Από την Κατοχή στην Αντίσταση και την Απελευθέρωση.

1. Η ΕΛΛΑΔΑ ΣΤΟΝ Β ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ
Συμπληρωμένο και εμπλουτισμένο κείμενο του ιστορικού Βασίλειου Σφυρόερα (Ιστορία νεότερη και σύγχρονη για τη Γ Γυμνασίου, ΟΕΔΒ, 2005)
Η κήρυξη του πολέμου
Το καλοκαίρι του 1940 η Ιταλία, που είχε μπει στον πόλεμο μετά την κατάρρευση του γαλλικού μετώπου (Ιούνιος 1940), με συνεχείς προκλήσεις προετοίμαζε το έδαφος για την επίθεση εναντίον της Ελλάδας. Ο ραδιοφωνικός σταθμός του Μπάρι και οι ελεγχόμενες από τη φασιστική κυβέρνηση ιταλικές εφημερίδες, κατηγορούσαν την Ελλάδα για δήθεν ενέργειες που στρέφονταν εναντίον της Αλβανίας, που την είχαν καταλάβει οι Ιταλοί το 1939, και για διευκολύνσεις προς την Αγγλία. Οι ιταλικές προκλήσεις κορυφώθηκαν με τον τορπιλλισμό του πολεμικού πλοίου «Έλλη» στο λιμάνι της Τήνου στις 15 Αυγούστου 1940 από ιταλικό υποβρύχιο. Η ελληνική κυβέρνηση, επιδιώκοντας να παραμείνει η χώρα όσο το δυνατό περισσότερο χρόνο μακριά από την πολεμική σύρραξη, δεν αποκάλυψε τότε επίσημα την ε- θνικότητα του υποβρυχίου, στην κοινή γνώμη όμως ο τορπιλλισμός αυτός, που οι στόχοι του ήταν φανεροί, προκάλεσε αγανάκτηση και οδύνη.
Δυόμισι μήνες αργότερα ο Μουσολίνι έριξε το προσωπείο. Στις 28 Οκτωβρίου, τρεις ώρες μετά τα μεσάνυχτα, ο Ιταλός πρέσβης στην Αθήνα πήγε στο σπίτι του πρωθυπουργού Μεταξά στην Κηφισιά και του επέδωσε τελεσίγραφο, με το οποίο η ιταλική κυβέρνηση ζητούσε να επιτραπεί στον ιταλικό στρατό να μπει στην Ελλάδα και να καταλάβει στρατηγικές θέσεις. Η απάντηση έπρεπε να δοθεί την ίδια νύχτα, ως τις 6 το πρωί.
Ο Μεταξάς, που ήταν ενημερωμένος για τις προθέσεις της Ιταλίας από τις ελληνικές διπλωματικές υπηρεσίες, εκφράζοντας εκείνη τη στιγμή τη θέληση ολόκληρου του ελληνικού λαού, αφού διάβασε το τελεσίγραφο, το απέρριψε με τη φράση: «Λοιπόν, αυτό σημαίνει πόλεμο!».
Και πράγματι, πριν εκπνεύσει η προθεσμία που είχε δοθεί για την είσοδο των ιταλικών στρατευμάτων στη χώρα, άρχισε η ιταλική επίθεση στα ελληνοαλβανικά σύνορα. Οι σειρήνες που ήχησαν στην Αθήνα και στις άλλες πόλεις, αντί να προκαλέσουν πανικό σήμαναν κυριολεκτικά πανεθνικό συναγερμό. Μόλις δημοσιεύτηκε το διάταγμα της επιστράτευσης, όλοι οι στρατεύσιμοι, αστοί και αγρότες, έσπευδαν στις μονάδες τους και η καθολική αντίδραση στην εισβολή εκφράσθηκε με το σύνθημα: «Οχι!».
Οι επιχειρήσεις
Η επίθεση δεν αιφνιδίασε τις ελληνικέξ δυνάμεις του μετώπου, που από την πρώτη στιγμή αντιμετώπισαν με αποφασιστικότητα και αισιοδοξία τον αριθμητικά υπέρτερο ιταλικό στρατό και την ιταλική αεροπορία. Η σύμπτυξη των πρώτων ωρών σε καταλληλότερες θέσεις άμυνας,

2. σύμφωνα με το σχέδιο του Γενικού Επιτελείου, αποδείχτηκε αποτελεσματική και οι ιταλικές μεραρχίες, παρά την υποστήριξή τους από τα άρματα μάχης και την αεροπορία, καθηλώθηκαν στο Καλπάκι της Ηπείρου και.στην Πίνδο. Το σχέδιο του ιταλικού στρατηγείου, που πρόβλεπε ταχύτατη προέλαση προς τα Ιωάννινα και το Μέτσοβο, είχε αποτύχει.
