Short training manual on Bee keeping in Afaan Oromoo.

1. PAAKEEJII TEEKNOLOJJII MISOOMA
Dammaa
Caamsaa
2022 4,2014
Olaank
by BY Girma
Yandeksa
Waajjira Qonnaa
A/E/Lafoottii

2. Seensa
Qabeenya Hormaata kanniisaa
 Ta’umsaa lafaa fi qilleensii biyyaatti jiireenya
kanniisaf mijawaadha.
 Biqiluwaan daraaraa gosa 7000 tahaan ni jiru .
 Gurmuwwaan kanniisa miliyoona 6 oli tahaan
naannoo keenya keessatti ni argamuu.
 maatiin kanniisaa milyoona 3.5 ta’an gaagura aadaa
kessa, 600,000 gaagura ce’umsaa keessa, 170,000
kan ta’an immoo gaagura ammayyaa/abba fireemii
kessa akka jiran tilmamama.

3. Seens…
Qabeenya…
 Mukootii bosonaa
 Biqiltootaa oyiruu
keessatti biqilan
 Miciree
 Midhaan agadaa,
 Midhaan dibataa fi ..kkf

4. Gosa kanniisaa - shantu jiru
1. Apis mellifera monticola- Tulluuwwan kaaba
biyyaati argamu
2. A. m. Bandansii -Giddu galeessa baddaa biyyaa
3. A. m. scutelltata-kibba fi kibba dhiha biyyaa
4. A. m. jemenitica- gammoojji kaaba fi baha
5. A.m. woyi-Gambella- gammoojjii lixaa biyyaa
keessatti argamu.

5. Akka Ithiyoophiyaatti…
 Omisha damma
62,000 tones (12.4%
total potential
production 500,000
tone)
 23% Afirikaa
 2.3% Adunyaa

6. Akka Oromiyaatti
 Woggatti omisha dammaa toonii 27,000 ta’u fi
gagaan toonii 3000 ta’u naannoo keenya
keessatti ni omishama
 baayinaan gaagura aadaa irraa omishama
 gaagura ce’umsaa, gaagura ammayya fi
adamoodhaanis ni omishama

7. Akka Aanaa Keenyatti
 Waggatti Omisha dammaa toonii 92.25 ta’u fi
gagaan Toonii 11.47 ta’utti tilmaamamu Aanaa
keenya keessatti ni Omishama.
 baayinaan gaagura aadaa irraa omishama

8. Faayidaa Horsiisa Kanniisaa
-Nyaata namaaf
303kalorii/g
- qorchaa adda
addaaf ola
- Gurgurtadhan
madda galii

9. Gagaa Kannissa
 Omisha gagas ni
argamisisa
 Tajajiila ibsaa mana
keessaf ni ola.
 Galii ni argamsiisa.
 Bu’ura dhaaba dammaa
hojjechuuf.
 Tajajiila adda addaf ni
oola .

10. Leelee Kannisaa
 Leelee jechun bifaan
guracha ta’e kaniisonii
qawa gaaguraa
isaanii kallattii adda
addaan duchuuf kan
walitti qabaan haphee
mukatii

11. Faayidaa…
 Wabii nyaataa mirkaneessuu fi iyyumaa
xiqqeesuuf ni fayyada.
 Baasii xiqqadhaan gaggeesuun ni danda’ama
 Lafa hojii kan biraaf hoolu hin saamu
 yeroo hundumaa eeguu hin barbaadu
 Neektaarii fi kontee irraa nyaata isaanii waan
hojjetaniif naamaa fi beeylada kan biraa wajjin
wal hin saaman.

12. Faay…
 jaarsoliin ijooleenii fi dubartooni hojii kana geggeessuu
ni danda’u
 Kaniisotni biqiloota diqaalomsuudhaan baayinni fi
qulqulinni firii isaanii akka dabalu ni taasisu.
 Egumsa naannoo irratti faayidaa ni kennu
 Namootni meeshaa hormaata kaniisaa hojjetanii
guguruudhaan galii ni argatu.
 Namoota damma, gagaa fi daadhii daldalanii fi
hojjettoota mana daadhii keessa hojjetaniif hojii ni
uuma.

