Heide, bos en varkens - lezing van

1. Heide, bos en varkens
Landbouw en landschap in het Bulskampveld (sinds 1750)
Achtste Landschapscontactdag, Melsele, 4 oktober 2013
Brecht Demasure (CAG)
Yves Segers (CAG & ICAG, KU Leuven)

2. Inhoudsopgave
• Opzet
• Landbouw, landgebruik en landschap in het
Bulskampveld
• 1. Ontginning BKV in ME
• 2. Een stabiel landschap (1300-1750)
• 3. Ontginning BKV vanaf 1750
• 4. Traditionele landbouw tot 1880
• 5. Landbouw en landschap in transitie (1880-1950)
• 6. Schakel in de voedselketen (1950-2010)
• Conclusie
• Beknopte bibliografie

3. Opzet
 Historische studie op vraag van provincie WVL
 Hoe evolueert BKV op vlak van landbouw en
landschap?
 Focus op landgebruik, lange termijn analyse
 Welke sporen nu nog zichtbaar?
 Oplijsting kennisbronnen
 Synthese kennis
 Suggesties verder onderzoek en (publieks)ontsluiting
 Gebundeld in rapport (www.hetvirtueleland.be)

4. Situering Bulskampveld en de overige Vlaamse veldzones (ca. 1750)

5. Landbouw in het Bulskampveld
Een typisch beeld van het Landschapspark Bulskampveld: gaspeldoorn, varkensbedrijf, dreef en akker voor maïsteelt (Sint-

6. 1. Ontginning BKV in ME
 Loofbos, heidevegetatie
 Toename bevolking  ontginning: akkerland
rond dorpskernen
 Stimulans graven van Vlaanderen
 Abdijen Sint-Pieters, Sint-Baafs, Ter Doest
 13de
eeuw crisis: ontginningen vallen stil
 Kliplo, Hulstlo, Schuurlo…

7. 1. Ontginning BKV in ME

8. 1. Ontginning BKV in ME
 Drieslagstelsel op kouters (buiten LSP BKV)
 Braak, wintergraan en zomergraan
 Gerst als pioniersgewas voor ontginning
 Ontginning zowel akkerland als grasland
 Gebruik heide en bos
 Brand- en sprokkelhout, afgestoken graszoden (plaggen),
gagel, weiden van vee, biezen (twijgen) voor bezems,
stroperij
 Ontstaan van vijvers voor zoetwatervis

9. 2. Een stabiel landschap (1300-
1750)
 1350-1750: weinig ontginningen ondanks
pogingen
 Oa Jezuïeten, verpachte hoeves, proosdij Hertsberge
 Verdere exploitatie visvijvers met karperteelt
 Invloed oorlogen
 BKV: Veldgebied met veldvijvers omringd door
bos en akkerland

10. Landgebruik BKV (1756)

11. Het Jezuiëtengoed was een
belangrijke ontginningshoeve

12. 3. Ontginning BKV vanaf 1750
 Herstel en rust tijdens Oostenrijkse Periode
 Demografische groei  vraag naar cultuurgrond
 Fiscale maatregelen om ontginningen interessant
te maken (ook na Maria-Theresia)
 Wetenschappelijke aanpak
 Ontginningsmethode F. Werrebrouck
 Massale ontginning van heide naar akkerland en
vooral bosgrond
 BKV: 1500 ha bos in 1777, 6300 ha in 1861
 Constructie- en sprokkelhout

13. 3. Ontginning BKV vanaf 1750
 Ontginning vanuit kastelen en kasteelhoeves
onder impuls van grootgrondbezitters
 Wildenburg, Schuurlo, Reigerlo, Hooggoed…
 Lippensgoed (Malfait)
 Ontstaan van dorpen en parochies als
Hertsberge, Doomkerke, Sint-Maria-Aalter…
 Ontginningsdreven zichtbaar in landschap
 Witte hoevetjes landarbeiders