Στις 14 Νοεμβρίου ο ελληνικός στρατός, ενισχυμένος με νέες μονάδες, άρχισε την αντεπίθεση σε όλο το μήκος του μετώπου και στις 17 Νοεμβρίου οι ιταλικές δυνάμεις άρχισαν να υποχωρούν. Στις 21 Νοεμβρίου απελευθερώθηκε η Κορυτσά, στις 29 Νοεμβρίου η Μοσχόπολη και το πρώτο δεκαήμερο του Δεκεμβρίου οι Άγιοι Σαράντα, το Αργυρόκαστρο, το Δέλβινο. Στο τέλος Δεκεμβρίου όλη η Βόρειος Ήπειρος είχε απελευθερωθεί, και στις 10 Ιανουαρίου είχε περιέλθει στον ελληνικό στρατό η οχυρή περιοχή της Κλεισούρας. Οι Ιταλοί είχαν απωθηθεί σε βάθος 60 χιλιομέτρων από τα ελληνοαλβανικά σύνορα.
Την ίδια περίοδο το ελληνικό ναυτικό και η ελληνική αεροπορία, παρά τη συντριπτική υπεροχή των Ιταλών, πραγματοποίησε σημαντικές επιτυχίες. Τα υποβρύχια «Παπανικολής», «Κατσώνης», «Πρωτεύς» και «Τρίτων» βύθισαν ιταλικά πλοία που μετέφεραν ενισχύσεις στην Αλβανία. Τα ελληνικά αεροπλάνα, 115 συνολικά, τα περισσότερα παλιού τύπου, με τολμηρές πτήσεις στην περιοχή του μετώπου υποστήριξαν αποτελεσματικά τις χερσαίες ελληνικές δυνάμεις και βομβάρδισαν σημαντικούς στρατιωτικούς στόχους στην Αυλώνα, στο Δυρράχιο και στα Τίρανα.
Ο βαρύς χειμώνας και η δυσχέρεια ανεφοδιασμού επιβράδυναν την προέλαση του ελληνικού στρατού, που είχε κατορθώσει να ακινητοποιήσει στην Αλβανία εικοσιεπτά ιταλικές μεραρχίες.
Στο μεταξύ ο Μουσολίνι ενίσχυσε με νέες μονάδες και με άρματα μάχης το στρατό της Αλβανίας και στις 9 Μαρτίου 1941 άρχισε η ιταλική «εαρινή επίθεση» με δώδεκα μεραρχίες, 400 πυροβόλα και 400 αεροπλάνα. Η επίθεση, άριστα οργανωμένη, που την παρακολουθούσε ο ίδιος ο Ιταλός δικτάτορας, αποκρούστηκε ηρωικά από τις ελληνικές δυνάμεις και στις 26 Μαρτίου η νέα αυτή ιταλική προσπάθεια είχε εγκαταλειφθεί. Η Ιταλία είχε οριστικά ηττηθεί και ο κόσμος ολόκληρος έμενε κατάπληκτος από το «ελληνικό θαύμα», που αποκάλυπτε ότι ο Άξονας δεν ήταν αήττητος.
Η γερμανική επίθεση
Ο Χίτλερ, όπως είδαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο, πριν πραγματοποιήσει την επίθεση εναντίον της Ρωσίας, θεωρούσε αναγκαίο να εξασφαλίσει την κατοχή των Βαλκανίων. Η αποτυχία της Ιταλίας ανέτρεπε το σχέδιό του και την αυγή της 6ης Απριλίου 1941, ο Γερμανός πρέσβης στην Αθήνα επέδωσε διακοίνωση στον πρωθυπουργό Αλέξανδρο Κορυζή (ο Ι. Μεταξάς είχε πεθάνει στις 29 Ιανουαρίου), που ουσιαστικά σήμαινε κήρυξη πολέμου. Με τη διακοίνωση αυτή, η γερμανική κυβέρνηση κατηγορούσε την Ελλάδα για διευκολύνσεις προς την Αγγλία και πρόσθετε ότι δόθηκαν διαταγές στα γερμανικά στρατεύματα να εκδιώξουν τας βρετανικάς δυνάμεις εκ του ελληνικού εδάφους. Πάσα αντίστασις προβαλλομένη εις τον γερμανικόν στρατόν θα διωχθή αμειλίκτως».
Η απάντηση του πρωθυπουργού υπήρξε άμεση: η Ελλάδα θα αντιμετώπιζε την εισβολή των γερμανικών στρατευμάτων στο εθνικό έδαφος. Οι Γερμανοί εν τούτοις, πριν λάβουν την απάντηση, είχαν αρχίσει την επίθεση εναντίον της Ελλάδας και της Γιουγκοσλαβίας. Στα οχυρά των ελληνοβουλγαρικών συνόρων (Ρούπελ), γράφτηκε μια από τις λαμπρότερες σελίδες της

3. ελληνικής στρατιωτικής ιστορίας. Οι ελληνικές δυνάμεις αντιμετώπισαν με πείσμα την πίεση των μηχανοκίνητων μεραρχιών του Χίτλερ και τους συνεχείς σφοδρούς βομβαρδισμούς της γερμανικής αεροπορίας. Στις 8 Απριλίου, μετά την κάμψη της γιουγκοσλαβικής αντίστασης, οι Γερμανοί, από τη Δοϊράνη, όπου είχαν φτάσει, πέρασαν τα ελληνικά σύνορα και κατέλαβαν τη Θεσσαλονίκη (10 Απριλίου). Ο ελληνικός στρατός της Μακεδονίας είχε κυκλωθεί και οι ελληνικές δυνάμεις του αλβανικού μετώπου για να αποφύγουν την κύκλωση αναγκάστηκαν να συμπτυχθούν.
