1. Dorota Jędruch
fot.: a. buczynski, dzięki uprzejmości vep project
poemat elektroniczny
Obok: pawilon Philipsa na
©philips company archives
wystawie światowej w Bruk-
seli, 1958
Po prawej: Louis Kalff (dy-
rektor artystyczny Philipsa),
Le Corbusier i Edgar Varèse
na tle pawilonu
czyli futurystyka i kosmologia według le corbusiera lub coś w tym stylu! architekta, dużo częściej wypowiadającego się odkrycia roli architektury w porządku świata,
– Świetnie – narysuję panu fontannę, a za na papierze niż w cegle czy betonie. przyjęcia roli duchowego przewodnika.
nią miasto dla trzech milionów ludzi1.
struny z pianina, nici krawiec- ludzkości skonstruować w przyszłości nową, sugestywnego spektaklu – projekcji obrazów, Co więcej – sam Le Corbusier jest postacią Scenariusz projekcji przygotowanej dla
kie i bibułka papierosowa doskonalszą rzeczywistość. abstrakcyjnych form, świateł i muzyki skom- Anegdota opowiedziana przez Le Corbusiera, wirtualną. To surowy, charyzmatyczny pawilonu Philipsa wydaje się ostatecznym
Tak wyglądał wstępny model jednej z naj- ponowanej przez Edgara Varèse’a. Efemerycz- nawet jeśli niezbyt prawdopodobna, odsłania projektant noszący okulary w grubych, sformułowaniem architektonicznego prze-
śmielszych i najnowocześniejszych kon- Pawilon sygnowany gwiazdorskim pod- ny namiot był pomyślany jako wielki ekran ważny rys jego postawy. Każdy jego projekt okrągłych oprawkach, jego włosy, zaczesa- słania artysty, a sam pawilon − sakralną
strukcji swoich czasów – pawilonu ekspozy- pisem Le Corbusiera był w rzeczywistości projekcyjny, element wirtualnego, elektro- obrasta, dominuje, nawet lekceważy swoje ne gładko do tyłu, przylegają do głowy, jest przestrzenią, w której miał się dokonywać
cyjnego firmy Philips, przygotowanego na projektem jego wówczas bliskiego współ- nicznego environment. Dla Le Corbusiera bu- zlecenie, wymyka się jego założeniom. Jest ubrany w sztywny, nienaganny strój i nosi ogólnodostępny dla szerokiej publiczno-
wystawę światową w Brukseli w 1958 roku. pracownika – architekta i kompozytora dynek zawsze był bowiem przede wszystkim zawsze tym, czym mógłby być, nie tym, charakterystyczną muszkę. Jest awatarem ści ryt inicjacji. Zachowało się nagranie
Na wystawie wszystko miało być najnowo- Iannisa Xenakisa. Strzelista, nieregularna, argumentem, plastyczną powłoką mieszczącą czym być powinien (stąd częste konflikty ze nieco nieśmiałego marzyciela, malarza, wypowiedzi Le Corbusiera przeznaczonej
cześniejsze i najśmielsze. Przedstawiciele dynamiczna konstrukcja przenikających się funkcjonalny spektakl. zleceniodawcami). Le Corbusier rozrysowuje rysownika i emaliera tarcz zegarowych do emisji w końcowej partii projekcji (nie
Związku Radzieckiego pysznili się niedaw- i napierających na siebie form powstała przy szczegółowe plany założeń urbanistycznych Charlesa-Édouarda Jeannereta – absolwenta zostało włączone do spektaklu po sprzeciwie
nym umieszczeniem na orbicie pierwszego użyciu systemu stalowych kabli rozpiętych światy możliwe dla konkretnych miejsc (Algieru, Antwerpii, prowincjonalnej szwajcarskiej szkoły rze- kompozytora, który nie zgodził się na prze-
w dziejach sputnika, USA – radosnym na ogromnych betonowych podporach. Na − Nie zrobię panu pawilonu, ale poemat Rio de Janeiro) bez jakiegokolwiek zlecenia. miosła, oczytaniem i śmiałością wypowiedzi rwanie muzyki):
konsumpcjonizmem, oszałamiającą linią tej sieci rozciągnięto, jak płachtę namiotu, elektroniczny i butelkę, w której zostanie on Wypróbowuje możliwości wykorzystania maskującego brak akademickiego wykształce-
samochodowych karoserii i powszechnym cienką powłokę pokrytą prefabrykowanymi umieszczony – miał odpowiedzieć Le Corbu- w konkretnym pejzażu i kontekście swoich nia – nie tylko w dziedzinie architektury. Uwaga, uwaga! Wkrótce wszystko się dopeł-
użyciem sprzętu AGD. Architekci prześci- płytkami (łupinami), tworzącą kształt hiper- sier jednemu z szefów Philipsa. typologicznych modeli: komórki mieszka- ni: nowa cywilizacja, nowy świat. Słuchajcie!
