2. HÜCEYRƏ MEMBRANI ZÜLAL VƏ
LIPIDLƏRIN AXICI MOZAIKASIDIR.
• Membranın əsas quruluş hissələri zülal və lipid olsa da,onlara birləşən karbohidratlar da
bu quruluşda əhəmiyyətlidirlər.
• Membranda olan lipidlərin əksəriyyəti fosfolipidlərdir ki,bunlar amfipatikdirlər.(membran
quruluşuna daxilolan digər lipidlər də adətən amfipatik olurlar)
• Membran tərkibinə daxili olan zülalların da əksəriyyəti amfipatik olurlar.
3. MEMBRANLARIN AXICILIĞI
• Membranlar molekulların müəyyən yerə sabitləndiyi sabit bir quruluş deyillər.
• Membranı əmələ gətirən zülallar və lipidlər membran səthləri boyunca bir yerdən
başqa yerə keçə bilərlər(yanındakı ilə yer dəyişə bilərlər)
• Bundan başqa flip-flop hərəkətləri də vardır ki, lipidlər bir fosfolipid qatından o biri
qata keçə bilərlər(nadirən baş verir)
• Lipidlərin qat boyunca yerdəyişməsi sürətli və tez tez baş verən prosesdir. Zülal
molekulları nisbətən iri olduğu üçün daha yavaş hərəkət edirlər. Hətta bəzi zülallar
ümumiyyətlə hərəkətsizdirlər.
• Plazmatik membranların fosfolipid tərkibi imkan verir ki membranlar temperatur
dəyişikliklərinə daha dözümlü olsunlar.
• Heyvan hüceyrələrində plazmatik membranın tərkibindəki xolesterol, temperatur
dəyişikliyi zamanı maye vəziyyətin qorunmasında bufer rolunu oynayır
4. • Membran axıcılığının müəyyən hədddə
olması canlılığın davamı üçün çox
vacibdir
• Belə ki membrandan və membran
boyunca daim hərəkət vardır. Bu
hərəkət canlılığın davamı üçün çox
vacibdir. Əgər membran qatılaşsa,
membrandakı hərəkət zəifləyər və bu
canlılığın itməsinə gətirirb çıxarar
• Membranın bir digər funksyası
hüceyrənin daxili möhtəviyyatını
qorumaqdır. Əgər membran daha da
axıcı olsa bu zaman daxili möhtəviyyat
dağılar ki, bu da hüceyrə ölümü ilə
nəticələnəcəkdir
• Çox isti və çox soyuq mühitdə yaşayan
canlıların hüceyrə membranlarının
tərkibinə baxdıqda bunu görə bilərik
5. MEMBRAN ZÜLALLARI VƏ
ONLARIN FUNKSYALARI
• Membranın əksər hissəsi fosfolipidlərdən təşkil olunsa
da, membran funskyalarının əksəriyyəti zülallar vasitəsilə
həyata keçirilir. Hüceyrə membranındakı zülal dəsti hər
bir hüceyrə üçün spesifikdir
• Membran zülallarının iki böyük qrupu vardır.
• Periferal zülallar membran səthinə birləşmiş zülallardır.
• İntegral zülallar membranın hidrofob hissəsini deşib keçən
və membranın hər iki səthində yerləşən zülallardır. Bu
zülalların əksəriyyəti transmembran zülallar dır.Bu
zülalların 20-30 qeyri polyar amin turşusundan ibarət
hissəsi(α heliks formasında) membranın hidrofob tərəfində
yerləşir. Hidrofil hissələr isə membran səthinə düşür .
12. HÜCEYRƏLƏRIN BIRBIRINI
TANIMASINDA MEMBRAN
KARBOHIDRATLARININ ROLU
• Hüceyrələrin qonşu hüceyrələrini birbrindən ayırması qabiliyyəti rüşeymdə orqanvə
toxumaların formalaşmasında, immun sisteminin fəaliyyətində və s. çox
əhəmiyyətlidir
• Hüceyrələrin birbirini tanıması hüceyrənin xarici səthindəki karbohidratlar vasitəsilə
həyata keçirilir.
