1. ภูเขาไฟ
ภูเขาไฟ (volcano) คือช่องระบายของเปลือกโลกที่ให้หินหลอมเหลวและผลจากภูเขาไฟต่าง ๆ
แทรกซอนผ่านขึ้นมาได้ ภูเขาไฟและปรากฏการณ์ที่เกี่ยวข้อง อาทิเช่น พุแก๊ส (fumeroles) และ พุน้า
ร้อน (hot spring) ล้วนเป็นปรากฏการณ์ที่น่าสนใจหนึ่งในบรรดากระบวนการทางธรณีวิทยาทั้งหลาย
และรวมถึงปรากฏการณ์ที่ได้เกริ่นไว้ในบทที่ผ่านมา โดยทั่วไปภูเขาไฟมีรูปทรงกรวยที่เรียกว่า
ปาก
ปล่องภูเขาไฟ (crater) รูปกรวยอยู่เหนือ ปล่องภูเขาไฟ ได้ผ่านต่อลงไปทางลาปล่องหรือรางท่อถึงห้อง
โถ่งหินหนืดใต้โลก และในช่วงที่ปะทุ ไอน้า ฝุ่น เถ้า
ธุลีภูเขาไฟ (ash) ก้อนหิน หินหลอมเหลว เรียกว่า
ลาวา พวยพุ่งคละคลุ้งขึ้นจากปล่อง ซึ่งห้องโถ่งหิน
หนืดอยู่ลึกลงไปใต้ผิวโลกเป็นแอ่งที่บรรจุวัสดุหิน
หลอมเหลวร้อนระอุ ซึ่งอาจทั้งแทรกซอนสู่เปลือกโลก
หรือปะทุขึ้นมาบนพื้นผิว มี 2 ลักษณะ คือ ปะทุพ่น
(effusive) และ ปะทุระเบิด (explosive)
(1) การกระจายของภูเขาไฟ
ภูเขาไฟบนโลกปรากฏแออัดอยู่ในแดนหรือเขตภูมิศาสตร์ได้กาหนดชัดเจน เขตภูเขาไฟเหล่านี้
ปรากฏแน่นขนัดมากที่สุดในพื้นที่ภายในเปลือกโลกไม่เสถียรหรือย่านปรากฏการณ์ก่อเทือกเขา ในสมัย
ปัจจุบัน เรียกว่า วงแหวนแห่งไฟ (ring of fire)
แบ่งออกได้สองแนวหลัก คือ แนววงรอบแปซิฟิก
(circum-Pacific belt) และ แนววงรอบเมดิเตอร์
เรเนียน (circum-Mediterranean belt) ซึ่งทั้งสอง
นี้มักเกิดร่วมกับรอยเลื่อนขนาดใหญ่หรือเขตรอย
แตกบนเปลือกโลก แนววงรอบแปซิฟิกถือว่าสาคัญ
ที่สุดในสองเขตหลัก ตั้งอยู่รอบมหาสมุทรแปซิฟิก
เขตนี้ประกอบด้วยภูเขาไฟอเมริกาใต้และอเมริกา
กลาง อะลาสกา บรรดาหมู่เกาะญี่ปุ่น ไต้หวัน
ฟิลิปปินส์
(2) ปรากฏการณ์ภูเขาไฟ
ดังได้เกริ่นไว้ข้างบนว่า ภูเขาไฟบางแห่งมีพลังขณะที่อื่นไม่ได้ปะทุภายในอดีตกาล เพื่อระบุให้
ข้องเกี่ยวกับปรากฏการณ์ภูเขาไฟ จึงได้แบ่งออกเป็น ภูเขาไฟมีพลัง (active volcanoes) ภูเขาไฟสงบ
(dormant volcanoes) และ ภูเขาไฟดับสนิท (extint volcanoes) ภูเขาไฟที่อยู่ในสภาวะมีการปะทุอย่าง
ต่อเนื่องหรือขาดหายไปเป็นช่วงให้จัดเป็นภูเขาไฟมีพลัง เช่น ภูเขาไฟเอ็ตนา (Etna) ในเกาะชิชิลี ตอน

2. ใต้ประเทศอิตาลี ส่วนภูเขาไฟที่ปัจจุบันไม่มีพลัง แต่ได้เคยปะทุขึ้นในอดีต เรียกว่า ภูเขาไฟสงบ เช่น
ภูเขาไฟวิสุเวียสในอิตาลี ที่ได้ปะทุขึ้นและสงบมานานหลายศตวรรษ ส่วนภูเขาไฟที่ไม่มีการปะทุ อีกใน
อดีตกาล เรียกว่า ภูเขาไฟดับสนิท ในประเทศไทยมีภูเขาไฟดับสนิทหลายแห่ง เช่นที่ อาเภอแม่เมาะ
จังหวัดลาปาง อาเภอเฉลิมพระเกียรติ์ จังหวัดบุรีรัมย์ เช่น เขากระโดง เขาไปรบัด ภูอังคาร เขาพนมรุ้ง
อันเป็นที่ตั้งประสาทหินเขาพนมรุ้ง
(3) ประเภทของภูเขาไฟ
ประเภทของภูเขาไฟ(แบ่งตามรูปร่างลักษณะ)
1. ภูเขาไฟแบบกรวยสูง (Steep cone)
เกิดจากลาวาที่มีความเป็นกรด หรือ Acid lava cone รูปกรวย
คว่่าของภูเขาไฟเกิดจากการทับถมของลาวาที่เป็นกรด เพราะ
ประกอบด้วยธาตุซิลิกอนมากกว่าธาตุอื่นๆ ลาวามีความข้นและเหนียว
จึงไหลและเคลื่อนตัวไปอย่างช้าๆ แต่จะแข็งตัวเร็ว ท่าให้ไหล่เขาชัน
มาก ภูเขาไฟแบบนี้จะเกิดการระเบิดอย่างรุนแรง
2. ภูเขาไฟแบบโล่ (Shield Volcano)
เกิดจากลาวาที่มีความเป็นเบส ( Basic lava volcano) เพราะ
ประกอบด้วยแร่เหล็กและแมกนีเซียม ลาวามีลักษณะเหลว ไหลได้เร็ว
และแข็งตัวช้า การระเบิดไม่รุนแรง จะมีเถ้าถ่านและเศษหินก้อนเล็ก
และควันพ่นออกมาบริเวณปากปล่อง
3. ภูเขาไฟแบบกรวยกรวด (Ash and cinder cone)
มีลักษณะเป็นกรวยสูงขึ้น ฐานแคบ
ระเบิดรุนแรงที่สุด
เป็นภูเขาไฟที่มีการ
4. ภูเขาไฟแบบสลับชั้น (Composite cone)
เป็นภูเขาที่มีรูปร่างสมมาตร ( Symmetry) กรวยของภูเขาไฟมี
หลายชั้น บางชั้นประกอบด้วยลาวา และเถ้าถ่านสลับกันไป ถ้ามีการ
ระเบิดรุนแรงจะมีลาวาไหลออกมาจากด้านข้างของไหล่เขา เป็นภูเขา
ไฟที่มีปล่องขนาดใหญ่ และมีแอ่งปากปล่อง (Crater) ขนาดใหญ่ด้วย