gali się w oryginalności i innowacyjności boloidy parabolicznej (motyw, który pojawił niowej, pawilonu z ogrodem, immeuble-villas przemiana i przepowiednia Musimy jak najszybciej przywrócić naturalne
pawilonów poszczególnych państw (w tym się w graficznym zapisie jednego z utworów Sytuacja była podobna do tej z 1922 roku, (bloku willowego), jednostki mieszkaniowej, Oświecony prorok, bezinteresowny przewodnik warunki: słońce, przestrzeń, zieleń. Twórzmy
pawilonu Watykanu), które łączył na linii Xenakisa – Metastasis). Struny, nici i papie- gdy dyrektor Salonu Jesiennego w Paryżu racjonalistycznego wieżowca. mający do wypełnienia cywilizacyjną misję – drogi – czyńmy Ziemię dostępną, żyzną i płodną.
wschód-zachód ogromny, 450-metrowej rosowe tutki zastąpione stalą i betonem poprosił architekta o przygotowanie wystawy tak widział rolę architekta młody Jeanneret, Wszechświat oparty na matematyce bez granic,
długości most. Symbolem ekspozycji zostało ułożyły się w zuchwałą budowlę skrojoną na dotyczącej urbanistyki: To nie utopijność – studium stosunków ide- gdy tworzył Le Corbusiera. Badacze biografii ar- ludzkie ograniczenia bez ograniczeń. Rozpo-
Atomium – gigantyczna rzeźba przedsta- miarę technologicznych i technokratycznych – Co pan rozumie przez urbanistykę? – zapy- alnego świata – ale wirtualność, empiryczne tysty podkreślają tu znaczenie jego literackich znaj tę otwartą dłoń, Otwartą Dłoń wzniesioną
wiająca strukturę kryształu żelaza – znak aspiracji swoich czasów, organizatorów Expo tał ponoć wtedy Le Corbusier. studiowanie świata nieistniejącego, ale możli- fascynacji: Wielcy wtajemniczeni Édouarda Schuré jako znak pojednania, otwartą, by przyjmować,
ujarzmienia energii atomu. W 1958 roku po- oraz prezesów Philipsa. Dla Le Corbusiera pa- – Sztukę miejską – odpowiedział dyrektor. – wego, jest kluczem do zrozumienia twórczości (Jezus, Rama, Kriszna, Mojżesz, Orfeusz, otwartą, by dawać2.
wojenna trauma została już nieco oswojona, wilon był jednak jedynie pretekstem – żołąd- Butik, żeliwny szyld, drzwi do mieszkania, Platon...), Żywot Jezusa Ernesta Renana, Tako
można było znów wierzyć, że świat zmierza kiem, który miał zasysać, trawić i wypluwać fontannę – wszystko, co widzimy z poziomu rzecze Zaratustra Nietzschego. Przemiana w Le 2
V. Casali, L’imaginaire du „Poème Electronique” [w:] Le
1
R. Fishman, L’utopie urbaine au XXe siècle: Ebenezer Howard, symbolique, le sacré, la spiritualité dans l’œuvre de Le Corbusier,
ku lepszemu, że nauka i technika pozwolą widzów poddanych wewnątrz oddziaływaniu ulicy. No, proszę zrobić jakąś ładną fontannę Corbusiera byłaby zatem momentem inicjacji,
Frank Lloyd Wright, Le Corbusier, Bruxelles 1979, s. 145. Paris 2004, s. 153-154.