13. Rakoolee hormaata kanniisaa irratti
- Tajaajila ekisteenshinii gahaa tahe kennuu dhabuu
- Ogesotni leenjii fudhatan hojii hormaata kanniisaa
irratti kan hin ramadamne ta’uu
- Dhiyeesa meeshaalee hormaata kanniisaa sadarkaa
barbadamuun Dhi’eessuu dhabuu
- Giddu galeessi leenjii kan hin jirre ta’uu
- Haalli gabaa fi liqii mijaa’aa ta’e diriiree kan hin jirre
ta’uu

14. Furmaata
 Paakeejii misooma qabeenya kanniisaa hojii irra
olchuu,
 Bu’aan argame osoo walirraa hin citin akka itti fufu
taasisuu
 Horsiisonni hundumtu paakeejii kanatti akka
fayyadaman taasisuu.
 Ogeesotni leenjii fudhatan hojii kanaaf xiyyeeffannoo
akka kennaan taasisuu.
 Haaluma kanaan paakejiin kun akka armaan gadiitti
dhi’aateera.

15. Kaayyoo Paakeejjichaa
 Dhiheessaa fi qabiyyee nyaataa
fooyyessuu
 Galii horsiisota kanniisaa
guddisuudhaan wabii midhaan
nyaataa mirkaneessu
 Warshaa biyya keessaa tiif fedhii
meeshaa dheedhii (dibata, qoricha
…kkf) guutuu.
 Gabaa biyya alaatiif omisha baayinaa
fi qulqullinaan dhiheesuun sharafa
biyya

16. Gosa paakeejii Hormaata
kanniisaa
Paakejichi gosa sadii qaba. Isaanis
a) Teekinoloogii gaagura abbaa
fireemii/gaagura
ammayya
b) Teekinoloojii gaagura
ce’umsaa fi
c) Horsiisa Aadaa fooyya,e
 Teekinolojiin sadanuu bakka hundumaatti hojii irra
olchuun ni danda’ama.

17. I Teekinooloojii gaagura
ammayya
 Dammi baayinaa fi qulqulinaan akka omishamu
taasisa.
 Haala mijawaan yoo jiraate gaagura abbaa fireemii
tokko irraa woggaatti damma qulqulluu kg 50 yookiin
sanaa ol omishuun ni danda’ama
 Yeroo ammaa giddu galeessaan woggaatti omishni
gaagura tokko irraa omishamu kg 28 hincaalu.
 Omishni dammaa gaagura ammayya irraa amma
argamu %10 hin caalu.
 Omishi gagaa argamu baayyee xiqqaadha

18. Itti fufa…

19. QabiyyeePaakeejii
1.Gaagura :-
 Meeshaalee paakeejiif barbaachisan
keessaa isa murteesaadha.
 Naannoo keenyatti gaagurri abbaa fireemii
zaanderi jedhamu bal’inaan hojii irra oolee
jira.
 Gaagurri ammayaa/abba fireemii
saanduqa dabalataa (supper)bal’inaa fi
dheerina wal fakkaatu lama qaba.
 saanduqaaTokkoo keessa fireemii 10 tu

20. Qa…
 Gaagurri tokko fireemii 30 qaba
 Fireemii irratti bu’uurri dhaaba harka namaan
tolfamee itti qabisiisama .
 Kanniisni dammaa fi koomtoo kuusuudhaaf itti
fayyadamu.
 Gaagurri qadaada qoqorroo lummuxiidhaan
hojjetame qaba.