Στις 20 Απριλίου, ενώ συνεχίζονταν οι συγκρούσεις, ο διοικητής του στρατού της Δυτικής Μακεδονίας στρατηγός Γεώργιος Τσολάκογλου, χωρίς την έγκριση της κυβέρνησης και της στρατιωτικής ηγεσίας, υπέγραψε ανακωχή με τους Γερμανούς. Ο αγώνας συνεχίστηκε νοτιότερα από τις βρετανικές και νεοζηλανδικές δυνάμεις, που είχαν έλθει στην Ελλάδα για να ενισχύσουν τον ελληνικό στρατό, με σκοπό κυρίως την επιβράδυνση της γερμανικής προέλασης, και στις Θερμοπύλες γράφτηκε η τελευταία σελίδα των επιχειρήσεων στην ηπειρωτική Ελλάδα. Στις 22 Απριλίου, οι Γερμανοί πραγματοποίησαν σφοδρή επίθεση με αεροπλάνα και θωρακισμένες μεραρχίες στην τοποθεσία αυτή, δοξασμένη από την αρχαιότητα και την Ελληνική
Η εισβολή των Γερμανών στην Ελλάδα (6.4 – 30.5.1941)

4. Επανάσταση1. Στις 24 Απριλίου οι συμμαχικές δυνάμεις, πλευροκοπημένες, αναγκάστηκαν να συμπτυχθούν προς την Πελοπόννησο, από όπου διέφυγαν στην Κρήτη. Στις 27 Απριλίου ο γερμανικός στρατός μπήκε στην Αθήνα. Ο πρωθυπουργός Κορυζής, μέσα στην πορεία των θλιβερών αυτών γεγονότων, δεν άντεξε και αυτοκτόνησε (18 Απριλίου 1941).
Η μάχη της Κρήτης
Στις 22 Απριλίου, όταν μετά τη συνθηκολόγηση του Τσολάκογλου το μέτωπο στην ηπειρωτική Ελλάδα είχε καταρρεύσει, ο βασιλιάς Γεώργιος Β' και η ελληνική κυβέρνηση, με πρωθυπουργό τον Εμμανουήλ Τσουδερό, έφυγαν για την Κρήτη, για να συνεχίσουν από εκεί τον αγώνα. Την άμυνα του νησιού ανέλαβαν οι δυνάμεις των Αγγλων, των Νεοζηλανδών και των Αυστραλών, που είχαν καταφύγει σ' αυτό μετά τη μάχη στις Θερμοπύλες (περίπου 30.000 άντρες και 1.500 αξιωματικοί). Στην Κρήτη είχαν μεταφερθεί επίσης οκτώ τάγματα νεοσυλλέκτων, οι πρώτες τάξεις των σχολών Ευελπίδων και Ικάρων και η δύναμη της Σχολής Χωροφυλακής Αθηνών (συνολικά 12.000 άντρες). Την ηγεσία όλων των δυνάμεων ανέλαβε ο Νεοζηλανδός στρατηγός Φράιμπεργκ.
Η επιχείρηση για την κατάληψη της Κρήτης θα στηριζόταν κυρίως σε επίλεκτα σώματα Γερμανών αλεξιπτωτιστών. Από τις 14 Μαίου γερμανικά αεροπλάνα βομβάρδιζαν στρατιωτικούς στόχους και στις 20 Μαΐου άρχισε η εισβολή, για την επιτυχία της οποίας το γερμανικό επιτελείο διέθεσε μεγάλες δυνάμεις (1.080 αεροπλάνα, μια μεραρχία αλεξιπτωτιστών και μια μεραρχία πεζικού).