14. Ontginningshoeves /gebouwen– Kastelen
18 Hoeve Gijselo 19 Nieuwendam 20 Proosdij van Hertsberge 21
Blauwhuiskasteel 22 Wildenburg 23 Hooggoed 24 Bakensgoed 25 Bogaerde
26 Groot Kerkegoed 27 Klein Kerkegoed 28 Schotsgoed 29
Colpaert/Lippensgoed 30 Bloemendalekasteel 31 Jezuïtengoed
Ontginningshoeves /gebouwen– Kastelen
18 Hoeve Gijselo 19 Nieuwendam 20 Proosdij van Hertsberge 21
Blauwhuiskasteel 22 Wildenburg 23 Hooggoed 24 Bakensgoed 25 Bogaerde
26 Groot Kerkegoed 27 Klein Kerkegoed 28 Schotsgoed 29
Colpaert/Lippensgoed 30 Bloemendalekasteel 31 Jezuïtengoed
Ontginningsgebied
en
1
28
26
27
31
19
23
18
22
20
29
3
13
16
9
24
Ontginningsgebieden
1 Kliplo; 2 Hulstlo; 3 Schuurlo; 4 Reigerlo; 5 Sint-Pietersveld;
6 Vorte Bossen; 7 Slangebossen; 8 Rooiveld; 9 Kampveld; 10
Warande; 11 Varens; 12 Bruwaen; 13 Drie koningen; 14
Hooggoed; 15 Jezuïtengoed; 16 Nieuwenhove; 17 Vagevuur
Ontginningsgebieden
1 Kliplo; 2 Hulstlo; 3 Schuurlo; 4 Reigerlo; 5 Sint-Pietersveld;
6 Vorte Bossen; 7 Slangebossen; 8 Rooiveld; 9 Kampveld; 10
Warande; 11 Varens; 12 Bruwaen; 13 Drie koningen; 14
Hooggoed; 15 Jezuïtengoed; 16 Nieuwenhove; 17 Vagevuur
1
2
4
5
14
6
7
12
8
17
10
11
21
15
25
30
Ontginning BKV
op Ferrariskaart
(1771-7)

15. Ontginningsgebieden
1 Kliplo; 2 Hulstlo; 3 Schuurlo; 4 Reigerlo; 5 Sint-Pietersveld;
6 Vorte Bossen; 7 Slangebossen; 8 Rooiveld; 9 Kampveld; 10
Warande; 11 Varens; 12 Bruwaen; 13 Drie koningen; 14
Hooggoed; 15 Jezuïtengoed; 16 Nieuwenhove; 17 Vagevuur
Ontginningsgebieden
1 Kliplo; 2 Hulstlo; 3 Schuurlo; 4 Reigerlo; 5 Sint-Pietersveld;
6 Vorte Bossen; 7 Slangebossen; 8 Rooiveld; 9 Kampveld; 10
Warande; 11 Varens; 12 Bruwaen; 13 Drie koningen; 14
Hooggoed; 15 Jezuïtengoed; 16 Nieuwenhove; 17 Vagevuur
Ontginningshoeves /gebouwen– Kastelen
18 Hoeve Gijselo 19 Nieuwendam 20 Proosdij van Hertsberge 21
Blauwhuiskasteel 22 Wildenburg 23 Hooggoed 24 Bakensgoed 25 Bogaerde
26 Groot Kerkegoed 27 Klein Kerkegoed 28 Schotsgoed 29
Colpaert/Lippensgoed 30 Bloemendalekasteel 31 Jezuïtengoed
Ontginningshoeves /gebouwen– Kastelen
18 Hoeve Gijselo 19 Nieuwendam 20 Proosdij van Hertsberge 21
Blauwhuiskasteel 22 Wildenburg 23 Hooggoed 24 Bakensgoed 25 Bogaerde
26 Groot Kerkegoed 27 Klein Kerkegoed 28 Schotsgoed 29
Colpaert/Lippensgoed 30 Bloemendalekasteel 31 Jezuïtengoed
2
1 3
4
6
7
8
9
10
511
12
13
14
15
16
17
20
19
31
18
2221 23
24
25
2627
28
29
30
Ontginning BKV
op topografische
kaart (2002)