21. Cont…

22. 2.Maatii kanniisaa
 Maatii kanniisaa naannootti argaman
 Maatiin kanniisaa uumamaan omisha baayinaan
omishu
 Maatii kanniisaa dhukuba hin qabinne

23. 3. Iddoo Horsiisa Kanniisaa
 Manatti dhi’oo iddoo daa’imnii fi beeyladni hin
geenye kaa’uu
 Manati yoo dhi’ate hordoffiidhaaf ni mijta
 Kanniisaa fi horsiisotni kanniisaa jiraachuu
 Haala biqiltootaa beekuuf

24. Qabiyyee
 Bishaan qulqulluun jiraachuu (naannoo 0.5km)
 Taa'umsa lafaa: Buufatni kanniisaa bakka raaree,
bakka lolaan jiru fi mataa tulluu irra ta'uu hin
qabu.
 Karaatti dhiyoo utuu ta'ee filatama.
 Naannoo namaa fi beeyladaa irraa yoo xiqqaate
meetira 50 fagaachuu qaba

25. Qab…
4. Teessoo Gaaguraa
 Teesson ,Manaa fi Dallaan ijaaruun
barbaachisaadha.
Faayidaa teessoo gaaguraa:-
 Gondaa fi diinota kan biraa irraa ittisa.
 Balaa lolaaf akka hin saaxilamne taasisa.
 Lafa irraa Saantimeetira 50 hanga 60 ol ka’ee
hojjetama.

26.  Kunis ol ka’ee margi karaa kanniisni baatuu fi galtu
akka hin cufnee taasisa
 Teessoon gaagura siree ta’uu danda’a.
 Sireen gaagurri irraa ta’u hanga meetira afurii
dheerachuu danda’a.
 Addaan fageeny gaagura Kanniisaa lama gidduu jiru
Meetira 1.5 hanga 2 ta’uu qaba.

27. Haala hojimaata siree
gaagura dhorkituu goondaa wajjin

29. 5. Godoo:
 Godoo yookiin mana hojjechuun murteessaa miti.
 Tokko tokkoon gaaguraa qadaada waan qabaniif
bokkaa hingalchan
 Hata’u malee naannoon iddoo aduu cimaan jirutti yoo
mana qopheessan gaariidha

30. Qabiyyee
6. Maatii kanniisaa dabarsuu
 Gaagura ammayyaa dhiyaate qadaada isaa
banuun qarqara daajjaa irra kaa'uu
 Gaagura aadaa kanniisa qabate haara itti dhaaba
isaa tokko tokkoon muranii baasuu.
 Yeroo kana akka mootiin akka hin baane ilaalaa
dhaaba jiisaa bishaataa fi damma qabu qofaatti
kaa'uu.
 Kanniisa atattamaan daajjaa irratti jigsuun mootii
barbaadanii qabanii keejiitti galchuun gaagura
ammayyaa keessa kaa'uudha.
 Mootii harkaan yeroo qabnu guwaantii baafachuu
qabna.

31. Gurmuu kanniisaa dabarsuuf
meeshaalee barbaachisan
 Gaagura aadaa kanniisa qabu
 Daajjaa/qeediroo/Afata
 Aarsituu
 Gaagura ammayyaa qophaa'e
 Fireemii biddeen gagaa irraa toshame itti qabate
 Uffata kanniisaa guutuu
 Tursituu mootii/Queen cage
 Haaduu
 Buruushii kanniisaa
 Meeshaa gagaan murame keessa taa'u

32. Meeshaa hojjetaa
• Haguugii fuulaa
• tuutaa
• kirrii laastikii
• Guwaantii harkaa
• Kophee bootii
+
Sodaa malee tasgabahaanii hojjechuu barbaachisa

33. Saanduqa dabalataa kennuu
• Daraaraan yeroo baayinaan argaamu
• haadhoon kanniisaa tokko guyyaatti 1500
hanqaaquu hanga 2000 tti buusti
• Kun immoo baay'inna gurmuu kanniisichaa akka
dabalu ni taasisa
• dhiphina iddoo akka umamuu ni goodha

34. Saanduqa dabalataa
• Kanaafu yeroodhaan dabalata saanduqa dabalata
keenuun barbachisaa dha
• Dabalata sanduqaa kana Yeroo dabarsanii
kennuun
• kanniisnii dhaaltee akka baatuu ni godha
• Kun immoo humna kanniisa hir’isaa
• omisha damma dhabsisuu ykn xiqqeessuu ni

