Door de herdenking van 100 jaar WOI krijgen landbouwers steeds meer vragen van bezoekers of klanten over de Eerste Wereldoorlog. Dit prikkelt hen om de geschiedenis van hun eigen hoeve en regio te achterhalen en vervolgens te ontsluiten voor hun publieksgericht aanbod. Via het project 'WOI op't erf' reiken CAG en Inagro hulpmiddelen aan om de landbouwers te helpen bij deze zoektocht.
CAG en Inagro tekenen hierbij een traject uit voor een aantal bezoekboerderijen uit West-Vlaanderen die willen werken rond het thema landbouw, voeding en Eerste Wereldoorlog. Landbouwverbreders uit die regio beschikken zelf reeds over heel wat interessante verhalen van de voorbije generaties die waardevol zijn om door te geven. Maar ze beschikken niet over voldoende onderbouwde info en methodieken om hun publiek als een professionele gids te woord te staan.
In november 2014 ging de eerste sessie door op de Beauvoordse Walhoeve in Veurne. Het regionale landbouwverhaal tijdens de oorlog kwam daar aan bod en er werden tips gegeven hoe zelf aan de slag te gaan om het verleden van de eigen hoeve te ontdekken.
Tiense suiker en de IJzerenweg. Inhoudelijk vooronderzoek, 2016
Vormingsmoment 'WOI op 't erf' (27/11/2014): Landbouw en voeding op het erf tijdens WOI
1. “Landbouw en voeding op het
erf tijdens WOI”
Leven op het platteland in (onbezet) België
Inagro, Beauvoorde-Veurne, 27 november 2014
Brecht Demasure
Centrum Agrarische Geschiedenis
2. Inhoudsopgave
• 1. Context
• 2. Voedselbevoorrading in bezet gebied
• 3. Problemen landbouwsector
• 4. Landbouw in onbezet België
• 5. Agro- en voedingsindustrie in de Westhoek
• 6. Voedselconsumptie in België
3. Inhoudsopgave
• 7. Paradox en imago van de landbouw
• 8. Landbouwherstel
• 9. Herstel van de verwoeste gewesten
• 10. Slotbeschouwing
• 11. Selectieve bibliografie
4. 1. Context
1914-1918: bezet België, uitgezonderd Westhoek
Landbouwsector was niet voorbereid op WOI
Voor veel producten afhankelijk van buitenlandse invoer
Potentieel dreigend voedseltekort
Dagelijks leven ernstig verstoord
Vrij verkeer van personen en goederen verboden
Graad van bezetting verschilde naargelang dorp
Belgische economie inschakelen in oorlog
Opstellen van statistieken, hele oorlog lang
Controle en verordeningen
5. Belgische gezinnen wachten op de vissersboten voor de overtocht naar Duinkerken
Bron: Beeldbank Wetenschatten (VLIZ), Hulde aan Koningin Elisabeth. Wereldoorlog 1914-1918. Het Hospitaal "l'Océan“,De Panne, 1964, p. 35.
6. 2. Voedselbevoorrading in bezet
gebied
Commission for Relief in Belgium (CRB)
Aankoop en transport voorraden + Duitse garanties
Haven van Rotterdam, controle Amerikaanse ambtenaren
Vanaf 1917: Comité Hispano-Néerlandais (CHN)
Nationaal Hulp- en Voedingscomité (NHVC)
Hiërarchische structuur: 4000 lokale comités
Verdeling voedsel; aankoop bij CRB, bezetter, boeren
“Amerikaanse winkel” en rantsoenkaarten
Openbare soepbedeling en volkskeuken
Landbouwsectie
Fraude: hoeveelheid, prijzen, kwaliteit, verdeling…
8. SOMA AA 1561 map 3: documenten familie Goiris betreffende landbouw en kleinhandel in Denderstreek.
9. Ook in onbezet België waren hulpcomités actief (liquidatie in 1916). Provinciaal Archief West-Vlaanderen.
10. 3. Problemen landbouwsector
Opvordering van landbouwproducten
Oprichting van ‘Zentralen’ (1915)
Suiker, bier, boter, haver, groenten, aardappelen…
Vee en vooral paarden als twistpunt
Duitse reglementering
Slachtverboden, dekkingen alleen met toestemming (1915)
Alle handel in vee en vlees verboden (1918)
Paarden: vertegenwoordigden kapitaal
Prijsdieren voor Duitse kwekerijen
Bewerken van het land werd bemoeilijkt
11. Weide te Bressoux met opgeëiste koeien (1915).
Collectie KLM-MRA, B-1-137-63.
