Autoportret, Krajobraz, 49, (2/2015)

1. N
am, współczesnym, wydaje się, że
żyjemy w czasach naznaczonych
szybkim tempem przemian we
wszystkich dziedzinach życia i że
przekształcenia otaczającego nas krajobrazu
odzwierciedlają owe zmiany. Naszą uwagę
zwracają przede wszystkim sytuacje degra-
dujące istniejący pejzaż. Mamy tendencję do
idealizowania przeszłości: okresu naszego
dzieciństwa czy dawnych czasów, znanych
nam tylko pośrednio. Co współcześnie w kra-
jobrazie rzeczywiście podlega zmianom, a co
trwa nieprzerwanie? Jak zahamować procesy
negatywne, stymulować pozytywne i chronić
już istniejące wartości?
Materialne i niematerialne aspekty naszego
życia odciskają piętno na pejzażu, podob-
nie jak wpływały na jego kształt pokolenia
przed nami. Krajobraz pierwotny powstał na
skutek długotrwałego oddziaływania natu-
ralnych procesów. W wyniku ingerencji czło-
wieka przeobraził się w krajobraz kulturowy
Katarína Kristiánová
SŁOWACKI PEJZAŻ PO
TRANSFORMACJI
– ludzka działalność może mu nadać formę
zarówno pejzażu naturalnego, jak i całkowi-
cie sztucznie przetworzonego środowiska.
Istotny wpływ na przemianę krajobrazu
pierwotnego w kulturowy miały rolnictwo,
leśnictwo oraz urbanizacja. Ziemia jest
źródłem żywności warunkującej przetrwa-
nie życia. Postrzeganie jej jako przestrzeni
produkcyjnej jest przejawem antropocen-
trycznego stosunku do krajobrazu. Jak pisała
Jana Bencová:
Stosunek człowieka do przyrody i uprawianej
przez niego ziemi w przeszłości opierał się na har-
monijnym współistnieniu i naznaczony był głębo-
ką czcią oraz religijnością. Na kształt krajobrazu,
rozumianego jako kulturologiczny fenomen, miały
wpływ kultura konkretnej epoki, terytorium,
społeczności oraz wiele innych pierwiastków,
przede wszystkim wzajemnie polaryzujące się
przeciwstawne światopoglądy: ścisłe, techniczno-
naukowe podejście do natury oraz romantyzujące,
poetyckie i religijne, wyrosłe na gruncie metafi-
zyki. W ideowo różnych epokach człowiek jednak
zawsze działał w granicach wyznaczonych przez
przyrodę i realizował się w taki sposób, w jaki mu
to umożliwiała1
.
Czeski filozof i socjolog, Václav Bělohradský,
twierdzi, że współcześnie przyroda i krajo-
braz funkcjonują już tylko jako
jakieś wyobrażenie należące do sfery wolnego cza-
su. Wyobrażenie w tym sensie, że mamy do niego
dostęp tylko w postaci „pominiętego miejsca”
w całościowym planie budowania i niszczenia. Do
każdego nowego budynku należy również kawa-
łeczek przyrody, istniejącej jako pejzaż za oknem.
Ta przemiana przyrody w miejsce pominięte
w planie całkowitej eksploatacji naszej planety
jest podejściem dominującym w urbanistyce2
.
1
J. Bencová, Krajina ako vynechané miesto, „Životné Pro-
stredie” 2007, nr 2, s. 88–94 (wszystkie cyt. w art. tłum.
H.J.).
2
V. Bělohradský, Myslet zeleň světa. Rozhovor s Karlem
Hvížďalou, Praha: ČSFR, 1991, s. 80.
autoportret 2 [49] 2015 | 74

2. Czy zatem rzeczywiście krajobraz jest już
tylko pominiętym miejscem, gdzie poczucie
pustki i opuszczenia wywołują potrzebę wy-
pełnienia go czymś? Bencová pod wpływem
Bělohradskiego rozważa pojęcie krajobrazu
kulturowego, już w samej nazwie zawierają-
cego znaczeniowe przeciwstawności. Pojęcie
to ma pozytywny wydźwięk, chociaż „seman-
tyka połączenia słów «krajobraz kulturowy»
może oznaczać po prostu tragiczną dewa-
stację: przemianę naturalnego w sztuczne,
a zatem «pominięcie» przyrody”3
.
Kraina geograficzna i jej krajobraz należą
zatem do szerokich i trudnych do uchwycenia
fenomenów, stanowiących sumę wielu zjawisk.
