Lý thuyết về hành vi con người

1. Một số mô hình lí thuyết
về hành vi sức khoẻ
Trương Quang Tiến
Bộ môn Giáo dục sức khoẻ
1

2. Mục tiêu học tập
1. Nêu được lí do áp dụng các mô hình lí
thuyết hành vi trong hoạt động nâng cao
sức khoẻ.
2. Phân tích được một số mô hình lí thuyết
thông dụng.
3. Áp dụng được các mô hình để giải thích, dự
đoán, đánh giá sự thay đổi hành vi sức khỏe
2

3. Nội dung chính
Giới thiệu những mô hình lí thuyết chính
Giới thiệu chi tiết một số lí thuyết
Những gợi ý áp dụng lí thuyết trong dự đoán
và đánh giá sự thay đổi hành vi
3

4. Các mô hình lí thuyết chính trong
NCSK
Trong mỗi cá nhân (personal)
1. Mô hình niềm tin sức khỏe (Health belief
model)
2. Thuyết hành động hợp lý/ hành vi được
lập kế hoạch (Theory of Reasoned
action/planned behaviour)
3. Mô hình xuyên lý thuyết (các bước thay
đổi hành vi) (Transtheoretical model)
4

5. Các mô hình lí thuyết chính trong
NCSK
Giữa các cá nhân (interpersonal)
1. Thuyết nhận thức xã hội (Social Cognitive
Theory)
2. Thuyết mạng lưới xã hội (Social Network Theory)
5

6. Các thuyết và mô hình chính trong
NCSK
Rộng hơn
1. Mô hình truyền thông – thuyết phục (Communication-Persuasion
Model)
2. Mô hình truyền bá sự đổi mới (Diffusion of Innovations Model)
3. Thuyết thay đổi tổ chức (Organisational Change Theory)
4. Mô hình cấu trúc thay đổi hành vi (Structural Model of Behaviour
Change)
5. Mô hình PRECEDE - PROCEED (PRECEDE - PROCEED
planning model) 6

7. Một số căn cứ áp dụng lí thuyết
Những can thiệp NCSK có nhiều khả năng
thành công nếu được thiết kế dựa trên những
lí thuyết tốt.
Nhiều mô hình hành vi sức khỏe đã được ứng
dụng trong các hoạt động NCSK.
Mô hình lí thuyết có thể:
Giúp chúng ta hiểu rõ mối liên quan giữa hành vi cá
nhân và sức khỏe.
Giúp lập kế hoạch can thiệp NCSK toàn diện.
Giúp phát triển công cụ đánh giá. 7

8. Thảo luận nhóm
Các yếu tố ảnh hưởng/tác động đến sự thay
đổi/xuất hiện hành vi cá nhân/nhóm?
Thảo luận 15 phút
Trình bày theo nhóm 5-10 phút/nhóm
8

9. Mô hình niềm tin sức khỏe
(Becker, 1974)
•Tuổi, giới, dân tộc Nhận thức lợi ích
•Tính cách. phòng bệnh so với
•Hoàn cảnh kinh tế xã hội. những trở ngại khi
•Hiểu biết về bệnh. thay đổi hành vi.
Nhận thức về
sự nhạy
cảm với
bệnh X Nhận thức về mối đe Khả năng thay đổi
hành vi
dọa của bệnh X
Nhận thức về (khả năng thực hiện
sự trầm hành vi phòng bệnh)
trọng của
bệnh X
Động lực cho hành động:
- Giáo dục.
- Các biểu hiện của bệnh.
- Chứng kiến từ bạn bè, người thân.
- Thông tin từ các phương tiện 9
truyền thông đại chúng.

10. Mô hình niềm tin sức khỏe
(Don Nutbeam and Elizabeth Harris 2004)
Nhận thức về
tính nhạy cảm
đối với vấn đề
Nhận thức về
Nhận thức về sự đe doạ của
tính trầm trọng vấn đề với cá
về hậu quả của nhân
vấn đề Sự tự chủ
(Nhận thức về
khả năng thực
Nhận thức về lợi hiện hành động
khuyến cáo)
ích của hành Mong muốn về
động cụ thể kết quả có
được
Nhận thức về
cản trở khi thực
hiện hành động 10

11. Mô hình niềm tin sức khỏe
Bốn niềm tin quan trọng về:
1. Sự nhạy cảm của cá nhân với vấn đề
2. Sự nghiêm trọng của hậu quả của vấn đề
3. Nhận thức về lợi ích của những hành động nhất định
4. Nhận thức về sự cản trở khi thực hiện hành động
Động lực thúc đẩy hành động và sự tự chủ đóng
vai trò trung gian
11

