Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti Biologiya və onun tədrisi metodikası kafedrasının dosenti Həsənova Amaliya Murad qızı Bioloji sistemlərin yaranması və təkamülünün sinergetik təhlili. Baku-2018

1. Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti
Bioloji sistemlərin yaranması və təkamülünün
sinergetik təhlili
Biologiya və onun tədrisi
metodikası kafedrasının dosenti
Həsənova Amaliya Murad qızı
Bakı-2018

2. Mən dünyada müəllimdən
şərəfli ad tanımıram.
Heydər Əliyev
Qüvvət bilikdədir, başqa cür heç kəs
Heç kəsə üstünlük eyləyə bilməz!
N.Gəncəvi

3. Mədsədimiz:pozitiv “mən”in formalaşmasında
müəllimin rolunu müəyyənləşdirmək:
 Müasir təhsil prosesində sinergetik biliklərə sahib olan pedaqoji kadrların hazırlanması
müəllimin şagirdin və tələbənin həyatında rolunu aktivləşdirməyə yönəldilməlidir.
 Müəllim yalnız tədris etdiyi fənni öyrətməklə qalmamalı, hər hansı sosial və konfliktli
vəziyyətlərdən çıxış yolunu, cəmiyyətin qanunlarına tabe olmağı öyrətməyə çalışmalıdır;
 Azərbaycan təhsilinin dünyaya inteqrasiyasını və təhsil mentalitetinin xüsusiyyətlərini
bilməli, şagirdin və tələbənin daim dəyişən dünyada gedən proseslərə hazır olmasını, stres
və depressiya vəziyyətlərində özünütənzimləmə, psixoloji-emosional hallarda sərbəst və
düzgün qərarlar verməyi öyrətməyi bacarmalıdır;
 Canlı orqanizmlərin, o cümlədən insanın fərdi inkişaf xüsusiyyətlərini bilməli, şagirdlərin
və tələbələrin öz fərdi xüsusiyyətlərinə uyğun yaradıcı fəaliyyətinə istiqamət verməyi
bacarmalıdır;
 İnsan cəmiyyətinin inkişaf dinamikası və onun sivilizasiyada rolu və yerini bilməli, dəqiq
və humanitar elmlər arasında sərhəd qoymamalı, şagirdin və tələbənin intellektual
səviyyəsini yüksəltməyi bacarmalıdır;
 Cəmiyyət və təbiətin qarşılıqlı əlaqəsi, insan cəmiyyətinin davamlı inkişafı və sosial
təkamül proseslərinin gedişi dinamikasını öyrətməli, talerantlıq və yeniliklərə ağılla
yanaşmağı aşılamalıdr;
 Qapalı və statik təhsil təhsildən sinergetik təhsilə keçid proseslərini bilməklə tələbənin və
şagirdin bilik və bacarıqlarını həyatda tətbiq edə bilməsi yollarını göstərməlidir;

4. SİNERGETİKA – UNİVERSAL
TƏKAMÜL NƏZƏRİYYƏSİ KİMİ
Yer üzərində həyatın əmələ gəlməsinin öyrənilməsində 3
mərhələ ayırd edilir:
 1.həyatın əmələ gəlməsi
 2.canlıların formalaşması və təkamülü
 3.insanın əmələ gəlməsi – təkamüldə əsas proses hesab
olunur
 biosfer və noosfer səviyyəsində mürəkkəb ekosistemlərin
əmələ gəlməsi
 mürəkkəb ekosistemlərin daxili xüsusiyyətlərinin açılması
mexanizminin sinergetik təhlili

5. Oparin və Holdinq təcrübəsi
1924-cü ildə Aleksandr Oparin
və Holdinq nəzəriyyəsi irəli
sürülmüş, nəzəriyyə “Oparin
təcrübələri” adı altında
dünyaya yayılmışdır. Bu
nəzəriyyəyə görə xarici
mühitdən təcrid olunmuş
yüksək molekullu birləşmələr
konsentrasiya artıq olduqda
koaservat damlalarına
parçalanır. Bu damlalar isə
xarici mühitlə reaksiyaya girir.

