fonetik, leksik, qrammatik normalara aid nümunələr

1. Azərbaycan ədəbi dilinin
normaları
QULİYEV NİCAT
HAXVERDİYEVA NƏRMİN

2. NORMA- insan kollektivində, dil mühitində
müəyyən tarixi zaman və məkan daxilində
müyyənləşmiş qayda-qanunlardır.

3. Dilin daxili quruluşu onun fonetikası(səs
tərkibi), leksikası(lüğət tərkibi) və
qrammatikası təşkil edir. Ədəbi dilimizin
normaları da bunlara uyğundur:
 1.fonetik norma
 2.leksik və ya leksik-semantik norma
 3.qrammatik norma

4.  Orfoqrafik və orfoepik normalar dilimizin fonetik və
qrammatik(morfoloji) normaları əsasında yaranır.
 Dilimizin iltisaqi tipə aid olması onun ədəbi normalarının
xarakterini, tipologiyasını müəyyən edir.
 İltisaqilik ədəbi dil normalarında əsas şərt kimi gözlənilir,
yəni ahəng qanunu nəzərə alınır, şəkilçilər kökdən sonra
artırılır, cümlə qrammatik kateqoriyalarla qurulur və s.

5. Fonetik norma- söz ümumxalq dilində
müxtəlif cür işlənsə də, ədəbi dildə,
əsasən, bir cür-bir variantda işlənir,
tələffüz olunur və yazılır.

6. Orfoepik norma- sözün ədəbi dildə tələffüz
qaydasıdır. Bu normalar orfoepiya lüöətində
əks olunur.
Orfoqrafik norma- sözün ədəbi dildəki yazılış
qaydasıdır. Bu normalar dövlət tərəfindən
təsdiq olunur və orfoqrafik lüğətlərdə təsbit
edilir. Bu normalar dilimizin fonetik
hadisələrini, xüsusən ahəng qanununu nəzərə
almaqla müəyyən olunur.

7. Leksik norma- hər kəsdən sözün mənası
və ya mənaları ilə yaxşı tanış olmağı,
onu yerində və düzgün işlətməyi tələb
edir.

8. Dildəki sözlər tarixi inkişaf sayəsində
müəyyən mənaya malik olur. Sözün ona
məxsus olmayan, ənənədən çıxan mənada
işlədilməsi, lüzumsuz şəkildə mətnə daxil
edilməsi nitq nöqsanıdır. Söz onun üçün
xarakterik olan mənada işlənmirsə, demək,
fikir düzgün anlaşılmayacaq, beləliklə, nitq
mədəniyyətinin tələbi- leksik norma
pozulacaq.

9. Aşağıdakı cümlələrə diqqət edək:
 Quşlar gedib ağaca oturdular. - Quşlar gedib ağaca
qondu.
 O, Vətən uğrunda igidcəsinə vuruşaraq vəfat etdi. - O,
Vətən uğrunda igidcəsinə vuruşaraq həlak oldu.

10. 1. Ədəbi dildə loru, kobud söz və ifadələr
işlədilməməlidir.
2. Leksik norma dialekt sözlərində, varvarizm
və vulqar sözlərdə də çox ehtiyatlı olmağı
tələb edir. Əgər bu sözlər bədii məqsəd
güdmürsə, ədəbi dil normaları onları
işlətməyi qadağan edir.
3. Sözdən düzgün istifadə ilə yanaşı, onun
dəqiq, yerinə görə ifadəli və emosional
işlədilməsi də leksik normanın
tələblərindəndir.

11. 1. Qapını vurub ( döyüb) içəri girdi.
2. Kənd xoruzları səs-səsə verib qışqırdılar
(banladılar).
3. Onlar avtomobil qəzasında vəfat etdilər
(həlak oldular).
4. Axırıncı (Sonuncu) zəng vuruldu.
5. Otağa açıq pəncərədən güllərin ətri girirdi
(dolurdu).

12. Qrammatik norma- sözlər və cümlələr
arasındakı əlaqələrin nitqdə düzgün
qurulmasını tələb edir, onu normaya
salır.

13. Müasir ədəbi dilimizin qrammatik normalarını
aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:
1.Təyini müəyyən miqdar sayı olan isim təkdə işlənməlidir: beş kitab, on iki əsgər
2.Adlara əvvəl kəmiyyət, mənsubiyyət, hal və xəbərlik əlaməti şəkilçisi artırılır:
Dost-lar-ımız-dan-dır
3.Feil köklərinə əvvəl təsirlik, növ, inkar şəkilçisi, şəkil, şəxs xəbərlik şəkilçiləri
artırılır: sön-dür-ül-məli-dir
4.Mübtəda ilə xəbər arasında şəxsə, qismən də kəmiyyətə görə uzlaşma
gözlənilir: Sən tələbəsən. Onlar şagirddirlər.
5.Adi intonasiya ilə deyilən cümlələrdə əvvəl mübtəda sonra tamamlıq və zərflik
sonda xəbər gəlməlidir. Təyin isə öz təyinolunanından əvvəl gəlməlidir. Bu
sıralama yalnız müəyyən üslubi məqsəd və situasiyadan asılı olaraq pozula bilər.

14. 1.Mən və Murad bu axşam yola düşməlisiniz.
2.Camaat meydana tərəf axışırdılar.
3.Orxan və mən Dəli Kür romanını oxudum.
4.Onlar belə şeylərdən çox danışarlardı.
5.Axşamdır.
Titrəyir günəşin sarı telləri..

15. Novruz bayramı axşamı qonşu uşaqlarının
çoxu bizim qapıya çoxlu papaq qoyardılar.
(qrammatik və leksik norma)

16. Qəflətən külək başladı, ağacdakı meyvələr
yerə dağıldılar.
(leksik və qrammatik)

17. 11-ci sinif şagirdlərinin, demək olar ki,
hamısı axırıncı zəng günü münasibətilə akt
zalına toplaşmışdılar.
(leksik və qrammatik)

18. İstifadə olunmuş ədəbiyyat siyahısı:
1.AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun böyük elmi işçiləri. Filologiya üzrə fəlsəfə
doktoru, dosent Aytən Bəylərova. Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Təranə
Şükürova. Milli Televiziya və Radio Şurası Elektron Mediaya Yardım Fondu ilə birgə KİV-in
inkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə yardımı ilə "Azərbaycan Media məkanında
ədəbi dilin qorunması" layihəsi əsasında aparılmış monitorinqin nəticələri
2. Abdullayev N.Ə. Nitq mədəniyyətinin əsasları. Dərs vəsaiti. Bakı, 2013
3. Azərbaycan dili (dərs vəsaiti). TQDK – “Abituriyent”. Bakı, 2010
4. Həsənov H.Ə. Müasir Azərbaycan dilinin fonetikası. Dərslik. Bakı, “Təfəkkür”
Nəşriyyat-Poliqrafiya Mərkəzi, 2004

19. TƏŞƏKKÜRLƏR...