Εκατοντάδες αλεξιπτωτιστών ρίχνονταν χωρίς διακοπή την πρώτη μέρα στο αεροδρόμιο του Μάλεμε, δυτικά των Χανίων, που η κατάληψή του θα διευκόλυνε τη μεταφορά γερμανικού στρατού στην Κρήτη, καθώς και στο Ρέθυμνο και στο Ηράκλειο. Στο πλευρό των συμμαχικών δυνάμεων έσπευσαν οι κάτοικοι του νησιού, που αγωνίστηκαν σώμα με σώμα για την απόκρουση του εισβολέα. Η επιχείρηση της πρώτης μέρας απέτυχε, την επόμενη όμως, ύστερα από σφοδρότατη επίθεση, τα πρώτα μεταφορικά αεροπλάνα κατόρθωσαν να προσγειωθούν στο αεροδρόμιο του Μάλεμε. Οι συγκρούσεις συνεχίστηκαν ως τις 30 Μαϊου, όταν μετά την κατάληψη των Χανιών και του Ρεθύμνου, οι Γερμανοί κατέλαβαν και το Ηράκλειο. Οι απώλειες των Γερμανών στη μάχη της Κρήτης υπήρξαν τρομακτικές. Τέσσερις χιλιάδες περίπου αλεξιπτωτιστές έπεσαν νεκροί, 170 αεροπλάνα καταστράφηκαν και διαλύθηκε μια μεραρχία στρατού.
Η Κατοχή και η Αντίσταση
Αμέσως μετά την κατάληψη της Ελλάδας από τους Γερμανούς, η χώρα διαιρέθηκε σε τρεις ζώνες κατοχής. Οι Γερμανοί κράτησαν περιοχές καίριας στρατηγικής και οικονομικής σημασίας (την Αττική, την Κρήτη, την Κεντρική Μακεδονία και μέρος της Ανατολικής και ορισμένα νησιά του Αιγαίου). Στη σύμμαχο του Άξονα Βουλγαρία παραχωρήθηκε μέρος της Ανατολικής Μακεδονίας και η Θράκη. Οι Ιταλοί ανέλαβαν τη διοίκηση της υπόλοιπης
1 Λόγω της ηρωικής αντίστασης του Αθανάσιου Διάκου και των 500 μαχητών του στη γέφυρα της Αλαμάνας (Σπερχειού), που απέχει ελάχιστα χιλιόμετρα από τα ιστορικά στενά των Θερμοπυλών.

5. ηπειρωτικής Ελλάδας, νησιών του Αιγαίου και των Επτανήσων, με την προοπτική να προσαρτήσουν τα τελευταία στην Ιταλία.
Ο βασιλιάς Γεώργιος Β' και η ελληνική κυβέρνηση κατέφυγαν στην Αίγυπτο, ενώ στην Αθήνα σχηματίστηκε κατοχική κυβέρνηση (κυβέρνηση κουίσλιγκς2) με πρωθυπουργό τον στρατηγό Τσολάκογλου. Από τις πρώτες μέρες της τριπλής κατοχής, άρχισε η συστηματική λεηλασία των αγροτικών προϊόντων και των πρώτων υλών, που μεταφέρονταν στη Γερμανία και στην Ιταλία, καθώς και η επίταξη των ειδών διατροφής. Λίγες εβδομάδες αργότερα η έλλειψη τροφίμων ήταν ιδιαίτερα αισθητή, ιδίως στις μεγάλες πόλεις, με αποτέλεσμα την εμφάνιση της μαύρης αγοράς και την άνοδο των τιμών σε απλησίαστα ύψη.
Ο χειμώνας του 1941-1942 υπήρξε εφιαλτικός. Η πείνα στην Αθήνα, στη Θεσσαλονίκη και σε άλλα αστικά κέντρα είχε κορυφωθεί και το Δεκέμβριο του 1941 οι θάνατοι από ασιτία στην Αθήνα ξεπερνούσαν τους τριακόσιους κάθε μέρα. Μολονότι από το καλοκαίρι του 1942 ο Διεθνής Ερυθρός Σταυρός άρχισε να διανέμει με Σουηδούς αντιπροσώπους του στην Ελλάδα ποσότητες τροφίμων (κυρίως δημητριακά), οι θάνατοι από πείνα και στερήσεις στην περίοδο της κατοχής συνεχίστηκαν. Οι συλλήψεις, εξάλλου, οι φυλακίσεις και οι εκτελέσεις των Ελλήνων από τα κατοχικά στρατεύματα, άρχισαν από τον Ιούνιο του 1941, ενώ δεκάδες χιλιάδες άμαχοι, κυρίως Εβραίοι, βρήκαν φρικτό θάνατο στα «στρατόπεδα συγκέντρωσης» της Γερμανίας. Οι βουλγαρικές δυνάμεις κατοχής στη Θράκη και στην ανατολική Μακεδονία εφάρμοσαν τακτική εκβουλγαρισμού των κατοίκων και σε χιλιάδες ανέρχονταν οι εκτελεσθέντες στις περιοχές αυτές.
Μέσα από τις τραγικές αυτές ώρες γεννήθηκε η εθνική αντίσταση, που οι ιστορικοί του δεύτερου παγκόσμιου πολέμου, τη θεωρούν μια από τις σημαντικότερες στην Ευρώπη.