12. 3. Problemen landbouwsector
Import veevoeder, zaaigoed en (kunst)meststoffen
daalde
Maïs, suikerbieten en aardappelen voor menselijke
consumptie
Areaal voedergewassen omgezet in graanbouw
Duitse opeisingen + opleggen van voederquota
rantsoenering kg haver per dag per paard
Alternatieven voor afname dierlijke mest
kadavers, afval, riet, menselijke mest…
“Boeren zoals grootvader het deed”
13. Ook in onbezet België waren er
opeisingen van
landbouwgrondstoffen.
Provinciaal Archief West-Vlaanderen.
14. 4. Landbouw in onbezet België
Onbezet België
125.000 ha waarvan 85.000 onder water
Landbouwers werken voor lokale markt en
voortaan ook voor militairen
Zelfde bevoorradingsproblemen als in bezet
België
Transportproblemen: geen aanvoer van grondstoffen
Inname velden en weiden door geallieerde legers
Stijgende productiekosten
15. Ontruiming van kudden uit de gevechtszone (1914).
Uit: Jean Bailleul, Hulde aan Koningin Elisabeth. Wereldoorlog 1914-1918. De Panne, Koninklijke Verblijfplaats. Het Hospitaal “L’Océan”, De Panne, 1964, p45.
16. 4.1. Ondersteuning landbouw
Jean-François Maes: grootgrondbezitter en
politicus (Merkem)
Officieel Comiteit der Vluchtelingen (1915)
Belgisch Middenkomiteit voor
Landbouwbelangen (1916)
Adviesverlening
Bevordering landbouw: ingebruikname gronden
Invoer en verdeling van meststoffen
Centrale landbouwkredietkas (1916)
17. 4.1. Ondersteuning landbouw
Burgerlijke Bevoorrading in Onbezet België (1916)
Quasi tegenhanger NHVC in bezet gebied
Bevoorrading bevolking
• Opeisingen oogsten bij landbouwers
• Distributie naar gemeenten
Verbond Heropbeuring Landbouw in België (1917)
Compensatie schade
Landbouwproductie herstellen: fondsenwerving
Aankoop en levering van meststoffen
19. 4.2. Moeilijke voedselproductie
Landbouwproductie daalde, prijzen stegen
Meer vraag dan aanbod
• 9/11/1916 – “Erweten en boonen staan aan 80 fr. en zullen rond
Nieuwjaar klimmen tot 100. Alle koorn is gerequisitioneerd.
Iedereen moet aangeven hoeveel hij er heeft en mag er eene
bepaalde hoeveelheid houden.”
Provinciebestuur legt maximumprijzen op
Tarwe, boter, eieren
Landbouwers kregen verwijten voor hoge
voedselprijzen
20. 4.2. Moeilijke voedselproductie
Opstellen van een zaaiplan door overheid
Tarwe en aardappelen (verplicht)
Ook erwten, bonen en cichorei (vrij maar gestimuleerd)
Overheidsreglementering heeft resultaat
1910-1917: aardappelareaal +50%
Ook toename areaal hop en gerst (cf. bier)
1918: verplicht teeltplan
3/8: tarweteelt, 1/8: aardappelen, 3/8: voedergewassen,
1/8: nijverheidsteelten
21. 1910 1917 Verschil in %
Tarwe 1509,17 1277,43 -15,4
Rogge 348,16 166,53 -52,2
Wintergerst 96,02 170,86 +77,9
Zomergerst 260,92 216,61 -17,0
Haver 986,28 868,25 -12,0
Bonen (peul) 577,82 418,54 -27,6
Aardappelen 404,49 594,04 +46,9
Tabak 2,67 0,17 -93,6
Hop 0,60 2,22 +270,0
Cichorei 16,98 11,88 -30,0
Suikerbieten 428,44 59,14 -86,2
Voederbieten 377,29 300,35 -20,4
Rode klaver 379,30 336,28 -11,3
Incarnaatklaver 6,97 9,37 +34,4
Hooiland 260,17 175,63 -32,5
Gra(a)sland 2722,40 2297,83 -15,6
Ray-Grass 28,11 2,85 -89,9
(Sub-)totaal 8405,79 6907,98 -17,8
Vergelijking van het areaal van enkele teelten van Groot-Veurne in ha (1910-1917)
Bron: Recensement général d’agriculture, 1910 en Recensement des cultures en 1917 (bewaard in PAWVL). Opmerking: Groot-Veurne is de optelling van de dorpen
Avekapelle, Boitshoeke, Bulskamp, Eggewaartskapelle, Veurne, Houthem, De Moeren, Steenkerke, Vinkem, Wulveringem en Zoutenaaie.
