Atom möcüzəsi. azərbaycan

4. ÌÖßËËÈÔ Âß ÎÍÓÍ
ßÑßRËßRÈ ÙÀQQÛÍÄÀ
Ùàróí Éÿhéà èìçàñûíäàí èñòèôàäÿ åäÿí ìöÿëëèô 1956-úû èëäÿ Àíêàràäà àíàäàí
îëóá. Îròà ìÿêòÿáè Àíêàràäà îõóéóá. Ñîírà Èñòàíáóëäà Ìåìàr Ñèíàí
Óíèâårñèòåòèíèí gþçÿë ñÿíÿòëÿr ôàêöëòÿñèíäÿ âÿ Èñòàíáóë Óíèâårñèòåòèíèí ôÿëñÿôÿ
áþëöìöíäÿ òÿhñèë àëûá. 80-úè èëëÿräÿí áó göíÿ qÿäÿr èìàíè, åëìè âÿ ñèéàñè
ìþâçóëàräà õåéëè ÿñÿr éàçûá. Áóíóíëà éàíàøû ìöÿëëèôèí òÿêàìöë÷öëÿrèí
(äàrâèíèñòëÿrèí) ñàõòàêàrëûüûíû, îíëàrûí èääèàëàrûíûí hå÷ áèr åëìè hÿqèqÿòÿ
ÿñàñëàíìàäûüûíû gþñòÿrÿí, hàáåëÿ äàrâèíèçìèí qàíëû èäåîëîgèéàëàrëà øöáhÿëè
ÿëàqÿëÿrèíè öçÿ ÷ûõàràí áèr ÷îõ ìöhöì ÿñÿrëÿrè âàr.
Ìöÿëëèôèí áó èìçàñû èíêàr÷û äöøöíúÿéÿ qàrøû ìöáàrèçÿ àïàràí èêè
ïåéüÿìáÿrèí õàòèrÿñèíÿ hþrìÿò ÿëàìÿòè îëàràq ñå÷èëèá: îíëàrû éàä åòìÿê
ìÿqñÿäèëÿ Ùàróí âÿ Éÿhéà àäëàrûíäàí èñòèôàäÿ åäèëèá. Rÿñóëóëëàhûí ìþhöröíöí
ìöÿëëèô òÿrÿôèíäÿí êèòàáëàrûí öç qàáûüûíà âóróëìàñûíûí ñèìâîëèê ìÿíàñû èñÿ
îíëàrûí è÷èíäÿêèëÿrëÿ áàüëûäûr. Áó ìþhör Qóràíè-Êÿrèìèí Àëëàhûí ñîíóíúó Êèòàáû
âÿ ñîíóíúó ñþçö, Ïåéüÿìáÿrèìèçèí èñÿ ïåéüÿìáÿrëÿrèí ñîíóíúóñó îëìàñûíûí
rÿìçèäèr. Ìöÿëëèô áöòöí éàçûëàrûíäà Qóràíû âÿ Rÿñóëóëëàhûí ñöííÿñèíè rÿháÿr
òóòór. Áóíóíëà äà èíêàr÷û äöøöíúÿ ñèñòåìëÿrèíèí áöòöí ÿñàñ èääèàëàrûíû áèr-áèr ïó÷à
÷ûõàrìàüû âÿ äèíÿ qàrøû éþíÿëÿí åòèràçëàrû òàìàìèëÿ ñóñäóràúàq ñîíóíúó ñþçö
ñþéëÿìÿéè hÿäÿô ñå÷èr. Çîõ áþéöê hèêìÿò âÿ êàìàë ñàhèáè îëàí Rÿñóëóëëàhûí
ìþhörö áó ñîíóíúó ñþçö ñþéëÿìÿê íèééÿòèíÿ áèr äóà êèìè èñòèôàäÿ åäèëèá.
Ìöÿëëèôèí ÿñÿrëÿrèíäÿêè ÿñàñ ìÿqñÿä Qóràíû áöòöí äöíéàäà òÿáëèü åòìÿê,
áóíóíëà èíñàíëàrû Àëëàhûí âàrëûüû, áèrëèéè âÿ àõèrÿò êèìè ÿñàñ èìàí ìÿñÿëÿëÿrè
áàrÿäÿ äÿrèíäÿí äöøöíìÿéÿ ñþâq åòìÿê, èíêàr÷û ñèñòåìëÿrèí ÷öröê ÿñàñëàrûíû âÿ
áàòèë òÿòáèqàòëàrûíû hÿr êÿñÿ gþñòÿrìÿêäèr.