16. Ontwikkeling boomkweeksector
 Zanderige bodem en mild klimaat
 Link met kastelen en ontginningshoeves
 Hoveniers zorgden voor onderhoud bos
 Boom- en tuinliefhebbers (botanici)
 Over baron de Serret: “…, has yielded a most healthful and luxuriant crop
of trees, many of them nine feet high in six years from the time being sown. Many
others flourishing plantations of different ages, ornament this ground; extensive
woods, also produced from the seed sown upon the pared and burned surface of the
waste land, which is the most certain and usual process.” (Radcliff, 1819)
 Familiebedrijven: van vader op zoon
 Vraag naar hout

17. 4. Traditionele landbouw tot
1880
 Bevolkingsgroei, versnippering van de grond, hoge
pachtprijzen
 Landbouwcrisis 1845-8
 Misoogsten, voedselprijzen stegen, hongersnood, migratie VS
 LT 1846 (BKV): verschillen inzake areaal akkerbouw,
bos en heide
 Akkerbouw: rogge (+ boekweit) en aardappelen
 Thomas Radcliff (1819)
 Weinig tarwe, belangrijk aandeel vlas
 Bremcultuur

18. Beernem Ruiselede Wingene Aalter WVL
Akkerbouw 50,0 61,8 47,0 58,2 62,4
Grasland 4,8 17,1 5,9 4,0 9,4
Boomkweek 2,9 2,3 1,5 2,4 1,3
Bos 33,5 17,7 36,4 27,2 19,1
Heide 3,7 0,2 5,9 1,5 3,5
Andere 5,1 1,0 3,4 6,6 4,4
Totaal 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
Aandeel verschillende cultuurgronden in totaal landbouwareaal (1846)

19. Ferrariskaart
(1771-1777) en
Militaire kaart
(1880)

20. 5. Landbouw en landschap in
transitie (1880-1950)
 LT 1910 (BKV): overwicht akkerbouw maar
sterke stijging van het areaal grasland
 Aandeel grasland neemt verder toe (1950)
 Rogge- en aardappelteelt primeert (70 % cultuurareaal),
ook haver belangrijk, terugval vlasteelt
 Bosareaal viel terug, boomkweek nam toe
 Pachtstructuur: 25 % rechtstreeks door boer uitgebaat <-
> WVL: slechts 15 %
 ‘Agricultural Invasion’ + stijgende vraag vlees en
zuivel
 Rol oorlogen: o.a. ontbossing

21. Beernem Ruiselede Wingene Aalter WVL
Akkerbouw 59,3 68,3 61,1 62,4 65,2
Grasland 14,5 16,9 17,3 13,2 25,2
Boomkweek 1,3 0,2 0,3 0,3 0,1
Bos 17,8 5,6 15,6 20,9 3,6
Heide 0,0 3,5 3,1 0,3 2,0
Overige 6,5 5,5 2,7 2,9 3,9
Totaal areaal 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
In eigendom 32,1 21,4 25,1 28,5 14,9
Gepacht 67,9 78,6 74,9 71,5 85,1
Aandeel verschillende cultuurgronden in totaal landbouwareaal (1910)

22. Beernem Ruiselede Wingene Aalter WVL
Tarwe 1,0 4,0 2,4 0,3 13,4
Rogge 46,3 45,8 50,7 43,9 20,5
Haver 12,6 10,5 10,8 10,5 17,5
Graangewassen 60,2 60,7 64,6 55,1 54,6
Peulvruchten 0,0 0,1 0,2 0,1 4,2
Vlas 0,7 2,2 3,6 1,8 4,3
Nijverheidsgewassen 1,1 2,9 6,1 2,6 12,2
Voederbieten 5,7 6,4 5,6 7,2 7,0
Aardappelen 27,3 21,8 18,7 25,1 15,4
Knolgewassen 34,0 30,6 25,9 34,4 23,3
Klaver 4,2 5,5 2,6 5,6 5,0
Voedergewassen 4,6 5,7 3,2 7,8 5,7
AKKERBOUW 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
Aandeel en samenstelling van enkele teelten in het areaal akkerbouw (1910)