22. Maximumprijzen en teeltplannen in onbezet België.
Provinciaal Archief West-Vlaanderen en Rijksarchief Brugge, Fonds Jean-François Maes, nr. 425.
23. 4.3. Samenleven met soldaten
Vernielen ingezaaide akkers door soldaten
• 10/08/1917 – “…’t Is waarlijk schandalig welke schade de engelsche
troepen nu nutteloos aan de beboerde velden van Dickebusch
toebrengen. … En zeggen dat het daarrond al onbebouwde velden
zijn, maar neen, zij zullen bij voorkeur gaan waar zij meest scha
kunnen doen.”
Soldaten hielpen landbouwers
• 15/11/1916 – “Bij Achiel Van der Marliere zijn 3 Belgische soldaten
van de 6de batterij bezig met aardappelen uitdoen. Hij heeft ze
reeds 4 weken in ’t werk. Hij betaalt hen 7,50 fr. per week en wat
drinkgeld aan den adjudant.”
In de regio verschenen soldatentuintjes
Aanleg moestuinen hospitalen/rustoorden (vb. De Moeren)
25. 5. Agro- en voedingsindustrie in
de Westhoek
Bezet België
Gebrek aan personeel en grondstoffen
Weigeren om voor de bezetter te werken
Melkerijen zagen toevoer slinken + ook kwaliteit daalt
• Melkgift koe 1913: 2950 l/jaar – 1917: 1094 l/jaar
Aanvoer dieren voor slachthuizen daalde
Onbezet België
Productie gaat verder
Zuivelproducenten krijgen het moeilijker
Bierbrouwerijen leven op
26. Confiserie Dehaeck bleef produceren in Roesbrugge (onbezet België)
Bron: Erfgoedbank Westhoek Verbeeldt, Privécollectie.
27. 5.1. Matige zuivelproducten
Margarine verdween, slechte kwaliteit van kaas
Boterproductie onder controle
Gecontroleerde prijsstijgingen boter
bloeiende zwarte markt
• Officieel circuit: Nov. 1917: 7,7 fr/kg; sep. 1918: 10,25 fr/kg
• Zwarte markt: 1917-1918: 30 tot 40 fr/kg
Bond der Boterhandelaars en Botervoortbrengers
Onbezet gebied: gelijkaardige situatie
Prijsstijgingen, matige kwaliteit
28. 5.2. Bier aan het IJzerfront
Brouwerijen bezet gebied
Oprichting gerstcentrale + confiscatie koper (vanaf 1916)
Grote winsten: bierproductie x4 tot soms x7
Onbezet België
• 1917 - “…la seule industrie encore en vie sur le territoire belge”.
Probleem van gerst- en moutbevoorrading
Sterk gestegen vraag naar bier: minder hop, mechanisatie
Productiestijging impliceert kwaliteitsverlies
• Brouwerij Deeren (Veurne): 1916 productie x11 tov 1913
Lucratieve drankhandel
• Malaga, Engelse bieren (stout)
29. Soldaten in de Rode Poort (Hoogstade)
Bron: Collectie Mout- & Brouwhuis De Snoek.
31. 6. Voedselconsumptie in België
Hamsteren: prijsstijgingen van voedsel
Bezetter stelt officiële prijzen in
liberale landbouwbeleid van voor WOI
In realiteit liggen prijzen veel hoger (zwarte markt)
Prijsindex Brussel op de zwarte markt (tov 1914)
• Stijging 67% in 1915, 684% in 1917, 1200% in 1918!
• “Wegens de schaarschte aan onmisbare behoeften van allen aard,
… was er ten slotte geen stabilisatie meer in de meeste prijzen… er
waren ten laatste geen prijzen meer; men gaf wat men vroeg en
daarmee uit.” (Sebrechts, 1919)
