2. İsim — əşyanın adını bildirən əsas nitq hissəsi.
Kim?, nə?, hara? suallarından birinə cavab olur.
Məs:
ağac telefon
3. İsmin özünəməxsus cəhətləri var ki, onları başqa
nitq hissələrində görmürük.
İsmə məxsusdur:
Konkret və mücərrəd olur.
Ümumi və xüsusi olur.
Tək və cəm olur.
Mənsubiyyətə görə dəyişir.
Hal şəkilçisi qəbul edir (hallanır).
Şəxs (xəbərlik) şəkilçisi qəbul edir.
4. KONKRET VƏ MÜCƏRRƏD
İSİMLƏR.
Gözlə görünə bilən, əllə toxunulması
mümkün ola bilən isimlər konkret
isimlərdir. Şəklini çəkə bildiyimiz isimlər də
konkret isimlərdir. Məs: maşın, bulud, hərf,
mühəndis və s.
Mücərrəd isimlərdə isə bu xüsusiyyətlər
yoxdur. Belə varlıqlar yalnız xəyallarda,
düşüncələrdə mövcuddur: yaddaş, zaman,
hiyləgərlik və s.
5. Ümumi və xüsusi isimlər
Əşyalar cəmiyyətdəki mövqeyinə və həmcinsliyinə
görə iki qrupa bölünür:
1) Ümumi isimlər 2) xüsusi isimlər
Ümumi isimlər eyncinsli əşyalara verilən adlardır:
ağac, gül, daş, yol, kənd və s.
Eynicinsli əşyaları bir-birindən fərqləndirmək
üçün onların hər birinə verilən adlara xüsusi
isimlər deyilir:
“Mehman”(povest), “Azərbaycan”(qəzet), Araz
və s.
6. Xüsusi isimlərin ümumi isimlərdən bir sıra
fərqli cəhətləri var:
Işlənmə yerindən asili olmayaraq ilk hərfi
həmişə böyük yazılır.
Ancaq konkret olur.
Sinonimi, antonimi olmur.
7. TƏK VƏ CƏM İSİMLƏR
İsimlər kəmiyyət baxımından tək və cəm olur. Ismin
ifadə etdiyi əşya iki və ya daha artıq olsa, o zaman -
lar² şəkilçisi qəbul edir. Məs: maşın-maşınlar, odun-
odunlar, şəhər-şəhərlər və s.
Cəmlənmək daha çox ümumi isimlərə aiddir. Isimdən
əvvəl müəyyən miqdar sayı gələrsə, isim cəm şəkilçisi
qəbul etmir: beş kitab, altı durna və s.
Elə isimlər var ki, onlar cəm şəkilçisi qəbul etmədən
topluluq bildirir. Məs: qoşun, ordu, ilxı, dəstə, əhali və
s.
Topluluq bildirən isimlər qrammatik cəhətdən tək
isimlərdir.
Toplu isimlər cəm şəkilçisi qəbul edə bilir. Istisna
olaraq camaat, şura, üləma sözləri cəm şəkilçisi
qəbul etmir.
8. İsimlərin mənsubiyyətə görə dəyişməsi
Şəxslər Şəkilçilər
I şəxs tək -ım, -im, -um, -üm, -m
I şəxs cəm
-ımız, -imiz, -umuz, -ümüz, -mız, -miz, -
muz, -müz
II şəxs tək -ın, -in, -un, -ün, -n
II şəxs cəm
-ınız, -iniz, -unuz, -ünüz, -nız, -niz, -nuz, -
nüz
III şəxs -ı, -i, -u, -ü, sı, si, su, sü
İsimlər mənsubiyyət şəkilçisi qəbul edərək şəxslərlə şəxslər
arasında, şəxslərlə əşyalər arasında, əşyaların özləri arasında
mənsubiyyət bildirir. Əşyanın kimə və nəyə məxsus olduğunu
bildirmək üçün isimlərin sonuna artırılan
şəkilçilər mənsubiyyət şəkilçiləridir.
Mənsubiyyət şəkilçilərini göstərən cədvəl
•III şəxsin cəmini bildirən mənsubiyyət şəkilçisi yoxdur.