Również pojmowanie krajobrazu może być
zarówno subiektywne i zależeć od odczuć,
wyobrażeń oraz doświadczenia poszczególnej
jednostki, jak i ogólne, zobiektywizowane przez
większą wspólnotę interpretacyjną. Przełomo-
we przemiany w rozwoju społeczeństwa zawsze
wyraźnie przejawiały się również w przekształ-
ceniach krainy geograficznej i jej krajobrazu.
Czynnikami zmian w pejzażu dzisiejszej Słowa-
cji w przeszłości były, między innymi, rozwój
górnictwa, znacząco wpływający na kształt
otoczenia miast przemysłowych, oraz budowa
sieci kolejowej. Ogromne przeobrażenia krajo-
brazu przyniósł również okres socjalistycznej
industrializacji – budowa wielkich zakładów,
zapór, sztucznych zbiorników wodnych i in-
nych wielkoskalowych inwestycji. Czy zatem
przemiany krajobrazu obserwowane na Słowa-
cji w ciągu ostatnich dwudziestu pięciu lat są
aż tak znaczące, jak je odczuwamy?
PEJZAŻ SPRYWATYZOWANY
Ćwierćwiecze to wystarczająco długi okres
w rozwoju kraju, by po jego upływie ziden-
tyfikować i ocenić przemiany krajobrazu
3
J. Bencová, dz. cyt.
Porównanie krajobrazu okolic Senca na mapach z okresu Austro-Węgier
i dzisiejszej Słowacji: z przestrzeni między meandrami rzeki zniknęły gwiaź-
dziste kompozycje drzewostanów, wydobycie żwiru spowodowało powstanie
nowych zbiorników wodnych. Nie zmieniły się trasy dróg i kolei.

3. podmiejskich rezydencji stanowiła odzwier-
ciedlenie nowych społecznych pragnień:
potrzeby zabezpieczenia warunków bytowych
według indywidualnych wyobrażeń oraz
posiadania własnego domu, którego wygląd
byłby przeciwieństwem zuniformizowanej
szarości blokowisk. Architektura rodzinnych
domów zamożniejszej warstwy społeczeństwa
stała się wypowiedzią na temat wyznawanego
przez nią systemu wartości. W pierwszym
okresie były to okazałe manifestacje bogac-
twa w stylu „biznesowego baroku”4
, obecnie
częściej mamy do czynienia z „biznesową”
odmianą funkcjonalizmu czy moderny. Wil-
lowa i komercyjna suburbanizacja – odbicie
nowej rzeczywistości społeczno-ekonomicz-
nej – zmieniła kształt pierwotnie rolnicze-
go pejzażu wielu słowackich przedmieść.
4
Słowackie określenie podnikateľský barok (i jego czeski
wariant podnikatelské baroko) oznacza „biznesowy barok”
lub „barok przedsiębiorców”. Jest to pejoratywne, często
używane na Słowacji i w Czechach określenie architek-
tury powstających od lat 90. rezydencji nowobogackich
przedsiębiorców, charakteryzujących się przepychem,
licznymi wieżyczkami, kolumnadami, fontannami itd.
(przyp. tłum.).
oraz czynniki, które na nie wpłynęły. Upadek
ustroju socjalistycznego i centralnie planowa-
nej gospodarki oznaczały przełom społeczno-
-polityczny, ekonomiczny i kulturowy. Procesy
budowania społeczeństwa demokratycznego na
zasadach gospodarki rynkowej zaczęły odbijać
się również w krajobrazie nowego państwa.
Socjalistyczna kolektywizacja po roku 1948 nie-
odwracalnie zmieniła rolniczy krajobraz Słowa-
cji, tworzący około połowę powierzchni kraju.
Oznaczała ona dla pejzażu zastąpienie tradycyj-
nej mozaiki małych pól należących do prywat-
nych właścicieli przez wielkie powierzchnie
uprawiane kolektywnie. Reprywatyzacja
terenów rolniczych po 1989 roku nie przynio-
sła powrotu do stanu sprzed wprowadzenia
komunizmu. Grunty rolne nadal są uprawiane
na wielką skalę, zgodnie z wymogami dużych
rynkowych graczy, co przy towarzyszących
temu zjawiskach wiatrowej i wodnej erozji
oraz wobec braku wegetacji oznacza zanikanie
siedlisk zwierząt. W okresie socjalizmu zostały
przerwane więzi łączące indywidualnych wła-
ścicieli z ziemią, na której gospodarowali, więc
prywatnych gospodarstw pozostało niewiele.