32. G. Rency, La Belgique et la guerre. Tome I. La vie matérielle durant la guerre mondiale, Brussel, 1920, p.122.
33. 6.1. Een gebrekkige maaltijd
Minder vlees, boter, eieren, vet en melk
Goedkope ‘calorieën’ vervingen dure producten
Aardappel nam plaats brood in als basisvoedsel
Doel NHVC: 1220 kcal per persoon (aanvullend)
Werd nooit bereikt: in 1917 slechts 54% van 1220 kcal
80% van de bevolking verloor gemiddeld 2 à 3 kg gewicht
Slechte kwaliteit, fraude en vervalsingen
Ersatzproducten + voedergewassen
Kastanjes, brandnetels, koolrapen
36. 6.2. Oorlogskookboekjes en
voedingstips
Doel: bevolking informeren om op een rationele
manier met schaarse levensmiddelen om te gaan
Goedkoop, smakelijk en gemakkelijk
Conserveringsmethodes; langzaam eten, goed kauwen
Oorlogsrecepten:
Aardappelen, peulvruchten en groenten / soepen
‘Amerikaanse producten’ (rijst/maïs); oorlogswafels
Link met bloei volkstuinen
Omzetten weiden, parken en graskanten in tuinbouwgrond
1914: 16.000 fam. (800 ha) – 1918: 180.000 fam. (3000 ha)
37. De Voeding gedurende den Oorlogstijd (Nationale Commissie voor de uitbreiding der Huishoudkunde), Etterbeek, 1917, p. 12-13.
39. 6.3. Voeding aan het front
Pas in 1915 veldkeukens voor het leger
Late leveringen, onvoldoende, slechte kwaliteit
Belgen leerden ‘corned beef’ kennen van de
Engelse soldaten
Militairen zorgden zelf voor hun eten
Paling, vis in overstroomde gebieden
Wild (konijnen, hazen)
Moestuintjes nabij het front
Militaire boerderijen en brouwerijen
42. 7. Paradox en imago van de
landbouw
Saldo tegoeden Middenkredietkas explodeert
33,8 miljoen in 1914 190,4 miljoen in 1918
Hoge landbouwprijzen, sterke inflatie, minder investeringen
Arme landbouw, rijke boeren
• “plus l’agriculture tombait en décadence, plus le cultivateur
s’enrichissait” (A. Henry, 1920)
Woekerpraktijken landbouwers, winkeliers
Aanvallen van clandestiene en gecensureerde pers
Landbouworganisaties: nuanceren en vermanen
Honger als sociaal probleem
Hongeroptochten, voedselrellen, stakingen, moeskopperij
47. 8. Landbouwherstel
Schade aan landbouw was enorm
Totaal: meer dan 1 miljard frank schade!
Dienst voor de herinrichting van de landbouw (1919)
Aankoop en verdeling van landbouwproducten en –machines
Subsidies en wedstrijden voor herinrichting
Verdrag van Versailles (1919): gematigd
Plan prof. Leopold Frateur (Leuven): veeveredeling
Fokken van zuivere stammen/variëteiten
Optimalisatie veevoeder, betere hygiëne
Invoer buitenlandse rassen gehinderd door ziekten
50. 9. Herstel van de verwoeste
gewesten
Totale verwoesting: 70.000 tot 125.000 ha
70 dorpen en steden - Infrastructuur volledig weg
Diensten onder verschillende ministeries
Dienst voor landbouwherstel
• “Landbouwherstellingscontracten”
• Prijskampen om landbouw te stimuleren / gronden te saneren
Belgische Boerenbond: Dienst voor herstel
Inlichtingenbureau: bemiddelen voorschotten oorlogsschade
Grondverbeteringswerken via Heidemaatschappij
Aankoop vee, (kunst)mest, voeder, machines…
Wederopbouw en bouwdienst
54. 10. Slotbeschouwing
Chaos en onduidelijkheid troef
Beleving verschillend naargelang de plaats
Hulporganisaties
Opeisingen bezorgen landbouw mokerslag
Meststoffen, veevoeder, veeteelt…
Voedingsindustrie in de problemen
Dubbele rol van de boer
Woekerwinsten, maar ook: investeringen na de oorlog
Creatieve omgang bevolking met voeding
56. 11. Selectieve bibliografie
Becuwe F., Bier aan het Ijzerfront, Brugge, 2009.
Demasure B., Boter bij de vis. Landbouw en voeding tijdens de Eerste
Wereldoorlog, Leuven, 2014.
De Schaepdrijver S., De Groote Oorlog. Het koninkrijk België tijdens de
Eerste Wereldoorlog, Antwerpen, 1997.
Henry A., L’agriculture belge et la guerre (La renaissance économique de
la Belgique, 8), Brussel, 1918.
Sebrechts J., Geschiedenis van den landbouw in België vóór, tijdens en na
den oorlog, s.l., 1923.
Van Molle L., Ieder voor allen. De Belgische Boerenbond 1890-1990,
Leuven, 1990.
Van Walleghem A., De oorlog te Dickebusch en omstreken 1914-1918,
Brugge, 1967.
Wackenier W., Alveringem in de Grote Oorlog, Brugge, 2006.