι δεύτεροι ως εθνοπροδότες και πράκτορες των Γερμανών. Διώξεις, ύβρεις, συμπλοκές, ξυλοδαρμοί, ακόμα και δολοφονίες στην ημερήσια διάταξη. Παντελής αναρχία. Είναι τα λεγόμενα «Νοεμβριανά»
 Μάιος 1917: ύστερα από δύο χρόνια συνταγματικής εκτροπής, πολεμικών ηττών και εθνικού διχασμού οι σύμμαχοι (βασικά οι Γάλλοι με την έγκριση όμως των Άγγλων) αναγκάζουν το βασιλιά Κωνσταντίνο να φύγει εκτός Ελλάδος αφήνοντας το θρόνο του στο δευτερότοκο γιο του Αλέξανδρο (ο πρωτότοκος, Γεώργιος Β, τον ακολούθησε στην εξορία). Ο Βενιζέλος επιστρέφει στην Αθήνα, σχηματίζει νέα κυβέρνηση και επαναφέρει την τελευταία νόμιμη βουλή που είχε διαλυθεί το Μάιο του 1915, την επονομαζόμενη «βουλή των Λαζάρων». Η Ελλάδα βγαίνει στον πόλεμο στο πλευρό της Αντάντ, απωθεί τους Βουλγάρους από τη Μακεδονία και τη Δυτική Θράκη, κατοχυρώνει τα νησιά του ανατολικού Αιγαίου και βάζει πλώρη για τη Μικρά Ασία. Όλα δείχνουν πως η «Μεγάλη Ιδέα» τελικά θα υλοποιηθεί…