35. Diina kanniisa (nyaattuu fi
ilbiisoota)
 Biyyaa kana keessatti dhukuba kanniisaa irra
nyaatootaa fi ilbiisota kanniisatu hedduudha
 Diinooni kanniisa:
- kanniisa ni ajjeesuu, ni nyaatu
- Buu’a kanniisaa nisaamu, ninyaatu
- Gaguuraati nidhoowaatu
- Gurmuu kanniisa akka goodanuu
nigoodhuu

36. Akka walii galaattidiina kanniisa
biyyatii kessatti argamaan
 Goondaa (miixii)
 Nyaatuu gagaa
 Boombii (guddaa fi xixiqaa)
 Simbiirroo
 Hamagotaa
 Injiraan kanniisaa
 Billaacha guddaa
 Leccuu (Lootuu)
 Shararitti (sararitti)
 Hantuuta kkf

37. Summeesituu kanniisaa
 Summesitoota kanniisa bakka lamaati qoodamuu
 Isaaniis;
1 Farra ilbiisoota fi aramaa (kemikaloota)
2. Biqiltuwwaan summi qaban

38. To’aannoo
 Biqiltuu daraare irratti biifuu dhiisuu
 Hanga danda"ametti yeroo kanniisotni hojii
dhaabaani gaguurati galaan biifuu
 Hanga danda"ametti yeroo qabbanaa biifuu
 Qoricha daakuu biifuu irraa qoricha
dhangala`aa filachuu

39.  Kanniisa iddoo biifamu irraa fageessuu
 Yeeroo bifaamu kanniisooni gaguraa keesaa
akka hin baane nyaata kennudhaan karaa
gaguura cufuu
 Yoo barbachumaan isaa hedduu tahe argamee
malee kemiikalaa sumeesituu fayadamuu
dhisuu
 Xiyyaraa ykn Traktara irra harkaan biifuu
 Utoo wal-hin akkeekachisiin biifuu dhisuu

40. Maatii kanniisaa cimsuu
 yeroo gannaa sababii roobaatiin kanniisotni gaagura
keessaa bahanii nyaata wallitti qabuu yoo
dhadhaban yookiin sababii dhukkubaa fi kan biroon
miidhamanii dadhabuu ni danda’u.
 yeroo kana (shiroo,sukaara…kkf) nyaachisuu fi
jajjabeesuun ni danda’ama
 bishaan qulqulluu gabateetti naqaanii kaa’uufiidha

41. Jeecha
 “Beekeepers have financial reason to conserve
natural resource”
 Horsiistoonni kanniisaa bu’aa isaaniif qabeenyaa
uumamaa kununsuu, ni eeguu.
 “Beekeeping is an incentive for natural resource
conservation”
 Horsiisni kanniisaa qabeenyi uumamaa akk
kununsaamu fi eegaamu ni guummacha.

42. Kunn…
. Dhorkituu haadhoo kanniisaa galchuu fi baasuu
 gara kutaa dammaa (supper) itti galtee akka
hanqaaquu hinbuusinnee fi jiisaan hin ijaaramnne
meeshaa taasisuudha
 kanniisoti hojjetoon koomtoo gara kutaa dammaatti
fudhatanii akka hingale fi damma hojjechuuf iddoon
akka hin dhiphanne gargaara.
 Dhorkituun kan galu dammi osoo hinmuramin guyya
15-25 fuuldura ta’a

43. Qab…
Damma omishuu fi qulqulleessu
 Damma omishuudhaa fi qulquleessuudhaaf duraan
dursee meesahaalee barbaachisaa ta’an qopheesuu.
 Omishuudhaaf aara aarsituu, buruushii, saanduqa
dabalataa duwwaa fi hidhannoo hojjetaa
barbaachisa.
 Qulquleesuudhaaf immoo shukaa ittiin ija buddena
dammaa banan yookiin haaduu, ququleessituu
dammaa, kuusaa gagaa, kuusaa dammaa fi shuboo
gingilchaa dammaa barbaachisa.