23. 5. Landbouw en landschap in
transitie (1880-1950)
 Sterke ontwikkeling veeteelt, vooral varkensteelt
 vb. aantal varkens 1910-1950 in Wingene: + 36 %
 BKV pionier inzake zuivelproductie
 1888: eerste coöperatieve melkerij in Oostkamp
 Oedelemse botermarkt
1910 1950
Paarden Runderen Varkens Schapen +
Geiten
Paarden Runderen Varkens Schapen +
Geiten
Beernem 162 2028 3719 729 257 2647 4350 321
Oostkamp 333 3184 5195 739 344 3447 5047 449
Ruiselede 292 3390 4055 672 353 3074 4724 448
Wingene 263 3359 5750 1063 469 4839 8983 373

24. Aardappelrooier uit de jaren 1920, Doomkerke (Collectie Provinciaal Museum Bulskampveld)

25. 6. Schakel in de voedselketen
(1950-2010)
 15 mei-tellingen 1980 en 2010 (BKV)
 Areaal bouwland > grasland
 Maïsteelt ging in BKV er sterk op vooruit (zowel
maïskorrel als voedermaïs)
• Link met intensieve niet-grondgebonden veeteelt (mest)
 Tarwe voor het eerst belangrijker dan rogge
 Aardappelteelt blijft belangrijk
 Groenten in openlucht: verdubbeling areaal

26. 1980 2010
Beernem Ruiselede Beernem Ruiselede
Bouwland Granen Tarwe 0,3 2,8 3,7 2,6
Rogge 2,2 1,8 - -
Gerst 6,4 9,2 0,1 0,1
Maïs - 3,3 11,1 9,4
Andere 1,5 1,5 0,9 0,2
Totaal 10,4 18,6 15,9 11,8
Nijverheidsgewassen - 0,2 0,0 0,5
Aardappelen 1,0 7,9 6,0 7,7
Peulvruchten - - - -
Voedergewassen Maïs 15,4 8,9 29,1 27,0
Andere 14,9 10,6 12,3 9,0
Totaal 30,4 19,5 41,3 36,1
Tuinbouwzaden - 0,0 - 1,1
Groenteteelt (open) 0,6 1,2 0,8 2,8
Sierteelt 0,0 0,0 0,1 -
Braakland 0,1 0,0 0,1 0,1
Totaal 42,5 47,4 64,2 64,1
Teelt vaste
planten
Boomkwekerijen 1,0 0,6 0,6 1,8
Boomgaarden - 0,2 0,0 0,3
Andere - - 0,0 -
Totaal 1,0 0,8 0,6 2,1
Blijvend grasland 56,3 51,6 35,2 33,6
Serreteelt 0,1 0,0 0,0 0,1
Tuinen eigen gebruik 0,1 0,1 0,0 0,1
TOTAAL CULTUURAREAAL 100,0 100,0 100,0 100,0

27. 6. Schakel in de voedselketen
(1950-2010)
 Veeteelt nam zeer sterk toe in BKV
 ‘Varkensstal van Vlaanderen’ (Ruiselede en Wingene)
 Vb. Wingene 1950-80: aantal varkens x10 !!
 Vanaf 1980: pluimveesector: aantal vleeskippen stijgt enorm
 Runderteelt neemt ook toe, vooral gesitueerd in N-BKV
(historische link zuivelindustrie)

28. 1980 2010
Beernem Ruiselede Wingene Beernem Ruiselede Wingene
Paarden 206 91 285 148 96 206
Runderen 17.913 7.341 16.118 14.433 6.460 14.504
Varkens 58.281 66.851 150.481 67.207 79.281 166.666
Schapen 511 148 395 860 115 288
Pluimvee 29.249 90.676 518.032 119.945 240.672 1.042.463
Leghennen 26.454 25.176 183.122 14.612 97.243 860.933
Vleeskippen 2.489 65.422 233.890 103.965 141.405 181.500
Geiten 70 23 60 11 12 23
TOTAAL 135.173 255.719 1.202.383 321.181 565.284 2.266.583
Veestapel in enkele gemeenten van het Bulskampveld (1980-2010)