Τη νύχτα της 30ής Μαϊου 1941, ενώ ακόμα συνεχιζόταν η μάχη της Κρήτης, δυο δεκαοχτάχρονοι σπουδαστές, ο Μανώλης Γλέζος και ο Απόστολος Σάντας, σκαρφάλωσαν από μια υπόγεια στοά στην Ακρόπολη και χωρίς να γίνουν αντιληπτοί από τη γερμανική φρουρά κατέβασαν την πολεμική σημαία του «Τρίτου Ράιχ». Ο συμβολισμός της παράτολμης αυτής ενέργειας προκάλεσε ενθουσιασμό όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά και στην Ευρώπη, και αποτέλεσε την πρώτη πράξη της εθνικής αντίστασης.
Στις αρχές του φθινοπώρου του 1941 ιδρύθηκαν οι πρώτες, αλλά και κυριότερες αντιστασιακές οργανώσεις: το ΕΑΜ, ο ΕΔΕΣ και η ΕΚΚΑ.
Το ΕΑΜ («Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο»), ιδρύθηκε στην Αθήνα στις 27 Σεπτεμβρίου 1941, σε μυστική σύσκεψη εκπροσώπων κομμάτων της Αριστεράς, με πρωτοβουλία του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας. Σκοπός του ΕΑΜ, σύμφωνα με το καταστατικό του, ήταν «η απελευθέρωση και πλήρης ανεξαρτησία του έθνους» και «ο σχηματισμός προσωρινής κυβέρνησης αμέσως μετά την απελευθέρωση για την προκήρυξη εκλογών Συντακτικής Συνέλευσης». Λίγο αργότερα, το ΕΑΜ οργάνωσε τον ΕΛΑΣ («Ελληνικό Λαϊκό Απελευθερωτικό Στρατό»), με επικεφαλής το στρατηγό Στέφανο Σαράφη και τον Άρη Βελουχιώτη και το Φεβρουάριο του 1943 ιδρύθηκε η ΕΠΟΝ («Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση Νέων»).
Στις 10 Μαρτίου 1944, σχηματίστηκε από το ΕΑΜ στην Ευρυτανία η «Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης» (ΠΕΕΑ ή αλλιώς «κυβέρνηση του βουνού») με πρόεδρο τον καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών Αλέξανδρο Σβώλο, σοσιαλδημοκράτη. Στις εκλογές που
2 Από το όνομα του Νορβηγού αξιωματικού Κουίσλιγκ, που διευκόλυνε την είσοδο των ναζί στην Νορβηγία στα 1939, για να αναγορευτεί στη συνέχεια πρωθυπουργός-ανδρείκελό τους.

6. προκήρυξε η ΠΕΕΑ σε όλη την Ελλάδα - ελεύθερη και κατεχόμενη - ψήφισαν μυστικά ένα εκατομμύριο άτομα και για πρώτη φορά οι γυναίκες. Οι διακόσιοι πενήντα αντιπρόσωποι που εκλέχτηκαν, αποτέλεσαν το «Εθνικό Συμβούλιο» (Εθνοσυνέλευση), που συνήλθε για πρώτη φορά στο χωριό Κορυσχάδες της Ευρυτανίας (24-27 Μαίου 1944).
Ο ΕΔΕΣ («Εθνικός Δημοκρατικός Ελληνικός Σύνδεσμος») ιδρύθηκε τον Οκτώβριο του 1941 με σκοπό, σύμφωνα με το καταστατικό του, «να συμβάλη δια της δημιουργίας Εθνικού Επαναστατικού στρατού εις την ταχυτέραν επίτευξιν της Συμμαχικής νίκης» και να εργαστεί για να εγκαθιδρυθεί στην Ελλάδα μετά την απελευθέρωσή της δημοκρατικό πολίτευμα. Επίτιμος αρχηγός του ΕΔΕΣ ορίστηκε ο στρατηγός Νικόλαος Πλαστήρας, που βρισκόταν τότε αυτοεξόριστος στη Γαλλία. Η ανταρτική δράση των μελών του ΕΔΕΣ άρχισε από την Ήπειρο στις αρχές του 1942. Το στρατιωτικό τμήμα του ΕΔΕΣ (ΕΟΕΑ: Εθνικές Ομάδες Ελλήνων Ανταρτών), με αρχηγό το στρατηγό Ναπολέοντα Ζέρβα και υπαρχηγό τον Κομνηνό Πυρομάγλου, αναπτύχτηκε στη βορειοδυτική και στην κεντρική Ελλάδα.
Η δράση της ΕΚΚΑ («Εθνική και Κοινωνική Απελευθέρωση»), με αρχηγό το συνταγματάρχη Δημήτριο Ψαρρό, υπήρξε επίσης αξιόλογη. Το ανταρτικό της τμήμα (το «Σύνταγμα 5/42» ) έδρασε στην περιοχή της Παρνασσίδας από τον Απρίλιο του 1943 ως τον Απρίλιο του 1944, οπότε διαλύθηκε από τις δυνάμεις του ΕΛΑΣ3. Ο ίδιος ο αρχηγός της δολοφονήθηκε από αντάρτικο απόσπασμα του ΕΛΑΣ, το οποίο κατά πάσα πιθανότητα έδρασε αυθαίρετα.