Wirtualna rekonstrukcja pawilonu Philipsa przygoto-
wana w ramach projektu VEP (The Virtual Electronic
Poem) – polegającego na cyfrowym odtworzeniu
Poematu elektronicznego. W projekcie wzięli udział
autoportret 2 [27] 2009 | 77
©vep project
naukowcy z Uniwersytetów w Turynie i Bath, Uniwersy-
tetu Technicznego w Berlinie oraz Politechniki Śląskiej
w Gliwicach. Szczegółowe informacje:
www.edu.vrmmp.it/vep/stage.htm (1.06.2009)

2. Archetypiczny znak otwartej dłoni − który geometrycznych owalnych form, które projekty Le Corbusiera: drapacze chmur o niebezpiecznym dualizmie ludzkiej natury, cjach-ekranach. Budynek był wszak dla niego
pojawia się w wielu późnych pracach Le Cor- Le Corbusier określał jako tritrous (trójotwo- opracowane dla centrum Paryża zestawione o kulturze ufundowanej na zniszczeniu. wielkim spektaklem. Czy jednak nieskończone
busiera (między innymi jako monumentalna ry), odbywający się na ich tle. Obrazy te kre- z obrazem Nowego Jorku – miasta najeżonego Przywrócił straszliwe obrazy obozów kon- możliwości wirtualizacji przestrzeni naprawdę
rzeźba w mieście Czandigarh) – jest ręką śliły ważne momenty w dziejach cywilizacji bezładną, zagęszczoną zabudową, zbliżenia centracyjnych i wybuchów atomowych. Jego przypadłyby do gustu artyście, którego celem
Architekta, pośrednika wcielającego mate- (nie układały się jednak w porządku chrono- elewacji jednostek mieszkaniowych (z Rezé entuzjastyczna wiara w moc myśli i cywiliza- było wyzwolenie swoich najbardziej fantastycz-
matyczny porządek kosmosu w konstrukcję logicznym): powstanie świata, następstwo i Marsylii), Pałac Sprawiedliwości i Kapitol cji nie była pozbawiona wątpliwości. nych pomysłów z piętna wirtualności? A gdyby
przestrzeni architektonicznej. dnia i nocy, narodziny myśli przeciwstawio- w Czandigarh, drapacz chmur z Algieru. okazało się, że wirtualność jest ostatecznym
nej brutalnej sile, straszliwa moc wojny, de- Następny obraz ukazywał mapę Europy jako Jak wykorzystałby cyfrowe możliwości kreowa- celem, a nie środkiem czy formą wypowiedzi?
chcąc ofiarować wszystkim... strukcji, nienawiści, wynurzenie się kultury, wielkiej sieci dróg łączących ponad grani- nia budynków, miast, krajów, światów i ich Cyfrowa przestrzeń mogłaby się stać dla niego
Poemat elektroniczny to ośmiominutowa religii, nowoczesności i techniki... Pojawiały cami wszystkie kraje. Piękno, harmonia mieszkańców? Zapewne opracowałby program efektowną pułapką, podobnie jak chętnie
projekcja, złożona z siedmiu sekwencji się rytmicznie, jeden po drugim: zwierzęta przestrzeni zestawione z harmonią ludzkich pozwalający na wykorzystanie własnych wznoszone przez Le Corbusiera, a następnie
obrazów: Genesis, Z gliny i z ducha, Z czeluści ku (szkielet dinozaura, pyski szympansów), ludz- relacji (białe dziecko głaszczące czarnoskóre modułowych, gotowych elementów – urbani- demontowane efemeryczne pawilony wystawo-
brzaskowi, Bogowie zrodzeni z ludzi, Oto jak mozol- kie czaszki, afrykańskie maski, prymitywne po kolanie) były promienną przepowiednią stycznych klocków w formie komórek miesz- we, ulotne – jak sztuczny, komputerowy świat
©philips company archives
nie kształtują się czasy, Harmonia, Chcąc ofiarować idole, twarze świętych z gotyckich portali, przyszłości świata – radosnym przesłaniem kaniowych – do układania nieskończonych – figury retoryczne.