29. Landgebruik in het landschapspark Bulskampveld (2010)

30. 6. Schakel in de voedselketen
(1950-2010)
 Intensieve niet-grondgebonden veeteelt
 Kleine oppervlakte
 Hoge prijzen + veel vraag
 Gevolgen voor het landschap
 Schaalvergroting veeteeltbedrijven
 Ook ruimtelijk: silo’s en stallen
 Maar ook
 Milieuproblemen
 Veeziektes jaren 1990

31. 6. Schakel in de voedselketen
(1950-2010)
 Ontwikkeling van de agro-industrie
 Vestiging van veevoederfabrikanten (Depré, Scherrens)
 Slachthuizen (vb. Ruiselede)
 Suikers Lebbe (Oostkamp)
 Groei en bloei boomkweeksector
 Boomkwekerijen, bossen, houthandel
 Lattenklieverij, hout- en meubelfabrieken
 Jaren 2000: inzetten op duurzame landbouw
(milieu, gewasbescherming, integratie,
landbouwverbreding, thuisverkoop, educatie…)

32. 6. Schakel in de voedselketen
(1950-2010)
 Evolutie van het landschap (1904-1980-2004)
 Sint-Pietersveld Ruiselede (‘Recollecting
Landscapes’)

33. 1904 1980
2004
Evolutie van het
agrarisch landschap te
Ruiselede

34. Conclusie
 Evolutie van arme heidegrond naar
hoogintensieve landbouw
 Bebossing heide (link boomkwekerijen)
 Akkerbouw tot eind 19de
eeuw belangrijk
 BKV als plaats van vernieuwing: zuivelsector
 Daarna veeteelt: areaal grasland stijgt
 Intensieve veeteelt: toename akkerbouw
(voedergewassen)
 Consequenties voor het landschap

35. Linksboven: intensieve rundveehouderij, rechtsboven: boomkwekerij,
linksonder: kleinfruitteelt, rechtsonder: intensieve varkensteelt met akkerland voor maïsteelt

36. Beknopte bibliografie
 Andries J., ‘Notice sur la grande bruyère flamande de Bulscamp, ou itinéraire de Walter de Marvis, évêque
de Tornai, fixant, en 1242, les limites d’un grand nombre de paroisses touchant à cette bruyère; avec une
carte’, in: Handelingen van het Genootschap voor Geschiedenis te Brugge, 17 (1864-1865), pp. 271-330.
 Daels L., ‘Landschapsontwikkeling in en rond het voormalige Bulskampveld’, in: Tijdschrift van de Belgische
Vereniging voor Aardrijkskundige Studies, 31 (1962), pp. 191-228.
 De Brabandere R., ‘De ontginningsgeschiedenis van het Bulskampveld en het Sint-Pietersveld’, in: R. De
Brabandere, M. Delange en I. Gryspeerdt red., Wreeck geen quaedt, maer dwing tot goed: het Sint-
Pietersveld, kruispunt van historische en maatschappelijke ontwikkelingen in Vlaanderen, Tielt, 1999, pp.
14-45.
 Demasure, B., Evolutie van de landbouw in het Landschapspark Bulskampveld. Vooronderzoek, Leuven
(Centrum Agrarische Geschiedenis), 2013.
 Lambert C. red., Landbouw en agrarisch erfgoed in Beernem, Open Monumentendag Vlaanderen 2010.
Gemeente Beernem, Beernem, 2010.
 Leplae E., ‘Les oeuvres agricoles d’Oostkamp’, in: Revue Générale Agronomique de Louvain, 6 (1897), pp.
266-270; 308-315.
 Radcliff T., A report on the Agriculture of Eastern and Western Flanders, Londen, 1819, pp. 128-136.
 Segers Y. en Van Molle L. red., Leven van het land: boeren in België, 1750-2000, Leuven, 2004.
 Vanbelleghem D., ‘Van boerenstiel naar agro-economie’, in: P. Uyttenhove red., Recollecting Landscapes.
Herfotografie, geheugen en transformatie 1904-1980-2004, Gent, 2006, pp. 253-271.
 Vlamynck J., ‘Boomkwekerijen te Beernem’, in: Bos en Beverveld, 11 (1977), pp. 110-115.

37. www.HetVirtueleLand.be
www.cagnet.be