• 15-20 şəkər kompanentibdən ibarət bu karbohidratlar ya membrandakı
lipidlərər(qlikolipidlər) ya da zülallara(qlikoproteionlər) kovalent birləşmiş olurlar
• Membran səthinin karbohidrat tərkibi növdən növə, hətta hüceyrə tipindən hüceyrə
tipinə dəyişir. Bu bir növ hüceyrə üçün etiket (tag) rolunu oynayır ki, digər hüceyrələr
tanısın.
14. MEMBRANIN SEÇICI-KECIRICI
OLMASI ONUN QURULUŞUNA
ƏSASLANIR
• Axıcı mozaik model seçici –keciriciliyə imkan yaradır.
• Membrandan maddələr necə gəldi keçmirlər. Bu proses xüsusi mexanizmlərər
əsaslanır
• Membranın hidrofob tərəfi hidrofil maddələrin membrandan keçidini çətinləşdirir.
Yəni yağda həll olan və yağı həll edən maddələr membrandan asanlıqla keçir.
• Hidrofil kiçik molekullar, ionlar lipid qatını asanlıqla keçə bilmir. Bunun üçün
membranda daşıyıcı zülalllar vardır
15. MEMBRANDAN MADDƏ NƏQLI
• Membrandan maddələrin nəqli iki əsas yolla baş verir.
• PASSİV NƏQL- bu zaman ATF enerjisi xərclənmir.
Maddələrin nəqli daşınan maddə qatılığının çox olduğu
yerdən az olduğu yerə doğrudur.(qatılıq qradienti
istiqamətində)
• AKTİV NƏQL- Bu zaman ATF enerjisinə ehtiyac var.
Proses qatılıq qradientinin əks istiqamətində baş verə
bilər.
16. PASSIV NƏQL
• Diffuziya Molekulların mümkün olan yerlərə yayılmasıdır. Prosesin əsasında
termal enerji dayanır, yəni molekulların sabit hərəkəti .
• Diffuziya zamanı molekullar çox olduqları yerdən az olduqları yerə doğru hərəkət
edirlər, yəni molekulların hərəkəti təsadüfi olsa da, ümumilikdə diffuziya
istiqamətlidir.
• Diffuziya nəticəsində molekulluarın mühitdə bərabər paylanır və buna dinamik
tarazılıq deyilir. Bu zaman molekullar yerlərini dəyişsədə ümümilikdə dəyişmə olmur
• Başqa güclər olmadığı halda maddələrin qatılıqlarının çox olduqları yerdən az
olduqları yerə doğru hərərkəti diffuziya adlanır. Başqa sözlə maddələrin qatılıq
qradienti istiqamətində hərəkəti. Bu zaman iş görülmür.
• Membranın bir tərəfindən digər tərəfinə molekullar diffuziya yolu ilə keçə bilər.
17.
18. OSMOZ-SUYUN
DIFFUZIYASIDIR
• Suyun seçici-keçirici
membrandan məhlul qatılığının az
olduğu yerdən çox olduğu yerə
diffuziyasıdır.
• Hüceyrədə su balansının
tənzimlənməsi canlılığın davamı
üçün çox əhəmiyyətlidir
• Bu hüceyrə divarı olan və
olmayan hüceyrələrdə müxtəlif
cür tənzimlənir
19.
20. HÜCEYRƏ DIVARI OLMAYAN
HÜCEYRƏLƏRDƏ SU BALANSI
• Müxtəlif qatılıqlarda hüceyrələrin davranışını izah etmək üçün həm membran
keçiriciliyi həm də məhlulun qatılığı nəzərə alınmalıdır
• Tonus vəya toniklik hüceyrəni əhatə edən məhlulun,hüceyrənin su qəbul
etməsinə vəya su itirməsinə səbəb olma qabiliyyətidir.
