Աստղեր: Աստղային երկինք: Ինչպե՞ս են ծնվում աստղերը

1. Սվետլանա Համբարձումյան, 9-3 դասարան

2. Մութ, անամպ երկնքում աստղերը երևում են փոքրիկ, թրթռացող կրակների նման: Իրականում
յուրաքանչյուր աստղ ինքնալուսարձակող, շիկացած գազի հսկա գունդ է և բաղկացած է հիմնականում
ջրածնից ու հելիումից: Աստղագետների դիտումների համար Տիեզերքի մատչելի մասում նյութի մեծ
մասը հավաքված է աստղերում, որոնք կազմում են գալակտիկաների հիմնական «բնակչությունը»:
Գալակտիկան կազմված է
միլիարդավոր աստղերի ամբողջությունից, գազից ու
փոշուց, որոնք գտնվում են տարածության նույն գոտում
և պտտվում են ընդհանուր կենտրոնի շուրջը:
Մեր Գալակտիկայում կա շուրջ 100 մլրդ աստղ:
Արեգակը նույնպես աստղ է, իսկ աստղերը
Արեգակից թույլ են լուսարձակում, որովհետև
մեզանից շատ ավելի հեռու են, քան Արեգակը:
Նույնիսկ մեզ ամենամոտ աստղից լույսը մեզ
է հասնում տարիների ընթացքում: Երկրից մենք
աստղերին ենք նայում անընդհատ շարժման մեջ
գտնվող օդի շերտի միջով, այդ պատճառով
աստղերի լույսը մեզ թվում է անկայուն, և գիշերային
երկնքում աստղերն ասես թարթում են: Աստղերի ընդերքում
գազերն ուժեղ սեղմված ու շիկացած են, իսկ ջերմաստիճանը
հասնում է միլիոնավոր աստիճանների: Այդպիսի պայմաններում աստղի
կենտրոնում ջրածին գազի մասնիկներն անընդհատ բախվում են
միմյանց, և առաջանում է վիթխարի քանակությամբ միջուկային
էներգիա: Նման շարժընթացներն անվանում են միջուկային ռեակցիաներ,
որի ժամանակ աստղի նյութի մի մասը փոխակերպվում է լույսի
ճառագայթների, և աստղերը վառ լուսարձակում են:

3. Oրինակ, Արեգակը լուսավորում է և «հալվում», յուրաքանչյուր
վայրկյանում իր զանգվածից կորցնում է 4 մլն տ: Նյութի այդ
քանակությունը փոխարկվում է լույսի կամ, ինչպես ասում են,
ճառագայթման: Արեգակնային այդ նյութով կարելի կլիներ
բեռնել 4 հզ. ապրանքատար գնացք՝ յուրաքանչյուրը կազմված
50 վագոնից:
Տիեզերական տարածության մեջ աստղերը շարժվում են
վիթխարի արագությամբ, սակայն մեզ դրանք թվում են
անշարժ. դա նույնպես մեզանից աստղերի
անհավանականորեն հեռու գտնվելու արդյունք է:
Աստղերը չափերով շատ են տարբերվում միմյանցից: Կան
այնպիսի աստղեր, որոնք ծավալով միլիարդավոր անգամ
գերազանցում են Արեգակին. դրանք կոչվում են հսկաներ:
Վիթխարի չափեր ունեն Կարմիր հսկաները: Օրիոնի
համաստեղության Բետելհեյզե վառ կարմիր աստղը, օրինակ,
իր չափերով 500 անգամ գերազանցում է Արեգակին:
Բայց կան նաև թզուկ աստղեր, որոնք փոքր են նույնիսկ
Երկրից: Սպիտակ թզուկների տրամագիծը ավելի քան 100
անգամ փոքր է Արեգակի տրամագծից:
Ամենաջերմ աստղերը սպիտակ են կամ երկնագույն: Նրանց
մակերևույթի ջերմաստիճանը 10–100հզ.օC է: Որոշ աստղեր
կարմրավուն են: Դրանք համեմատաբար սառն աստղեր են,
որոնց մակերևույթի ջերմաստիճանը չի գերազանցում 2–
3հզ. օC: Արեգակը պատկանում է դեղին աստղերի թվին. նրա
մակերևույթի ջերմաստիճանը 6000օC է:

4. 1997 թ-ին գիտնականները մեր Գալակտիկայում
հայտնաբերեցին մի նոր աստղ, որն առայժմ հայտնի
ամենախոշոր աստղն է: Այն ավելի քան 100 հզ. անգամ
մեծ է Արեգակից: Եթե այդ աստղը գտնվեր մեր
Արեգակնային համակարգի կենտրոնում, այն կկլաներ
այդ համակարգի առաջին 4 մոլորակները՝ Մարսը
ներառյալ: Երկրից այդ աստղը չի երևում, որովհետև
ծածկված է գազից ու փոշուց կազմված
միգամածությամբ:1997 թ-ին գիտնականները մեր
Գալակտիկայում հայտնաբերեցին մի նոր աստղ, որն
առայժմ հայտնի ամենախոշոր աստղն է: Այն ավելի
քան 100 հզ. անգամ մեծ է Արեգակից: Եթե այդ աստղը
գտնվեր մեր Արեգակնային համակարգի կենտրոնում,
այն կկլաներ այդ համակարգի առաջին 4
մոլորակները՝ Մարսը ներառյալ: Երկրից այդ աստղը
չի երևում, որովհետև ծածկված է գազից ու փոշուց
կազմված միգամածությամբ:

5. Մութ գիշերներին երկնքում անզեն աչքով կարելի է
տեսնել մինչև 5780 աստղ: Բայց նույնիսկ փոքր
աստղադիտակով հաշվվում են միլիոնավոր աստղեր:
Երկնակամարում դիտվող ամենապայծառ աստղերը
Հին աշխարհի գիտնականները միավորել են
համաստեղություններում՝ դրանք անվանելով
կենդանիների կամ առասպելական անուններով (Մեծ
Արջ, Կասիոպեա, Եզնարած և այլն): Պետք է հիշել, որ
համաստեղությունները երկնքում տեսանելի պայծառ
աստղերի թվացող խմբեր են, և միևնույն
համաստեղության աստղերը տարածության մեջ կարող
են երբեմն իրարից շատ հեռու գտնվել:

6. Հայտնի են նաև բազմակի աստղեր, որոնք կազմված են 2 և ավելի աստղերից: Տիեզերքում կան նաև
աստղասփյուռներ և աստղակույտեր՝ հարյուրավոր ու հազարավոր աստղերի միավորումներ:
Որոշ աստղեր ժամանակի ընթացքում փոխում են իրենց պայծառությունը. դրանց անվանում են
փոփոխական աստղեր:
Երբեմն տեղի են ունենում առանձին աստղերի բռնկումներ, և այդ ժամանակ նախկինում
անտեսանելի աստղը հանկարծ մի քանի ժամում բռնկում է ու դառնում տեսանելի (երբեմն՝
նույնիսկ ցերեկը): Այդպիսի աստղերը կոչվում են նոր կամ գերնոր աստղեր: Ենթադրվում է, որ
դրանց մի մասը բռնկումից հետո կտրուկ սեղմվում է ու դառնում ավելի փոքր և չափազանց խիտ:
Այդ աստղերի տրամագիծը մոտ 10 կմ է, բայց դրանց նյութն այնքան խիտ է, որ քորոցի գլխիկի
մեծության գնդիկը կկշռեր մոտ 100 հզ. տ:
Աստղերի աշխարհը շատ բազմազան է, և մենք նրա մասին դեռ քիչ բան գիտենք:

7. Աստղերըառաջանում են մշտապես: Նախասկզբնական նյութը տիեզերական
տարածության մեջ գազի և փոշու ամպն է: Հենց որ նյութի նմանատիպ թանձրուկները սկսում
են հավաքվել միատեղ, առաջացած ձգողության ուժն արագացնում է այդ շարժընթացը:
Այդպիսի գոյացության կենտրոնում գազը սեղմվում և դառնում է ավելի ու ավելի տաք, և, ի
վերջո, նրա ջերմաստիճանն ու ճնշումն այնքան են մեծանում, որ սկսվում է միջուկային
սինթեզը` ջրածնի ատոմների միավորումը: Սինթեզի սկիզբը համարվում է նոր աստղի
ծնունդը: Հաճախ բազմաթիվ նոր աստղեր ծնվում են միմյանց մոտ՝ «հսկայական ամպում»:
Այդ ժամանակ նրանք առաջացնում են աստղերի ընտանիքներ, որոնց անվանում են
աստղակույտեր:
Սակայն աստղերը հավերժ չեն: Ի վերջո, դրանց միջուկում ջրածնային պաշարը սպառվում է:
Այդ ժամանակ աստղի չափերը փոխվում են, և այն աստիճանաբար մահանում է: Հին
աստղերը փքվում են՝ փոխարկվելով Կարմիր հսկաների, որոնք իրենց շիկացած գազի մի
մասը ցրում են տարածության մեջ՝ հսկա, մշուշե օղակների տեսքով, և աստիճանաբար
սառչում:

8. Արեգակի տարիքը հաշվվում է մոտ 5 մլրդ տարի, որը նրա կյանքի ճանապարհի միայն կեսն է: Հեռավոր ապագայում
Արեգակը կվերածվի Կարմիր հսկայի և կկլանի իրեն ավելի մոտ գտնվող մոլորակները: Այնուհետև այն կսկսի սեղմվել ու
փոքրանալ այնքան ժամանակ, մինչև որ նրա ողջ զանգվածը կպարփակվի Երկրի չափեր ունեցող մի գնդի մեջ: Այդ ժամանակ
Արեգակը կվերածվի Սպիտակ թզուկի և հանդարտ կմարի:
Արեգակից զգալիորեն ավելի մեծ զանգվածով աստղերն իրենց գոյությունն ավարտում են վիթխարի պայթյունով և վերածվում
գերնոր աստղի: Վերջինս մի քանի օրվա ընթացքում ճառագայթում է միլիոն անգամ ավելի շատ լույս, քան Արեգակը: Վերջին
1000 տարում գրանցվել է ընդամենը 3 գերնոր աստղերի բռնկում, վերջինը` 1987 թ-ին` Մագելանի ամպ գալակտիկայում:

9. Աստղառաջացումը տեղի է ունենում հետևյալ
հաջորդականությամբ. նախ` գազային
միգամածության խտուցքներն ու փոշին սեփական
ձգողության ազդեցությամբ ձգվում, կուտակվում են
մի կենտրոնի շուրջը,
ապա` սեփական ձգողությունն
ուժեղ սեղմում է գազի
խտուցքը, և այն սկսում է
տաքանալ:
Ոչ մեծ ամպերը սեղմվելիս շատ չեն
տաքանում: Իսկ եթե ամպերը
բավականաչափ մեծ են, ապա նրանց
կենտրոնում ջերմաստիճանը բարձրանում է
մինչև 10 մլն աստիճան:
Բարձր ջերմաստիճանում սկսվում է
ջերմամիջուկային ռեակցիա, որի ընթացքում
ջրածինը փոխարկվում է հելիումի, և
արտազատվում է հսկայական քանակությամբ
էներգիա: Աստղն այդ էներգիան լույսի և
ջերմության ձևով ճառագայթում է Տիեզերք:
Արեգակի նման միջին չափի աստղերի միջուկում
առաջացող ջերմությունը ձգտում է գազը դուրս մղել
աստղի սահմաններից, բայց ներքին ձգողության ուժը
դա թույլ չի տալիս, և ստեղծվում է որոշակի
հավասարակշռություն, ինչի արդյունքում աստղերը
միլիարդավոր տարիներ ապրում և հավասարաչափ
փայլատակում են:
Միջին չափի աստղերում 10 մլրդ տարի
անց միջուկի ամբողջ ջրածինը կսպառվի,
միջուկն ավելի կսեղմվի և կսկսի հելիում
այրել: Դրան կհաջորդի Կարմիր հսկայի
առաջացումը, և աստղը կսկսի
աստիճանաբար սառչել:

10. Կրկնակի աստղեր
Արեգակը միակի աստղ է: Կան նաև իրար շատ մոտ գտնվող աստղեր: Աստղերի այդպիսի զույգերը
կոչվում են կրկնակի աստղեր: Ձգողության ուժը դրանց պահում է համատեղ, և աստղերը պտտվում են
մեկը մյուսի շուրջը, ինչպես մոլորակները՝ Արեգակի շուրջը: Երբեմն կրկնակի աստղերից մեկն անցնում է
անմիջականորեն մյուսի առջևով (եթե դրանք դիտենք Երկրից)՝ ծածկելով նրանից ճառագայթվող լույսի մի
մասը, և արդյունքում մի կարճ ժամանակ կրկնակի աստղը երևում է նվազ պայծառ: Երկնքում երևացող
ամենապայծառ աստղը՝ Սիրիուսը, կրկնակի աստղ է:
Բաբախիչներ (պուլսարներ)
Երբ հայտնվում է գերնոր աստղը, պայթյունից հետո մնացած աստղանյութի ներքին մասը՝ մնացուկը,
փոխարկվում է ռադիոալիքներ ճառագայթող աստղի՝ այսպես կոչված բաբախիչի կամ պուլսարի, որոնք
ճառագայթում են ռադիոազդանշաններ՝ արագ, կարճ ռադիոիմպուլսների շարքի ձևով: Բաբախիչներն
առաջին անգամ հայտնաբերել են 1967 թ-ին Քեմբրիջի համալսարանի (Անգլիա) ռադիոաստղագետները:
Ամենահայտնի բաբախիչը գտնվում է Խեցգետնի միգամածության կենտրոնական մասում՝ Ցուլի
համաստեղությունում. այն յուրաքանչյուր վայրկյանում ճառագայթում է 30 ռադիոիմպուլս: Դրանք իրենց
բնույթով նեյտրոնային աստղեր են:
•