Εκτός από τις οργανώσεις αυτές ιδρύθηκαν και άλλες στην Αθήνα, στη Θεσσαλονίκη, στην Κρήτη και σε άλλες περιοχές. Στην Αίγυπτο, τα εναπομείναντα τμήματα του ελληνικού στρατού μαζί με εθελοντές που είχαν καταφύγει εκεί από όλη την Ελλάδα συμμετείχαν στις συμμαχικές επιχειρήσεις κατά του Ρόμελ (Ελ Αλαμέιν) και διακρίθηκαν για την ανδρεία τους4. Μετά όμως το ξέσπασμα ενός φιλοΕΑΜικού κινήματος (από την άνοιξη του 1943 ως το καλοκαίρι του 1944) που ζητούσε την απομάκρυνση των μεταξικών αξιωματικών και τη συνεργασία με το ελλαδικό ΕΑΜ και την ΠΕΕΑ5, το στράτευμα αποψιλώθηκε – με την παρέμβαση των Άγγλων - από τα αριστερά του στοιχεία και από τα απομεινάρια του δημιουργήθηκε ένα νέο, μικρότερο αλλά πλήρως «από-κομμουνιστοποιημένο» σώμα, η «Ορεινή Ταξιαρχία», που πολέμησε κατά τη συμμαχική απόβαση στην Ιταλία (Ρίμινι) το 1943 αλλά και στην Ελλάδα, κατά του ΕΑΜ, στα Δεκεμβριανά6.
Ο ένοπλος αγώνας εναντίον των κατακτητών κάλυψε όλη την Ελλάδα. Από τις πρώτες μεγάλες συγκρούσεις με τα κατοχικά στρατεύματα στο τέλος Οκτωβρίου 1942 (του ΕΛΑΣ στα Ρυκά της Παρνασσίδας και του ΕΔΕΣ στη Σκουληκαριά της Άρτας) ως την απελευθέρωση, οι απώλειες των Γερμανών και των Ιταλών υπήρξαν βαρύτατες και υποχρέωσαν τα επιτελεία τους να διατηρούν ισχυρές δυνάμεις σε όλα τα σημεία της χώρας. Ανάλογες ήταν και οι καταστροφές
3 Επρόκειτο για ένα ακόμα επεισόδιο του ακήρυχτου εμφυλίου μεταξύ του ΕΑΜ και όλων των υπόλοιπων, αντιστασιακών ή δωσιλογικών, οργανώσεων (ΕΔΕΣ, Οργάνωσης Χ, Ταγμάτων Ασφαλείας κ.ά.), που είχε ξεκινήσει ήδη από τα μέσα του 1943, όταν πλέον είχε διαφανεί η επερχόμενη νίκη των συμμάχων. Περισσότερες λεπτομέρειες στο κεφάλαιο που ακολουθεί για τον Εμφύλιο.
4 Ιδιαίτερα ο «Ιερός Λόχος», που σχηματίστηκε από εθελοντές αξιωματικούς και άλλους αποτελώντας ένα είδος «επίλεκτου» στρατιωτικού σώματος.
5 Την επονομαζόμενη και «κυβέρνηση του βουνού» που σχημάτισε το ΕΑΜ στα 1944 στους Κορυσχάδες της Ευρυτανίας έπειτα από μυστικές εκλογές, στις οποίες ψήφισαν για πρώτη φορά και οι γυναίκες.
6 Βλ. επόμενο κεφάλαιο για το Εμφύλιο.

7. που προξένησαν οι αντιστασιακές οργανώσεις με δολιοφθορές (σαμποτάζ) σε στρατιωτικές εγκαταστάσεις και σε μεταφορικά μέσα. Κορυφαία πράξη στον τομέα αυτόν ήταν η ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοποτάμου στις 25 Νοεμβρίου 1942, που πραγματοποιήθηκε από τις ενωμένες δυνάμεις του ΕΛΑΣ, του ΕΔΕΣ και Άγγλων κομάντος. Η ανατίναξη αυτή, που θεωρείται η σημαντικότερη δολιοφθορά στην κατεχόμενη Ευρώπη, αχρήστευσε επί πολλές εβδομάδες τη σιδηροδρομική γραμμή Θεσσαλονίκης-Αθήνας και έτσι αποκλείστηκε η δυνατότητα ανεφοδιασμού των στρατευμάτων του Άξονα στην Αφρική.
Ιδιαίτερα, βέβαια, η δράση του ΕΑΜ, ως οργάνωσης μαζικής που περιελάμβανε εκατοντάδες χιλιάδες μέλη και έναν στρατό 35-70.000 ανταρτών, είχε μεγαλύτερη έκταση και αποτελεσματικότητα. Ως τα τέλη του ’43 είχε καταφέρει να απελευθερώσει την Καρδίτσα7, τα Τρίκαλα, τα Γρεβενά και το Καρπενήσι και είχε δημιουργήσει στα βουνά της Πίνδου, της Στερεάς και της Πελοποννήσου μία άλλη, «ελεύθερη» Ελλάδα, χωρίς κατακτητές, όπου ο πληθυσμός μπορούσε να ζει σχετικά άνετα.