• İzotonik məhlul: Hüceyrəni əhatə edən məhluldakı qatılıq hüceyrənin
içərisindəki qatılıqla eynidir və burada plazmatik membrandan net su
hərəkəti yoxdur(yəni çıxan su girən suya bərabərdir)
• Hipertonik məhlul: Əhatə edən məhluldakı qatılıq hüceyrə daxilindəki
qatılıqdan çoxdur(daha qatı mühit) və bu halda hüceyrə su itirir. Nətciədə
hüceyrə büzüşəcək və öləcək
• Hipotonik məhlul: Əhatə edən məhluldakı qatılıq hüceyrə daxilindəki
qatılıqdan daha azdır(daha duru mühit) və bu halda hüceyrə su udur.
Nəticədə hüceyrə şişəcək və partlayacaq
21. • Hüceyrə divarına malik olmayan hüceyrələrdə hipertonik vı
hipotonik məhlullar problemlər yaradır və bu problemlər bir sıra
uyğunluşmalarla həll olunur
• Məsələn onurğasızların çoxu dəniz suyu ilə izotonikdirlər.
• Quru heyvanlarında isə hüceyrəarası maye ilə hüceyrə
izotonikdirlər.
• Su balansının müxtəlif mühitlərdə saxlanılması üçün olan
uyğunlaşmalar osmotənzimləmə adlanır.
• Məsələn ibtidailərdən olan infuzor tərlikdə yığılıb açılan qovuqcuq
hipotonik mühitdə osmotənzimləməyə misaldır
22. HÜCEYRƏ DIVARI OLAN
HÜCEYRƏLƏRDƏ SU BALANSI
• Hüceyrə divarı su balansını tənzimləməyə çox kömək edir
• Hipotonik mühitdə hüceyrə su alır və şişməyə başlayır. Müəyyən hddə
çatdıqda hüceyrə divarı bu şişməyə qarşı əks təzyiq tətbiq edir və buna
turqor təzyiqi deyilir. Bu vəziyyət turqor vəziyyətidir. Bitki hüceyrələri üçün ən
ideal vəziyyətdir
• Bitki hüceyrəsi izotonik mühitdə boşalır və büzüşür(flaccid),bu vəziyytədə
solğunlaşma mümkündür
• Bitki hüceyrəsi hipertonik mühitdə plazmatik membran hüceyrə divarından
aralanır. Bu hala plazmoliz deyilir və adətən ölümlə nəticələnir.
23.
24. ASANLAŞMIŞ DIFFUZIYA
• Zülalllar vasitəsilə həyata keçirilən passiv nəqldir
• Bu zülalların əksəriyyəti spesifikdir. Yəni bir molekulu passiv nəql edən zülal
başqa bir molekulu nəql etmir
• Aqvaprinlər suyun kütləvi şəkildə nəqlini təmin edən zülal kanallarıdır
• İon daşıyan kanal zülalları ion kanalları adlanır və bunların əkəsriyyəti qapılı
kanallardır. Yəni müəyyən bir qıcığa cavab olaraq açılıb bağlana bilirlər.
• Passiv nəqldə işitrak edən başqa bir zülal növləri daşıyıcı zülallardır. Bu
zülallar daşınacaq molekulla birləşdikdən sonra formalarını elə dəyişirlər ki,
daşınacaq molekullar membranın daxili səthinə keçir. Molekuldan ayrıldıqdan
sonra əvvəlki vəziyyətlərinə çevrilirlər(məs. Qlukoza transpartyorları)
25.
26. AKTİV NƏQL
• Enerji xərclənərək maddələrin az olduqları yerdən çox olduqları yerə(yəni qatılıq
qradienti əksinə) nəqli aktiv nəqldir
• Bu prosesi həyata keçirmək üçün iş görmək lazımdır , bu da enerji tələb edir
• Aktiv nəqldə iştirak edən membran zülalları kanal zülalları yox, daşıyıcı zülallardır.
Bunun səbəbi kanal zülallarının daim açıq olmasıdır.