Ùàróí Éÿhéàíûí ÿñÿrëÿrè Ùèíäèñòàíäàí ÀÁØ-à, Áþéöê Árèòàíèéàäàí
Èíäîíåçèéàéà, Ïîëøàäàí Áîñíèéà-Ùårñîqîâèíàéà, Èñïàíèéàäàí Áràçèëèéàéà,
Ìàëàéçèéàäàí Èòàëèéàéà, Ôràíñàäàí Áîëqàrûñòàíà âÿ ÌÄÁ þëêÿëÿrèíÿ qÿäÿr
äöíéàíûí ÿêñÿr þëêÿëÿrèíäÿ ìàràqëà qàrøûëàíûr âÿ áèríÿôÿñÿ îõóíór. Èígèëèñ,
ôràíñûç, àëìàí, èòàëéàí, èñïàí, ïîròóqàë, óräó, ÿrÿá, àëáàí, róñ, áîøíàê, óéüór,
Èíäîíåçèéà, ìàëàé, áåíqàë, áîëqàr, éàïîí, xèí, Àçÿráàéúàí êèìè äèëëÿrÿ òÿrúöìÿ
åäèëÿí áó ÿñÿrëÿr gåíèø îõóúó êöòëÿñè òÿrÿôèíäÿí ìàràqëà èçëÿíèr.
Äöíéàíûí äþrä áèr òÿrÿôèíäÿ áþéöê råçîíàíñ äîüóràí áó äèqqÿòÿëàéèq ÿñÿrëÿr
èíñàíëàrûí ÷îõóíóí èìàí gÿòèrìÿñèíÿ, ÿêñÿr àäàìëàrûí äà þç èìàíûíû
êàìèëëÿøäèrìÿñèíÿ ñÿáÿá îëór. Áó êèòàáëàrû îõóéàí âÿ èíúÿëÿéÿí hÿr êÿñ
îíëàräàêû hèêìÿòè, hàáåëÿ éûüúàì, äîëüóí, àñàí áàøà äöøöëÿí ñÿìèìè öñëóáó,

5. hÿéàòè hÿqèqÿòëÿrèí åëìè-ìÿíòèqè èçàhûíû äÿrhàë gþrör. Áó ÿñÿrëÿr hÿr áèr êÿñÿ
òåç áèr çàìàíäà òÿñèr åòìÿê, òàì íÿòèúÿ âårìÿê, åòèràçëàrà éår qîéìàìàq âÿ
äÿëèëëÿrèí åëìèëèéè êèìè õöñóñèééÿòëÿrÿ ìàëèêäèr. Áó ÿñÿrëÿrè îõóéàí âÿ îíëàrûí
öçÿrèíäÿ úèääè äöøöíÿí àäàìëàrûí ìàòårèàëèñò ôÿëñÿôÿíè, àòåèçìè, áàøqà áàòèë
ôèêèr âÿ ôÿëñÿôÿëÿrè ìöäàôèÿ åòìÿñè äàhà ÿñëà ìöìêöí äåéèë. Áÿçèëÿrè ìöäàôèÿ
åòñÿëÿr áåëÿ áóíó éàëíûç èíàäêàrëûq öçöíäÿí åäÿúÿêëÿr, ÷öíêè îíëàrûí ôèêèrëÿrèíèí
ÿñàñëàrû ÷öröêäör.
Äþâröìöçäÿêè áöòöí èíêàr÷û úÿrÿéàíëàr Ùàróí Éÿhéàíûí êöëëèééàòûíäà åëìè
äöøöíúÿ íþqòåéè-íÿçÿrèíäÿí ìÿüëóá åäèëèáëÿr. Øöáhÿ éîõäór êè, áó õöñóñèééÿòëÿr
Qóràíûí hèêìÿòèíäÿí âÿ îíóí èôàäÿ åòäèéè ôèêèrëÿrèí gþçÿëëèêëÿrèíäÿí qàéíàqëàíûr.