Επί «ΕΑΜοκρατίας» οι κοινότητες των βουνών γνώρισαν μία νέα άνθηση, που είχαν να δουν από την εποχή της ύστερης τουρκοκρατίας. Όπως αναφέρει στο βιβλίο του «Το μήλον της έριδος» και ο Άγγλος Κρίστοφερ Γούνταχαουζ8, «το ΕΑΜ αποκτώντας τον έλεγχο σε όλη σχεδόν την ύπαιθρο, εκτός από τις βασικές συγκοινωνιακές αρτηρίες που χρησιμοποιούσαν οι Γερμανοί, πρόσφερε στους αγρότες άγνωστες έως τότε δυνατότητες. Ποτέ έως τότε - ή ακόμη και μετά την απελευθέρωση - δεν ήταν τόσο ικανοποιητικά τα μέσα επικοινωνίας (τηλέφωνο, ασύρματος) στις ορεινές περιοχές. Το ΕΑΜ επισκεύασε και χρησιμοποιούσε τους αυτοκινητόδρομους... Τα αγαθά του πολιτισμού έφτασαν για πρώτη φορά ατά βουνά. Άρχισαν πάλι να λειτουργούν τα σχολεία, η τοπική διοίκηση, τα δικαστήρια και οι κοινωνικές υπηρεσίες, που είχαν κλείσει με την έναρξη του πολέμου. Για πρώτη φορά άρχισαν να λειτουργούν θέατρα, εργοστάσια, και να πραγματοποιούνται [λαϊκές] συνελεύσεις. Η κοινωνική ζωή οργανώθηκε [με βάση τη συλλογικότητα] καταργώντας τον παραδοσιακό ατομικισμό του έλληνα αγρότη».
Η δράση όμως του ΕΑΜ επεκτεινόταν και στις πόλεις. Μέλη του είχαν διεισδύσει σε όλα τα εργατικά σωματεία, τις γειτονιές και τους φοιτητικούς συλλόγους μετατρέποντάς τα σε εστίες αγώνα. Υπήρχαν ένοπλα τμήματά του που έδιναν καθημερινά σχεδόν μάχες με τους Γερμανούς, προστατεύοντας κατά το δυνατόν τον πληθυσμό και εκτελώντας καταδότες. Παράλληλα, η «Εθνική Αλληλεγγύη», η πρώτη ίσως «αντιστασιακή» οργάνωση πανελλαδικά, διενεργούσε λαϊκά συσσίτια για τη σωτηρία των πεινασμένων.
Κυρίως όμως αυτό που χαρακτήρισε την δράση του ΕΑΜ στις πόλεις ήταν οι μοναδικές σχεδόν στην Ευρώπη απεργίες και διαδηλώσεις που είχε καταφέρει να διοργανώσει κάτω από την απειλή των γερμανικών όπλων. Η διαδήλωση των φοιτητών της Αθήνας στις 25 Μαρτίου 1942 κα το προσκύνημα στο μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη, η κηδεία του ποιητή Κωστή Παλαμά (28 Φεβρουαρίου 1943), που μεταβλήθηκε σε παναθηναϊκή εθνική εκδήλωση, η γενική απεργία στην Αθήνα (5 Μαρτίου 1943), που ματαίωσε την επιστράτευση εργατών και την αποστολή τους στα γερμανικά εργοστάσια, αποτελούν λίγες μόνο στιγμές από την ένδοξη αυτή αντιστασιακή εποποιία που κόσμησε όχι μόνο το ίδιο το ΕΑΜ αλλά και όλους τους ανώνυμους και πιθανά ανένταχτους αμάχους που συμμετείχαν διακινδυνεύοντας τη ζωή τους.
7 Η πρώτη πόλη που απελευθερώθηκε πανευρωπαϊκά.
8 Σύνδεσμος του ΕΑΜ με το Γενικό Στρατηγείο των Συμμάχων στη Μέση Ανατολή,

8. Στην ενίσχυση του αγωνιστικού πνεύματος συνέβαλε αποφασιστικά ο παράνομος τύπος της κατοχής. Σε πολλές δεκάδες υπολογίζονται οι αντιστασιακές εφημερίδες, μικρού πάντοτε σχήματος, που κυκλοφορούσαν παντού από χέρι σε χέρι, σε μια περίοδο που ο έλεγχόμενος από τους κατακτητές τύπος και το ραδιόφωνο προσπαθούσαν να κάμψουν το ηθικό των Ελλήνων.