wszystkim. Obrazy wyświetlano na dwóch przerażające, wypełniające cały ekran ptasie Le Corbusiera. Na koniec widzowie zobaczyli wariacji układów spiętrzających się w jednostki
ogromnych ekranach przy akompaniamencie oczy. Rodząca się kultura i cywilizacja. Walka otwartą dłoń (znak obecności Architekta) mieszkaniowe o najbardziej fantazyjnych
elektronicznej muzyki. Ciemność, w której ducha z materią. W trzeciej sekwencji na i niemowlę – obraz nadziei, zalążek nowego kształtach. Zalecałby korzystanie ze swoich wybrana literatura:
sala pogrążała się na krótkie chwile, prze- ekranach pojawiły się wstrząsające zdjęcia etapu w dziejach ludzkości. modułów w twórczy i oryginalny sposób. • V. Casali, L’imaginaire du „Poème Electronique” [w:] Le sym-
bolique, le sacré, la spiritualité dans l’œuvre de Le Corbusier,
cinały rozbłyski czerwonych i niebieskich obozów koncentracyjnych, doły pełne ludz- Z zadowoleniem zobaczyłby dynamiczne Paris 2004.
świateł rzucanych na zawieszone w górze kich ciał, przeplatały je obrazy pokazujące podsumowanie, czyli do czego fasady budynków, o zmieniających się barwach • P. V. Turner, La Formation de le Corbusier: Idéalisme et Mou-
obiekty: obiekt matematyczny – metalową dziecięce zabawki – żołnierzy w bojowych po- le corbusier użyłby komputera? i obrazach wyświetlanych na wielkich elewa- vement moderne, Paris 1987.
konstrukcję przypominającą strukturę atomu zycjach, czołgi, karabiny. Przywołana następ- Technika, postęp, racjonalizm, nowe, nauko-
©philips company archives
i manekina przywołującego kształt ludzkiego nie kultura – długa sekwencja dzieł sztuki we, skomplikowane możliwości perswazji
ciała – symbole dualizmu: logiki i biologii, religijnej – miała tu jednak stanowić narzę- na wielką skalę – dla Le Corbusiera maszyny
ducha i ciała. dzie odkupienia. Przełom w dziejach ludzko- były nie tylko środkiem produkcji czy arty-
ści – rozwój cywilizacji przemysłowej – został stycznej wypowiedzi, wpływania na ludzką
Krótka projekcja, odwołująca się do powszech- ukazany w zaskakująco ambiwalentnym ob- wyobraźnię, sposobem promocji własnej
nie znanych symboli (warto tu odnotować tak razie: w pierwszej sekwencji były to samoloty, twórczości, lecz także przedmiotem ogrom-
częstą w retoryce Le Corbusiera zdolność ze- rakiety, radary, w końcu straszliwe eksplozje nej fascynacji. Były znakiem, że w ludzkiej
stawiania odniesień do różnych epok i cywi- nuklearne, pojawiające się na przemian z fo- cywilizacji drzemie możliwość osiągnię-
lizacji), w sugestywny, pełen ekspresji sposób tografiami dzieci o przerażonych twarzach. cia harmonii i szczęścia – zaprzeczeniem
przedstawiała dzieje ludzkości wpisane w po- W następnej sekwencji technika była jednak utopijności. A jednak w radosnym 1958 roku,
rządek kosmiczny. Projekcje czarno-białych źródłem szczęścia, harmonii odpowiadającej pośród powszechnych zachwytów techniką,
©philips company archives
obrazów przecinały sekwencje kolorowych po- porządkowi kosmosu (obrazy galaktyk i za- sprzętem AGD i bliskim podbojem kosmosu,
ziomych i pionowych pasów (autor nazwał je chodów słońca). Ostatnia sekwencja dotyczyła to właśnie Le Corbusier zechciał przypomnieć
nastrojami i nadał im symbolikę kosmiczną), harmonii przestrzeni zorganizowanej dzięki zadowolonej ludzkości o dzikich popędach
a dopełniał ich rytmiczny taniec niewielkich, architekturze. Na ekranie pojawiły się różne będących jej biologicznym dziedzictwem,
Projekcja Poematu elektronicznego w 1958 roku, frag-
menty sekwencji Bogowie zrodzeni z ludzi
autoportret 2 [27] 2009 | 78
Projekcja Poematu elektronicznego w 1958 roku,
sekwencja Chcąc ofiarować wszystkim, jedna z fotogra-
fii niemowląt zamykających poemat