Większe przedsiębiorstwa rolne oraz sprywaty-
zowane spółdzielnie rolnicze są monopolistami
i często z tej racji czerpią korzyści, płacąc niskie
podatki za użytkowanie gruntów lub też nie
płacąc ich wcale. Ograniczenia rynku zbytu,
zakłócona równowaga w stosunkach między
właścicielami gruntów a ich użytkownikami
oraz polityka rolna niesprzyjająca rozwiązaniu
tych problemów wpływają na fizyczne zmiany
w strukturze krajobrazu. Podczas gdy w wielu
peryferyjnych regionach Słowacji ziemia leży
odłogiem, w pobliżu ośrodków miejskich grunty
rolne są zabudowywane. Zmiana sposobu
użytkowania terenów rolniczych czy leśnych to
przekształcenie ziemi w drogi towar.
W okresie socjalizmu potrzeby mieszkaniowe
były zabezpieczane w sposób paternalistyczny
przez państwo, przede wszystkim za spra-
wą budowy osiedli wielopiętrowych bloków
z wielkiej płyty. Po roku 1989 zmieniły się sto-
sunki własnościowe, użytkownicy państwo-
wych mieszkań stali się ich właścicielami,
otworzył się rynek nieruchomości. Budowa
Powyżej z lewej: reprywatyzacja gruntów rolnych po
roku 1989 nie była powrotem do pierwotnej struktury
wąskich pasów pól.
Z prawej: w strukturze urbanistycznej willowych przed-
mieść nie ma miejsca na drzewa.
autoportret 2 [49] 2015 | 76

4. Mieszkańcy miast, motywowani pragnieniem
posiadania ogródka i bycia bliżej przyrody,
przeprowadzają się do domów w dzielnicach
podmiejskich. Oczekiwania zasiedlających
te obszary ludzi często jednak nie zostają
spełnione. Bardzo małe prywatne parcele
z wysoką zabudową i brak jakiejkolwiek prze-
strzeni wspólnej skutkują wyeliminowaniem
zieleni z urbanistycznej struktury przed-
mieść5
. Radykalnym wyznawcom własności
prywatnej – dominującej po upadku systemu
socjalistycznego – Bělohradský przypomina:
od kiedy zobaczyliśmy po raz pierwszy z satelity
Ziemię jako małą planetę, gdzie cała ludzkość jest
jedynie cienką, kruchą warstewką na jej powierzch-
ni, pojęcie własności prywatnej przestało być zasad-
ne. Co może być prywatnego na takiej planecie?6
Krajobraz terenów podmiejskich na Słowacji
zmienia się również w wyniku powstawania
centrów handlowych, obiektów magazyno-
wych czy parków przemysłowych i przynoszo-
nej przez nie globalnej uniformizacji rozwią-
zań architektonicznych i urbanistycznych.
Z kolei krajobraz regionów, których atrakcyj-
ność opiera się na walorach przyrodniczych,
sprzyjających rozwojowi rekreacji, sportu
i turystyki, zmienia się pod wpływem budowy
nowych ośrodków wypoczynkowych i towa-
rzyszącej im infrastruktury. Tylko w wyjątko-
wych przypadkach inwestycje te uwzględniają
wartość środowiska i pozwalają zachować jego
przyrodnicze właściwości.
Wzrost natężenia transportu samochodowego
oraz ciągle rosnąca mobilność osób i towarów
5
K. Kristiánová, K. Gécová, E. Putrová, Trees in Urban
Structure of Rural Residential Suburbs – The Case of Bratisla-
va, Slovakia, [w:] Plants in Urban Areas and Landscape, red.
M. Raček, Nitra: Solvenská Pol’Nohospodárska Univerzita
v Nitre, 2014, s. 124.
6
V. Bělohradský, Společnost nevolnosti. Eseje z pozdější doby,
Praha: Slon, 2007, s. 175.
podczas dwudziestopięcioletniego okresu
pomyślnego rozwoju ekonomicznego Słowacji
wymogły budowę nowej infrastruktury trans-
portowej, dróg szybkiego ruchu, autostrad,
tuneli czy mostów, co znacząco wpłynęło na
zmianę krajobrazu całego kraju. Nie można
tego jednak powiedzieć o budowie elektrowni
wiatrowych, których na Słowacji powstało
niewiele. Widoczne zmiany w krajobrazie
przynoszą natomiast elektrownie słoneczne –
niektóre tereny rolnicze zmieniają się w farmy
produkujące energię elektryczną. W taki
sposób na kształt krajobrazu wpływa kierunek
państwowej i europejskiej polityki energetycz-
nej i związane z nim wsparcie finansowe.