Η αντίδραση των κατοχικών στρατευμάτων εκδηλώθηκε σε όλες αυτές τις περιπτώσεις με απάνθρωπα αντίποινα. Κωμοπόλεις και χωριά πυρπολήθηκαν και καταστράφηκαν, χιλιάδες άμαχοι εκτελέστηκαν. Στη Δράμα και στο Δοξάτο εκτελέστηκαν ομαδικά από Βούλγαρους ναζίστες τρεις χιλιάδες άτομα και εκατοντάδες σε άλλα χωριά της Μακεδονίας και της Θράκης (Σεπτέμβριος-Οκτώβριος 1941)9. Αμέσως μετά τη μάχη της Κρήτης πυρπολήθηκε η Κάνδανος στο νομό Χανίων και οι περισσότεροι κάτοικοί της εκτελέστηκαν ως αντίποινα για τις απώλειες των Γερμανών. Το Δεκέμβριο του 1943 στην πυρπόληση των Καλαβρύτων βρήκαν το θάνατο εφαρμόστηκαν αντίποινα στο Δίστομο της Βοιωτίας, στο Κομμένο της Άρτας και αλλού.
Το πολιτικό διακύβευμα
Το μεγάλο όμως και ακανθώδες «πρόβλημα» που δημιουργήθηκε de facto στην πάροδο των τεσσάρων χρόνων της Κατοχής ήταν ποιος και πώς θα κυβερνούσε τη χώρα μεταπολεμικά. Από τη μια υπήρχε η επίσημη ελληνική κυβέρνηση, που περιελάμβανε όλον τον αυτό-εξόριστο πολιτικό κόσμο της προπολεμικής εποχής και από την άλλη η ΠΕΕΑ, που είχε δημιουργηθεί από απλούς κι ανώνυμους μέχρι χθες ανθρώπους μες στις φλόγες του Αγώνα. Από τη μια ήταν εκείνοι που ήθελαν να διατηρηθεί το κοινωνικό-πολιτικό καθεστώς και η στρατηγική συμμαχία της χώρας με την Αγγλία, από την άλλη το ΕΑΜ, που όντας αριστερού προσανατολισμού στρεφόταν – χωρίς όμως να έχει εκφράσει ποτέ την πρόθεση να επιβάλει τις απόψεις του διά των όπλων – κατά του βασιλιά και ήλπιζε – τουλάχιστον ο κομμουνιστικός πυρήνας του – σε μια συνολικότερη, όσο και ακαθόριστη, κοινωνική ανατροπή.
Οι Άγγλοι φοβόντουσαν το ΕΑΜ και το ΕΑΜ φοβόταν – ελλείψει υποστήριξης από τον Στάλιν – να πάρει την εξουσία. Έτσι αποφάσισε να τεθεί υπό τη γενική διεύθυνση του συμμαχικού στρατηγείου της Μέσης Ανατολής διεκδικώντας ταυτόχρονα το σχηματισμό μεταβατικής κυβέρνησης «εθνικής ενότητας», που θα διενεργούσε μεταπολεμικά εκλογές και δημοψήφισμα για το πολιτειακό (την επιστροφή δηλαδή ή μη του βασιλιά).
Σε σύσκεψη που πραγματοποιήθηκε στο Λίβανο (Μάιος 1944), οι αντιπρόσωποι της κυβέρνησης της Μέσης Ανατολής, της ΠΕΕΑ και του ΚΚΕ, ύστερα από κοπιώδεις διαπραγματεύσεις, έθεσαν τις βάσεις για το σχηματισμό αυτής της «εθνικής κυβέρνησης», η οποία ορκίστηκε στο Κάϊρο στις 3 Σεπτεμβρίου με συμμετοχή υπουργών του ΕΑΜ. Λίγες μέρες αργότερα (26 Σεπτεμβρίου) στην Καζέρτα της Ιταλίας υπογράφτηκε άλλη μια συμφωνία που αφορούσε κυρίως ζητήματα σχετικά με τις ανταρτικές δυνάμεις που είχαν δημιουργηθεί στην περίοδο της κατοχής.
Οι δύο πλευρές προχωρούσαν σε αμοιβαίους συμβιβασμούς για να κερδίσουν χρόνο – οι μεν για μια καλύτερη ίσως διαπραγμάτευση, οι δε για την τελική, όπως φάνηκε, αναμέτρηση. Στις 18 Οκτωβρίου, η εξόριστη κυβέρνηση με πρωθυπουργό τον (διορισμένο από τους Άγγλους)
9 Ως αντίποινα για την πρώτη αντιστασιακή δράση, που όντας πρόχειρη και ανοργάνωτη, καταπνίγηκε εύκολα.

9. Γεώργιο Παπανδρέου έφτασε στην ελεύθερη πλέον Αθήνα, μέσα σε παραλήρημα ενθουσιασμού του λαού. Όλοι πίστευαν (ή ήθελαν να πιστεύουν) πως ο εφιάλτης της Κατοχής είχε τελειώσει και πως μέρες όμορφες ξημέρωναν για την Ελλάδα. Οι άνθρωποι των μηχανισμών όμως είχαν άλλα σχέδια…