Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti Biologiya və onun tədrisi metodikası kafedrasının dosenti Həsənova Amaliya Murad qızı Embrionların inkişafı və müqayisəli morfologiyası Bakı-2018

1. Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti
Embrionların inkişafı və müqayisəli morfologiyası
Biologiya və onun tədrisi
metodikası kafedrasının dosenti
Həsənova Amaliya Murad qızı
Bakı-2018

3. A.N.Severtsov orqanizmin yetkin halda dəyişilməsinə ontogenezdə baş verən
dəyişkənliyin səbəb olduğunu göstərmiş, bu dəyişkənliyin hansı mərhələdə və nə
üçün əmələ gəldiyini üç tipə bölmüşdür:
1.anaboliya – orqan və formaəmələgəlmənin (quruluşun formalaşması
prosesi) son mərhələsində özünü büruzə verən təkamül dəyişmələridir.
Anaboliya embriogenezin daha mürəkkəb mərhələsi olub ontogenetik
yekunlaşma və böyümə ilə başa çatır.
2.deviasiya – orqan və quruluşun formalaşmasının orta mərhələsində
təzahür edən təkamül dəyişmələridir.
3.arxallaksis – orqan və quruluşun ilkin inkişaf mərhələsində özünü
büruzə verən təkamül dəyişmələridir.

4. Rüşeymin inkişaf mərhələləri
• Proembrional
• Embrional
• Postembrional
1.Birhüceyrəli rüşeym və ya ziqot mərhələsi – ziqot əmələ gələndən sonra bölünməyə
başlayan qısa mərhələdir.
2.Bölünmə mərhələsi – bu zaman birhüceyrəli rüşeymdən çoxhüceyrəli rüşeym əmələ gəlir.
3.Blastula mərhələsi – bu dövrdə blastula adlı birqatlı rüşeym, bir və ya bir neçə blastomer
qatından ibarət divar – blastoderma və ilk bədən boşluğu – blastosel əmələ gəlir.
4.Qastrula, embrional inkişaf mərhələsi – bu dövrdə birqatlı rüşeymdən (blastula) iki və ya
üçqatlı rüşeym əmələ gəlir. Xarici rüşeym təbəqəsi (ektoderma) və daxili rüşeym təbəqəsi
(entoderma), onurğalılarda qastrulyasiya prosesində orta rüşeym təbəqəsi – mezoderma da
əmələ gəlir.
5.Nerula mərhələsi bu inkişaf dövründə ox orqanlarının əsası qoyulur və inkişaf etməyə
başlayır. Müxtəlif orqan və toxumaların rüşeymi formalaşır, diferensiasiya nəticəsində
orqan və toxumalara çevrilir. Nerula mərhələsi embrional inkişafın mühüm dövrüdür, bu
dövr orqanogenez dövrü kimi xarakterizə olunur.

5. K.Berin tədqiqatlarına görə rüşeymin inkişafının
birinci mərhələsi embrionların oxşarlıq
əlamətlərinin meydana çıxması, ikinci mərhələ bir
çox növə məxsus əlamətlərin sistematik səviyyədə
üzə çıxması, üçüncü mərhələ isə embrional
divergensiyanın başlanmasıdır.
1 2 3 4 5

7. 1 2 3 4
1-akula, 2-salamandra, 3-kərtənkələ, 4-quş

9. Metamorfozla gedən inkişaf

12. Ssifoidlərin inkişaf dövriyyəsi: 1-yumurta, 2-planula, 3-ssifistom,
4-tumurcuqlanan ssifistom, 5-strobilyasiya, 6-efir, 7-yetkin meduza

14. Ektodermadan formalaşan orqanlar
Mezodermadan formalaşan orqanlar

15. Embrional inkişaf mərhələləri: bölünmə,
qastrulyasiya, ilkin orqanogenez

18. Ziqotun bölünməsi və
blastomerlərin formalaşması
Blastomerlər ziqotdan kiçik olur, diploid
xromosomlara və adətən 64 blastomerə
malik olur.

19. Nerula mərhələsi
xorda
entoderma
ektoderma
Ilk bağırsaq
boşluğu
mezoderma
Sinir lövhəsi

21. Balıqların rüşeymi ana bətnindən xaricdə inkişaf edir,
xaricdən mühafizə olunur, xarici temperaturdan və onu
əhatə edən oksigenli mühitdən asılıdır

26. Sürünənlərin amniotik yumurtasında sarılıq kisəsi
rüşeymlə əlaqədar olub onu qida ilə təmin edir

27. Quşlar öz yumurtalarının üzərində oturur və onları
isitməklə embrionun inkişafını sürətləndirir

28. Postembrional inkişaf

29. 1-lamisə çıxıntıları, 2-endostil, 3-göz, 4-beyin qovuğu, 5-sinir borusu, 6-xorda, 7-ağız, 8-qəlsəmə
yarıqları, 9-qida borusu, 10-mədə, 11-anal dəliyi, 12-qəlsəməətrafı boşluğun dəliyi, 13-rudient
quyruq, 14-ürək. A-B-assidinin sürfə mərhələsi, C-yetkin assidi A.Kovalevski

30. Analoji orqanlar
mənşəyi müxtəlif olub, funksiyaları eynidir

32. Eyni mənşəli orqanların morfoloji quruluşunda olan oxşarlıq homologiya, orqanlar isə homoloji
orqanlar adlanır. Homologiya – bir plan üzrə qurulan və müxtəlif heyvanlarda eyni rüşeymdən
inkişaf edən orqanların oxşarlığıdır. Belə orqanlar görünüşcə müxtəlif olur və müxtəlif funksiyalar
yerinə yetirir.
Homologiya-heyvanlar aləminin qohumluq əlaqələrini – filogenetik inkişafını təsdiq edən mühüm
prosesdir.

35. Biogenetik qanun
• Fərdi inkişaf (ontogenez) tarixi inkişafın (filogenez) qısa təkrarı
olub (rekapitulyasiya) təkamülün mühüm mərhələsi hesab
olunur. Bu qanunun F.Müller (1864) tərəfindən əsası
qoyulmuş, E.Hekkel (1866) tərəfindən təsdiqlənmişdir.

36. Rüşeymin inkişaf mərhələləri və yetkin orqanizmlər:
I-yexidna, II-kenquru, III-maral, IV-pişik, V-meymun,
VI-insan

37. Rüşeym hüceyrələrinin müxtəlif orqan və toxumalara başlanğıc verməsi
diferensasiya adlanır. Diferensasiya etmiş hüceyrələrdən orqan və toxumaların
əmələ gəlməsi morfogenez (forma, struktur və böyümə) adlanır.