44. II Paakeejii teekinoloojii gaagura
ce’umsaa
 Teekinooloojiin kun gaagura baaxii-gubbaa(irra-buusa)
qabaniin raawwata
 Gartokkoon gaagura aadaa gartokkoon immoo gaagura
ammayyaa fakaata.
 Dammaa fi gagaa omishuun ni danda’ama

45. Paakeejii fooyyessa Omishaa
Maatii kanniisaa:- Haalli tajaajila maatii
kanniisaa kanaaf oolu kan ammayyaa wajjin
wal fakkaata
1. Gaagura:-
• saanqaa,
• muka,
• shomboqqoo,
• shimala,
• dhoqqee fi
• faltii irraa hojjetamuu danda’a.

46. sm100
s
m
3
0

47. Hojii gaagura ce’umsaa
Omishaa damma harka 2 isa aadaa irra
nikenna
Gagaa (10% omishaa damma)

48. Itti fufa…
Top-baarii
Balina- sm3
Dheerina-sm48

50. Dammaa fi gagaa omishuu
 Gaagura kana keessa baaxii-gubbaa damma qofa
qabu addaan baasanii damma muranii baasuun
baaxii gubbaa deebisanii galchuun ni danda’
 damma
qulqulluu kg 20
gagaan kg 2
argamuu danda’a.

51. III. Paakeejii Horsiisa Aadaa
 Horsiisotni aadaan kanniisa
horsiisan meeshaa nannoo isaaniitti
argamu (hidda, mukka, jirmma,
marga, buqqee..kkf) irraa gaagura
hojjetanii keessatti kanniisa
horsiisanii omisha omishu..

52. Wayyu (advantage) gaagura
aadaa
 Gaagurrii salphaatti hojjeetama.
 Baasin kanniisa horsiisuuf bahu xiqqaadha.
 Hojiin isa leenjii hin barbaduu
 Callan gagaa ni argama.

53. Hanqina Gaagura Aadaa
 Keessii gaaguraa faltii fi dhoqqeen waan
maragamuuf qulqulina hin qabu
 Rooba fi adu hin ittisu
 Damma muru fi keessa gaagura to'achuuf hin tolu,
 cita kanniisa hin ittisuu
 Kuta damma fi jiisa qophaatti hin qabu, yoo dammi
muramu jiisan ni miidhama.
 Callaan dammaa argamu xinaadha, qulqullinasi hin
qabuu
 Qorannoo, kannisa sooru fi geejibisiisuuuf hin tolu.

54. Itti fufa…
 Naannoo keenyatti dammii baayeen gaaguraa
aadaa irraa omishama.
 Baayinnii fi qulqulinni omishaa argamu gadi
aanaadha.
 Woggaatti gaagura aadaa tokko keessaa gidduu
galeessaan damma hinqulqulaa’in kg 5-6 ni
omishama.
 Dammi kunisi jiisaa, koomtoo, kanniisota du’an,
gagaa fi waan kan biraa wajji kan walmakee fi
darbe darbee bishaan baayinaan waan qabuuf
sadarkaa qulqulina isaa kan eeggate mit.

55. Damma qulqulluu

56. Qabiye…
 Qadaadii sirrii ta’e kan qabu
 Keessi isaa kan ququllaa’eef kan
ulame

57. Qabiyyee…
3.Godoo/gordomoo kanniisaa
 Bokkaa kan dhowwuu fi ho’a kan kennuu ta’uu
qaba.
 Karaa cinaa keenyan kan qabu yookiin kan hin
qabne ta’uu ni danda’a.
Goondaa
Ittisuu
qaba

58. Qabiyyee…
4. Teessoo gaaguraa hojjechuu
 Gaagurrii lafa taa’uu hinqabu
 Yoo lafa taa’ee diinoti kanniisaa itt galanii baleesu
 Teessoon lafa irraa ol ka’ee hojjetamuu qaba.