CIĄGŁOŚĆ ZMIANY
Przemiany krajobrazu mogą być pozytywne
i negatywne, odwracalne i nieodwracalne,
istotne i nieistotne, długotrwałe i tylko
chwilowe. Pewne elementy, które w kształcie
krajobrazu oceniamy negatywnie, przykła-
dowo współczesny problem billboardyzacji
słowackiego krajobrazu, są względnie łatwe do
fizycznego usunięcia. Billboardy jako wizualny
smog są tylko efemerydą w pejzażu. Są głosem
wspólnoty, którą Bělohradský opisał słowami:
„już nie ma logosu, już są tylko loga”7
. Inne
zmiany, przykładowo powstawanie auto-
strad czy zapełnianie terenów podmiejskich
zabudową jednorodzinną, są jednak istotne ze
względu na długotrwałość i nieodwracalność.
Jak pisze architekt Jiří Löw:
Im dłużej na danym terenie żyje dana społecz-
ność, tym bardziej jest w stanie przystosować
swoje prywatne terytoria do formy krajobrazu
opartego na konsensusie; struktura pejzażu
rozwija się w sposób zrównoważony i jest lepiej
pielęgnowana, chroniona i upiększana. To było
i będzie głównym bogactwem dziś upadających
społeczności wiejskich oraz całej naszej środko-
woeuropejskiej kultury. To stoi u podstaw procesu
cywilizacyjnego i piękna naszego kraju, jest to
również najistotniejszy powód naszej potrzeby
kształtowania i ochrony jego krajobrazu. Zniszcze-
nie więzi z krajobrazem to jedna z największych
zbrodni komunizmu na naszym społeczeństwie.
7
Tamże, s. 13.
wszystkiefot.wart.:archiwumautora
Rozwój infrastruktury transportowej przyniósł zmiany
w krajobrazie.

5. Kolektywizacja wsi programowo odcięła ludzi od
ziemi. Oprócz zniszczenia struktury majątkowej
chodziło przede wszystkim o świadomość. Scene-
ria życia ludzi wymknęła się ich kontroli. W ten
sposób stracili możliwość jej ochrony8
.
Współczesny krajobraz przestaje być od-
zwierciedleniem życia mieszkańców danego
terenu, którzy znają jego miejsca pamięci,
drzewa, stare drogi i aleje. Staje się raczej
przestrzenią, którą ludzie tylko przemie-
rzają. Dzisiejsze zmiany krajobrazu nie są
transformacją z jednego stanu do drugiego;
dynamika przekształcania pejzażu przybiera
raczej formę ciągłej zmiany – przepływu,
ruchu jako odbicia wielu zachodzących w jej
trakcie procesów9
.
NARZĘDZIA OCHRONY
Sposoby wpływania na pozytywne zmiany
krajobrazu oraz potrzebę ich stosowania
znamy od dawna. Planowanie przestrzenne,
ochrona przyrody, krajobrazu oraz zabytków
miały w byłej Czechosłowacji długą trady-
cję. IALE, Międzynarodowe Stowarzyszenie
Ekologii Krajobrazu, zostało założone na
VI Międzynarodowym Sympozjum Badań
Ekologiczno-Krajobrazowych w paździer-
niku 1982 roku w Pieszczanach. Powołanie
tej instytucji stanowiło dowód zaintereso-
wania tą tematyką w byłej Czechosłowacji,
szczególnie dotyczyło to rozwoju słowackiej
ekologii krajobrazu, której przedstawiciel,
profesor Milan Ružička, jest założycielem
środkowoeuropejskiej szkoły badań ekolo-
giczno-krajobrazowych10
.
8
J. Löw, Krajinný ráz, „Veronica. Časopis ochránců příro-
dy” 2000, nr 2, s. 1–4.
9
S. Bell, Cultures in Flux, [w:] New Cultural Landscapes,
ed. M. Roe, K. Taylor, London: Routledge 2014, s. 78–98.