12. Lí thuyết về hành động hợp lí và
hành vi có kế hoạch
(Ajzen and Fishbein –1991)
Niềm tin về lợi
ích của hành vi
Thái độ
Đánh giá về kết hướng đến
quả thực hiện hành vi
Niềm tin theo
chuẩn
Chuẩn mực Dự định
của chủ thể hành vi
Hành vi
Động cơ tuân
thủ
Niềm tin về sự
tự chủ Nhận thức về
Những yếu tố kiểm soát
ngoài tầm kiểm hành vi
soát của cá
nhân Bổ sung thành thuyết hành vi 12
được lập kế hoạch

13. Một số khái niệm liên quan
Những kết quả hành vi (behavioural outcomes):
kết quả của hành vi mang lại lợi ích hoặc không
có lợi cho sức khỏe
Niềm tin theo chuẩn mực chung (normative
beliefs): niềm tin của một người về những gì
người khác nghĩ anh ta/cô ta nên làm.
Động cơ tuân thủ (motivation to comply): động cơ
của một người tuân thủ/làm theo những mong
muốn của người khác 13

14. Một số khái niệm
Niềm tin về sự tự chủ (control beliefs): yếu tố
bên trong; niềm tin về khả năng thực hiện, kiểm
soát được hành động.
Nhận thức về những yếu tố ngoài tầm kiểm
soát (perceived power): yếu tố bên ngoài; ảnh
hưởng của quyền lực từ người khác, cơ may,
định mệnh.
Liên lết chặt chẽ với khái niệm Sự tự chủ (self –
efficacy): là sự tự tin vào khả năng kiểm soát, thực
hiện được hành vi nào đó của bản thân. 14

15. Mô hình xuyên lý thuyết
(các bước thay đổi hành vi)
Các giai đoạn thay đổi gồm 5 bước cơ bản:
Tiền dự định (Precontemplation)
Dự định (Contemplation)
Chuẩn bị (Preparation)
Hành động (Action)
Duy trì (Maintenance)
15

16. Quá trình thay đổi hành vi
Bước 5: Thực hiện và duy trì hành vi mới
Bước 4: Thực hiện và đánh giá hành vi
mới
Bước 3: Chưa có ý định đến có ý định
thực hiện
Bước 2: Chưa chấp nhận đến chấp nhận
nhưng chưa thực hiện (đã quan tâm)
Bước1: Chưa hiểu biết đến hiểu biết 16

17. Quá trình thay đổi hành vi
(Neesham C., 1993 và Prochaska J., DiClemente C. 1984)
Duy trì
hành vi
Thực hiện lành mạnh
sự thay đổi
Duy trì sự
thay đổi
Cam kết,
sẵn sàng
thay đổi Trở lại
hành vi cũ
Dự định
thay đổi
Tiền dự
định: không
quan tâm
17

18. Quá trình thay đổi hành vi
Các yếu tố khác quyết định sự thay đổi
Cân bằng quyết định: So sánh tương đối
giữa lợi và hại; được và mất.
Tự chủ: Sự tự tin trong những tình huống cụ
thể để thực hiện hành vi.
Sự lôi cuốn: Mức độ thúc đẩy, khuyến khích
để duy trì hành vi 18

19. Quá trình thay đổi hành vi
Can thiệp GDSK và NCSK tương ứng với các
bước của quá trình thay đổi hành vi
19

20. Các bước thay đổi Hoạt động GDSK và NCSK
hành vi
(5) Thực hiện và duy - Duy trì môi trường thuận lợi, hỗ trợ.
trì
(4) Thực hiện và đánh - Hướng dẫn giải quyết một số khó khăn
giá hành vi mới tạm thời,
- Bổ sung kiến thức, hỗ trợ kĩ năng,
- Tăng cường tư vấn, giám sát hỗ trợ,
- Duy trì một môi trường thuận lợi, hỗ trợ.
(3) Có ý định, chuẩn bị - Động viên và nêu những gương tốt,
và sẵn sàng thực - Sự trợ giúp của bạn bè, gia đình,
hiện sự thay đổi - Tạo ra một môi trường thuận lợi, hỗ trợ.
(2) Chưa có ý định - Động viên, hỗ trợ, giải thích, tư vấn.
đến đến có ý định - Cung cấp, bổ sung thông tin.
(1) Chưa hiểu biết đến - Tìm hiểu vấn đề của đối tượng,
hiểu biết - Phân tích lợi, hại của hành vi,
- Cung cấp thông tin qua nhiều kênh khác
20
nhau.

21. Gợi ý việc sử dụng lý thuyết
Hữu ích để hiểu các tình huống phức tạp
Giúp tránh thực hiện can thiệp vào những biến
không phù hợp
Thiết kế can thiệp thay đổi hành vi theo trình tự lô
gíc, giúp xác định các chỉ số cần phải đo lường theo
trình tự.
21

22. Cảm ơn sự chú ý lắng nghe
Câu hỏi?
22