59. Qabiyyee…
Kunuunsa taasisuu
Nageenya maatii kanniisaa eeguu
• Nyaattu kanniisaa fi omishaatiin dhumaatiin
akka irra hingeenye taasisuu
• Maatii kanniisaa dhukubaa, diinotaa fi qoricha
farra ilbiisotaa irraa eguu
• Mala qaabiinsaa fi eegumsa kanniisaa
fooyyessuun barbaachisa ta’a

60. Akka walii galaattidiina kanniisa
biyyatii kessatti argamaan
 Goondaa (miixii)
 Nyaatuu gagaa
 Boombii (guddaa fi xixiqaa)
 Simbiirroo
 Hamagotaa
 Injiraan kanniisaa
 Bilaacha guddaa
 Leccuu (Lootuu)
 Shararitti (sararitti)
 Hantuuta kkf

61. Damma qulquleessu (calaluu)
 Dammi erga omishamee booda yeroodhuma sana
qulqulaa’uu qaba.
 Dammi yoo oolee bule ni itita.
 Damma kantare qulquleesuudhaaf yaasuu
barbaachisa.
 Damma omisahame shuboo, gingilchaa fi cuunfituu
dammaatiin qulqulleesuun nidanda’ama

62. Gingilchaa ykn Shaashidhaan
qulqulleessuu
 Dammi akkuma omishameen gingilchaa yookiin
shaashiidhaan qulqulleeffama.
 Nadhhin dammaa gingilichaa yookiin shaashii
keessa darbee meeshaa keessatti waltti qabama.
 Filannoon kan birraan immoo damma caccabee distii
sibiilaatti naqanii aduu irra kaa’anii akka yaa’uu
taasisuudha.

63. Damma hoo’isuu fi
qulqulleessuu

64. Itti fufa…

65. Damma gaagura aadaa fi
ce'umsaa irraa argame calaluu
 cuunffituu dammaatiin (honey presser) cuunfuun
gingilchaa bal'ina qaawwa adda addaa qabuun
calaluu barbaachisa (coars, medium and fine)

66. Gagaa kanniisaa oomishuu fi
qulqulleessuu
 Maddaa gagaa:
- Dhaaba dullomee fi caccabee
- Damma gaguura aadaa fi ce’umsaa irra
omishame
- Banaa ijaa dhaaba dammaa
- Safafii daadhii irra argamuu

67. Gagaa qulquleesuu/ cuunfuu
 Gagaan yoo xiqaate sa'aa 12f bishaan keesa tursuu

68. Gagaa qulquleesuu/ cuunfuu
 sana booda bishaan isaa keessaa cuunfuudhaan
gara distii itti baquutti (afeelamutti) dabarsuu

69. Gagaa qulqulleessuu/ cuunfuu
 bishaan itti naquun baksuu ( danfisuu)
 akka oli hindafinee boojitoodhaan sochosuu

70. Gagaa qulqulleessuu/ cuunfuu
 eerga baqee raawwatee booda jooniyyaati
gargaaramudhaan gabattee afaan bal’aa bishaan
qabatee irratti cunfuu

72. Omisha argamuu danda’u
 Akka kanaan duraatti gaagura aadaa tokko irraa
wooggaatti giddugaleessan damma hinqulqulaa’in kg
5 omishamaa
 Paakeejiidhaan garaa kg 11 fi sanaa olitt ol
guddachuu danda’a.
 Dammi kun yeroo qulqulaa’u dammi gabbataa kg 9.9
nita’a.
 Hala kanaan gagaan kg 1.1 ta’a.

73. Tooftaa tamsaasa paakeejii
 Horsiisota gurmeesuu
 Yoo gurmaahan meeshaalee gatiin isaanii ol ka’aa
ta’e bitatanii itt fayyadamuu danda’u
 Horsiisoti akka wali irraa baratan taasisuun
teekinnoloojichi ariitiidhaan akka tamsa’u taasisa.
 Meeshaa walii galteen akka ittifayyadaman taasifma.

74. Itti fufa…
 Leenjii kennuu(hojjetoota misoomaa fi qonnaan
bulaaf)
 Horsiisota moodelii ta’anitti fayyadamuun
muuxannoo gaarii babali’suu
• Buufata Hojiin agarsiisuu qopheessuu
 Ayyaana qopheessuu
• Poositerii, fiilmii fi…kkf qopheessuu

75. GALATOOMAA!