6. Yer üzərində həyatın əmələ gəldiyi (4,1 mlr. il əvvəl)
tarixə gəldikdə, bu dövrdə həyatın əmələ gəlməsi üçün
əlverişli temperaturun olmadığı göstərilir. Bu dövrdə yer
planetində yüksək temperatur olmuş, bir çox kimyəvi
maddələr – (Н2, СО2, СН4) yerin üst qatında qalmışdır.
Belə şəraitdə həyatın əmələ gəlməsi üçün lazım olan
metalların və digər üvzi birləşmələrin oksidləşməsi
mümkün deyildi, çünki, bu dövrdə yerdə sərbəst oksigen
yox idi. Akademik Oparinin koaservat damlalarının qarışıq
tərkibli molekulların birləşməsindən əmələ gəlməsi ehtimalı
tamamilə mümkün deyildi. Bu damlalrın digər hissəcikləri
özünə birləşdirib daha iri damlalar əmələ gətirməsi və ya
iri damlaların bölünüb “qız damlalar” əmələ gətirməsi
NASA tərəfindən “absurd” nəzəriyyə kimi dəfələrlə təsdiq
edilmişdir.

7. Bitki örtüyü əmələ gəlməsinin ilkin
forması

11. Nəticə: Yer üzərində həyatın əmələ gəlməsi prosesi
birhüceyrəlilərdən çoxhüceyrəlilərin əmələ gəlməsi
yolu ilə laboratoriyalarda müxtəlif İn vitro
təcrübələrlə təsdiqlənsə də, adi şəraitdə bu
təcrübələr müsbət nəticə vermir. Həyatın əmələ
gəlməsi prosesi Dünya sirlər ensiklopediyasına daxil
edilmişdir və son 100-300 ildə tədqiq edilib qərar
çıxarılacağı mübahisəlidir.
Sinergetika nəinki Yer kürəsini, o cümlədən
bütün kainatı açıq sistem elan etmişdir.
Fundamental elmlər sosial-ekonomik krizisləri,
təkamül hadisəsini izah edə bilmir. Bu məsələlərə
dünyanın hazırki inkişaf səviyyəsindən baxış
sinergetikanın inkişafının labüdlüyünü bir daha
təsdiq edir.

12. Sabah müəllimdən soruşacağam

14. Sinergetika kainatı açıq sistem elan etmişdir

15. Regenerasiyanın səbəbini
başa düşmürəm, gərək
öyrənim....

16. Sinergetik sistemlərin yaranması və
dağılması mexanizmi
1 2
3
1-xaotik elementlərdən sistemin yaranması, 2-sistemin xaotik elementlərə ayrılması,
3-sistemin bərpası və ya regenerasiya prosesi

17. Adi amöbün xaotik quruluşu

18. EKOSİSTEMLƏRİN TARAZLIĞININ POZUMASI İLK
NÖVBƏDƏ İNSAN CƏMİYƏTİNƏ ZƏRƏRDİR
1-attraktor, 2-akaşi, 3-zürafənin dərisinin rəngi
1
2 3

19. Foraminiferlərin müxtəlif növləri

20. Bioloji sistemlərdə tarazlıqdan çıxma-bir
vəziyyətdən digərinə keçmə-bifurkasiyaların
ardıcıllığı (təbii, sosial, texnogen və s.)
2
1
3
4
1-Bifurkasiyanın qrafik təsviri, 2,3,4-sistemi morfoloji davranışının ardıcıllığı
Təkamül trayektoriyasında sıçrayışların mürəkkəb və qeyri-müəyyən istiqamətləri –
metamorfoz, rüşeym vərəqlərində qastrulyasiya prosesi

21. Fraktal prosesin gedişi mexanizmi
(Kox fraktalı)

22. Molyusklarda fraktallar

23. Təkamül prosesində hüceyrə elementlərinin
xaotik konfiqurasiyaları

24. Molyuskların qövqəsində
biomexaniki-avtokatalitik ardıcıllıq

25. Amöb populyasiyasında struktur
aqreqasiyaları
Dictyostelium cinsi (Lackie 1986)

26. Bitkilərdə fraktal informasiyaların
təzahürü
1
2
3
4
1,2,3-simmetriya, 4-asimmetriya, bu proses heyvanlar arasında da mövcuddur (dixotomiya)