9. İsimlərin hallanması
İsim cümlədə hal şəkilçisi qəbul edərək dəyişir. Bu dəyişmə cümlədə
sözlərin əlaqəsini təmin edir. İsmin belə dəyişməsinə onun
hallanması deyilir. Azərbaycan dilində ismin altı halı var:
•Adlıq hal
•Yiyəlik hal
•Yönlük hal
•Təsirlik hal
•Yerlik hal
•Çıxışlıq hal
İsmin halları İsmin hallarının şəkilçiləri İsmin hallarının sualları
Adlıq hal Kim? Nə? Hara?
Yiyəlik hal -ın, -in, -un, -ün Kimin? Nəyin? Haranın?
Yönlük hal -a, -ə Kimə? Nəyə? Haraya?
Təsirlik hal -ı, -i, -u, -ü, Kimi? Nəyi? Haranı?
Yerlik hal -da, -də Kimdə? Nədə? Harada?
Çıxışlıq hal -dan, -dən, Kimdən? Nədən? Haradan?
11. SADƏ İSİMLƏR
Tərkibində heç bir leksik şəkilçi işlənməmiş
isimlər sadə isimlərdir.
Məs: kitab, dəftər, maşın, Vaqif və s.
12. DÜZƏLTMƏ İSİMLƏR
Düzəltmə isimlər adlardan isim,sifət, say , əvəzlik, zərf və
fellərdən əmələ gələ bilər.
Yeni sözün yaranmasında şəkilçidən istifadə edildikdə bu
moroloji üsul sayılır.
İsim düzəldən şəkilçilər 4 cür olur
İsimdən isim
düzəldən
Feldən isim
düzəldən
Sifətdən isim
düzəldən
Saydan isim
düzələn
çı4 ış4 lıq4 lıq4 iq4
lik4 ki4
ıstan4 ıq4
ça2 ıcı4
13. MÜRƏKKƏB İSİMLƏR
Mürəkkəb isimlər iki və daha artıq sözün birləşməsindən əmələ gəlir.
Mürəkkəb isimləri əmələ gətirən sözlər eyni nitq hissəsinə də,
müxtəlif nitq hissələrinə də aid ola bilər. Bu cəhətdən, mürəkkəb
isimlərin aşağıdakı növləri var:
İsim+isim
Sifət+isim
Feldən+isim
Fel+fel
Mürəkkəb isimlərin əmələ gəlməsi 3 cür olur:
• Heç bir köməkçi vasitə olmadan sözlər birləşərək mürəkkəb isim
əmələ gətirir.
• Mürəkkəb ismin ikinci tərəfi mənsubiyyət şəkilçili olur.
• Aralarında ha, a, ə şəkilçiləri işlənməklə felin təkrarı ilə.
Mürəkkəb isimlər də sadə və düzəltmə isimlər kimi, bir söz (bir leksik
vahid) olduğuna görə bir vurğuya malik olur. Mürəkkəb ismi əmələ
gətirən sözlər birlikdə tələffüz olunur və bir yerdə yazılır.
Məsələn: ayaqqabı, kəklikotu, Hacıbala, gəlhagəl, söz-söhbət, çör-çöp
14. MÜRƏKKƏB ADLAR
Şəxslərin, əşyaların adları ayrı-ayrı
isimlərlə və söz birləşmələri ilə ifadə oluna
bilər. Bu baxımdan mürəkkəb adları
mürəkkəb xüsusi isimlərlə qarışdırmaq
olmaz. Unutmayın ki, mürəkkəb isimlər söz,
mürəkkəb adlar isə söz birləşməsidir.
15. Mürəkkəb söz Mürəkkəb ad
Qarabağ Qarabağ xanlığı
Məmmədhüseyn MəmmədhüseynŞəhriyar
Adlar
Sadə ad Mürəkkəb ad
Sadə söz
Sadə ad
↓
İmam
duz
Düzəltmə söz
Sadə ad
↓
İmamzadə
duzlu
Mürəkkəb söz
Sadə ad
↓
İmamqulu
duzqabı
Söz birləşməsi
↓
Xocalı faciəsi
Aşıq Ələsgər
16. İsmin cümlədə rolu
İsmin cümlədə əsas
rolu mübtəda və tamamlıq olmaqdır. Bəzi hallarda
isim sifətləşərək cümlədə təyin vəzifəsində çıxış
edir. Bu ismin sifətləşməsi adlanır. Bu zaman isim
sifətin suallarına cavab verir. Məs: taxta (hansı?)
qapı çürüyür.
Ancaq isim cümlədə xəbər, zərflik, təyin rolunda
da ola bilir
İsim cümlədə xitab və ara söz rolunda da ola
bilir.