• Aktiv nəql sayəsində bəzi həll olan maddələrin daxili qatılığı əhatə edən mühitdən
fərqli olur. Məsələn K ionlarının miqdarı hüceyrə xaricində az , hüceyrə daxilində isə
çox olur. Na isə əksinə. Bu da Na/K nasoslarının sayəsində mümkün olur.
• Bu proses zamanı ATF hidrolizi baş verir, enerji xərclənməsi zamanı daşıyıcı
zülalların translokasiyası baş verir
27.
28.
29. ION NASOSLARI MEMBRAN
POTENSIALINI SABIT SAXLIYIR.
• Bütün membranlar boyunca elektrik gərginliyi mövcuddur. Bu gərginlik əks tərəflərdəki
elektrik potensialları fərqinə əsaslanır.
• Membranın daxili və xarici səthindəki anion və kationların qeyri- bərabər paylandığına
görə , membranın daxili səthi mənfi, xarici səthi isə müsbət yüklənir.
• Bu gərginlik membran potensialı adlanır və -50-200mV olur.
• Membran potensialı bir növ batereya effekti verir, birda iki qüvvə diffuziyaya təsir
göstərir. Biri kimyəvi gücdür ki, qatlıq fərqinə əsaslanır, digəri isə elektrik gücüdür ki, bu
da yük fərqinə əsaslanır. Bu gücllərin cəmi eketrokimyəvi qradiyent adlanır.
• Membran səthlərində yüklər fərqinin qorunması membran potensialının qorunması üçün
çox vacibdir.
• Elektrogen nasoslar membran boyunca gərginlik yaradan xüsusi daşıyıcı zülallardır.
• Bitki , bakteriya və göbələk hüceyrəsində əsas eloktrogen nasos proton nasoslarıdır.
• Elektrogen nasoslar hüceyrənin iş görməsi üçün lazım olan enerjinin saxlanılmasına
kömək edir
30.
31. KOTRANSPORT
• Kotransport zamanı bir maddənin
aktiv nəqli zamanı başqa bir
maddənin də nəqlinin baş
verməsinə səbəb olmasıdır.
• Bitki hüceyrələrində qida
maddələrinin hüceyrəyə
daşınması üçün proton
nasoslarının əmələ gətirdikləri
hidrogen qradiyentindən istifadə
olunur.
32. MEMBRANDAN QOVUQCUQ NƏQLI
• Membrandan qovuqcuq nəqli endositoz və eksositozla mümkündür.
• Membrandan keçə bilməyəcək ölçüdə olan iri molekulların(polisaxarid və zülallar)
membrandan nəqli qovuqcuq formasında həyata keçirilir.
• Qovuqcuq nəqli də enerji tələb edən prosesdir
• Qovuqcuq nəqlinin iki forması var:
• EKZOSİTOZ və ENDOSİTOZ
• EKZOSITOZ zamanı hüceyrədə əmələ gələn qovuqcuğun hüceyrə membranıyla
birləşir, qovuqcuq tərkibi isə hüceyrə xaricinə tökülür.
• Sinir və vəzi hüceyrələrində bu proses tez-tez baş verir
33.
34. • ENDOSİTOZ zamanı iri molekullar hüceyrəyə daxil olarkən plazmatik membrandan
bir hissə qopur və beləliklə hüceyrə daxilinə membranlı qovuqcuq daxil olur
• Bu proses bir növ enkzositozun tərsidir, lakin iştirak edən zülallar fərqlidir
• Endositozun 3 forması var
• 1. Faqositoz yalançı ayaqlar vasitəsilə bərk maddələrin udulmasıdır
• 2. Pinositoz hüceyrə membranının içəri çökməsilə maye maddələrin udulmasıdır.
• 3. Reseptora bağlı endositoz zamanı ligandların reseptora birləşməsi ilə qovuqcuq
udulmasıdır.
• Ligand başqa molekulun reseptro sahəsinə birləşən istənilən molekuldur