27. İn vitro şətaitdə hüceyrə aqreqatlarının
özünüqoruma mexanizmi – hemositlərin
orqanizmin yaralanmış yerini qapatması
1
2
1-sitomatriksin özünüqurması, 2-tromblaşma və inkapsulyasiya

28. Məməlilərdə bronxial fraktalizasiya
modeli
Şaxələnmə çoxhüceyrəlilərin daxili orqanları üçün də xarakterikdir. Fraktal morfogenezdə
həşəratların traxeyaları və məməlilərin bronxları eyni bioloji xaotik alqoritm təşkil edir

29. Meduzun qastrovaskulyar sistemi
Meduzun radial kanallar sistemi xaotik, qeyri-requlyar dixotomik budaqlanmış
fraktallardan ibarətdir (nizamlı düzülüşdən xaosa keçid)

30. Aromorfoz – proqresssiv təkamül prosesi olub,
birhüceyrəlilərdən çoxhüceyrəlilərə, ikiqatlı rüşeym
təbəqəsindən üçqatlı təbəqəyə keçidin əsas yoludur.
1.aromorfoz. 2-idioadaptasiya, 3-degenerasiya

31. DİSSİPATİV-AÇIQ SİSTEMLƏR
Biogeosenoz
İnsan
cəmiyyəti
Heyvanlar
aləmi
Bitkilər
aləmi
Mineral
aləm

32. SİSTEMİN STRUKTURU
Monofunksion
al s.
Polifunksional
s.
Xarici və
daxili qur.
Simmetriya
formaları
Stabillik və
dayanıqlılıq

33. BİOLOJİ SİSTEMLƏRİN GENETİK
PROQRAMI
BİOLOJİ STRUKTURLARIN
İERARXİYANIN BÜTÜN
SƏVİYYƏLƏRİNDƏ SABİTLİYİ
İDARƏETMƏ VƏ TƏNZİMLƏMƏ
STRUKTURUNUN
MÖVCUDLUĞU
PROQRAMLAŞDIRILMIŞ MƏQSƏDİN
MÖVCUDLUĞU

34. Bioloji sistemin açıqlığı sinergetik proseslərin
axını üçün vacib şərtdir.
AKTİV
BAŞLANĞIC
ATTRAKTOR
BİR
HÜCEYRƏLİ
ÇOX
HÜCEYRƏLİ
PROQRESSİV
TƏKAMÜL

35. TƏKAMÜLÜN SİNERGETİK
KONSEPSİYASI
• II SİQNAL
• SİSTEMİ
• I SİQNAL
SİSTEMİ
• MAKRO
TƏKAMÜL
• MİKRO
TƏKAMÜL
XARİCİ
MÜHİTLƏ
ƏLAQƏ
ÖZÜNÜ
QURMA
ÖZÜNÜ
TƏNZİM
LƏMƏ
ÇOXALMA

36. Rüşeymin inkişaf mərhələləri və yetkin orqanizmlər:
I-yexidna, II-kenquru, III-maral, IV-pişik, V-meymun, VI-
insan

37. SİSTEMİN “MƏQSƏDİ”
ÖZÜNÜQURMA və
mükəmməlləşmə
PROQRESSİV
TƏKAMÜL
REQRESSİV TƏK.
(DEGENERASİYA)

38. ORQANİZMLƏRİN MÖVCUDOLMA
FORMALARI
Sərbəst həyat
tərzi
Parazit
həyat tərzi
simbioz

39. Qaraciyər sorucusunun inkişaf tsikli
1-xaricə düşmüş yumurta, 2,3-yumurtadan mirasidi sürfəsinin çıxması, 4-mirasidinin gölməçə
ilbizinin (aralıq sahib) bədəninə daxil olması və partenogenetik yolla çoxalması, 5-serkari, 6-
adoleskari, 7-əsas sahib

41. İnsan kainatın şah əsəridir
Təəssüflər olsun ki, insan ölməyə, həm də qəflətən ölməyə məhkumdur. BULQAKOV.