10
M. Kozová, 25 rokov krajinnej ekológie: vedecké princípy
v praxi, „Acta Environmentalica Universitatis Comenia-
nae” 2007, nr 1, s. 106–108.
Chociaż znamy narzędzia powstrzymy-
wania negatywnych zmian, wspierania
pozytywnych przekształceń oraz ochrony
istniejących wartości, nie umiemy ich uży-
wać. Dawne socjalistyczne centralne pla-
nowanie i autorytarne zarządzanie ziemią
według klucza kolektywnej własności nie
miało racji bytu w nowej, demokratycznej
rzeczywistości. Konieczne stało się stwo-
rzenie nowych mechanizmów zarządzania
rozwojem i ochroną wartości krajobrazu.
W obecnych uwarunkowaniach – w któ-
rych konieczne jest branie pod uwagę praw
i interesów licznych właścicieli, mających
różne wyobrażenia o wolności korzystania
z prywatnej własności – zaistniała potrze-
ba stworzenia nowych regulacji. Jak pisze
Bělohradský:
Sensem ostatnich trzydziestu lat jest wzrost świa-
domości dyskursywnych podstaw świata. Tego,
że wszystko, co ma sens, co jest dla nas istotne
i co warto rozumieć, jest ustalane dzięki umowie
między ludźmi – nowoczesne uniwersum rozpada
się na ponowoczesne umowne światy. Nie możemy
stworzyć jednej solidnej podstawy społeczeństwu
w stadium „bogactwa komunikacyjnego”, możemy
dać jedynie literacką formę doświadczenia o plu-
ralizmie dyskursów, z którymi przeplatają się jego
historie11
.
Według geografa Marca Antropa zarządzanie
krajobrazem zaczyna się od planowania prze-
strzennego. Zmiany w użytkowaniu terenu
są za jego pomocą sterowane i kontrolowane.
Planowanie przestrzenne antycypuje przy-
szłe użytkowanie terenu i przemiany krajo-
brazu. Dla Antropa krajobrazy kulturowe są
następstwem kolejnych reorganizacji terenu
w celu dostosowania sposobu jego użytkowa-
nia i struktury przestrzennej do zmieniają-
11
V. Bělohradský, Společnost nevolnosti..., s. 207.
cych się potrzeb społeczeństwa12
. Zrównoważe-
nie krajobrazu nie jest niemożliwe, jeśli tylko
wartości danego obszaru są dobrze zdefinio-
wane i zespolone z myślą o zmianie i przyszłej
funkcjonalności13
. Jak mówi Antrop, krajo-
brazu, który przestał istnieć, rzecz jasna, nie
możemy przywrócić do życia, musimy jednak
szukać sposobów, by jego charakterystyczne,
wartościowe cechy zachować i włączyć funk-
cjonalnie do struktury kraju zamieszkiwanego
przez nowoczesne, zurbanizowane i zglobali-
zowane społeczeństwo14
.
Zabezpieczanie wartości przyrodniczych na
Słowacji wzmacnia solidny fundament zasad
prawnych ochrony obszarowej i gatunkowej
oraz europejski program stworzenia sieci
obszarów chronionych Natura 2000. Ochro-
na zabytków polega natomiast na objęciu
opieką poszczególnych pamiątek kultury
i utworzenia w miastach „rezerwatów za-
bytków” oraz „stref zabytkowych”. Musimy
jednak nieustannie szukać nowych sposobów
zabezpieczania wartości krajobrazu i jego
charakterystycznego kształtu rozumianych
jako odzwierciedlenie wielu procesów za-
chodzących na danym obszarze. Możemy do
tego dążyć zarówno na gruncie planowania
przestrzennego, ochrony przyrody, krajobra-
zu i zabytków, jak i badania wpływu naszych
działań na środowisko naturalne15
.
TŁUMACZENIE ZE SŁOWACKIEGO:
Hubert Jarzębowski
12
M. Antrop, Why Landscapes of the Past are Important for
the Future, „Landscape and Urban Planning“ 2005, t. 70,
s. 21–34.
13
Tenże, Sustainable Landscapes: Contradiction, Fiction or
Utopia?, „Landscape and Urban Planning” 2006, t. 75,
s. 187–197.
14
Tenże, Why Landscapes...
15
P. Jančura, I. Bohálová, M. Slámová, P. Mišíková,
Metodika identifikácie a hodnotenia charakteristického vzhľadu
krajiny, „Vestník Ministerstva životného prostredia”
2010, r. XVIII, cz. 1b, s. 2–51.