Ìöÿëëèôèí þçö èñÿ áó ÿñÿrëÿrèíÿ gþrÿ ëîâüàëàíìûr, ÿêñèíÿ, Àëëàhûí hèäàéÿòèíÿ
âàñèòÿ÷è îëìàüà íèééÿò åäèr. Áóíäàí áàøqà áó ÿñÿrëÿr íÿør åäèëÿrêÿí hå÷ áèr
ìàääè qàçàíú göäöëìör.
Áó hÿqèqÿòëÿr íÿçÿrÿ àëûíìàëûäûr. Î çàìàí ìÿëóì îëàr êè, èíñàíëàrû îíëàrà
gþrìÿäèéèíè gþrìÿêäÿ êþìÿê åäÿí, îíëàrûí hèäàéÿòÿ gÿëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëàí
áåëÿ ÿñÿrëÿrèí îõóíìàñûíà hÿâÿñëÿíäèrìÿéèí þçö äÿ ÷îõ ìöhöì õèäìÿòäèr.
Áó äÿéÿrëè ÿñÿrëÿrè òàíûòìàq ÿâÿçèíÿ èíñàíëàrûí çåhíèíè qàrûøäûràí, ôèêèrëÿrèíèí
qàrûøìàñûíà ñÿáÿá îëàí, øöáhÿ âÿ òÿrÿääöäëÿrè àràäàí qàëäûrìàüà, èìàíû õèëàñ
åòìÿéÿ áèr òÿñèrè îëìàäûüû òÿúröáÿäÿí êå÷èrèëÿí êèòàáëàrû éàéìàq éàëíûç âÿ
éàëíûç ÿìÿê âÿ âàõò èòêèñè äåìÿê îëàúàq. Èìàíû õèëàñ åòìÿêäÿí äàhà ÷îõ
ìöÿëëèôèí ÿäÿáè göúöíö gþñòÿrìÿéÿ éþíÿëìèø êèòàáëàräà áó òÿñèrèí îëìàéàúàüû
àéäûíäûr. Áó ìþâçó èëÿ áàüëû øöáhÿñè îëàíëàr âàrñà, îíëàr Ùàróí Éÿhéàíûí
ÿñÿrëÿrèíèí éågàíÿ ìÿqñÿäèíèí äèíñèçëèéè àràäàí qàëäûrìàqäàí âÿ Qóràí ÿõëàqûíû
éàéìàqäàí èáàrÿò îëäóüóíó, áó õèäìÿòäÿêè òÿñèr göúöíöí, ìöâÿôôÿqèééÿò âÿ
ñÿìèìèééÿòèí àéäûí gþröíäöéöíö îõóúóëàrûí öìóìè qÿíàÿòèíäÿí àíëàéà áèëÿr.
Áóíó qÿòè øÿêèëäÿ éÿqèíëÿøäèrìÿê âÿ àíëàìàq ëàçûìäûr êè, äöíéàäàêû çöëì âÿ
èüòèøàøëàrûí, ìöñÿëìàíëàrûí ÷ÿêäèéè ÿçèééÿòëÿrèí ÿñàñ ñÿáÿáè äèíñèçëèéèí èäåéà
hàêèìèééÿòèäèr.
Áóíëàräàí qóròóëìàüûí éîëó èñÿ äèíñèçëèéèí èäåéà úÿhÿòäÿí ìÿüëóá åäèëìÿñè,
èìàíè hÿqèqÿòëÿrèí îròàéà ÷ûõàrûëìàñû âÿ Qóràí ÿõëàqûíûí èíñàíëàrûí äÿrê åäèá
ìÿíèìñÿéÿ áèëÿúÿéè øÿêèëäÿ ÷àòäûrûëìàñûäûr. Äöíéàíû hÿr göí äàhà ÷îõ çöëìÿ,
èüòèøàø âÿ ôÿñàäëàrà ìÿróç qîéìàq èñòÿéÿíëÿrèí íèééÿòèíè íÿçÿrÿ àëñàq áÿëëè
îëàr êè, áó õèäìÿòèí ìöìêöí qÿäÿr ñörÿòëè âÿ òÿñèrëè øÿêèëäÿ éårèíÿ éåòèrèëìÿñè
÷îõ âàúèáäèr. ßêñ òÿqäèräÿ ÷îõ gåú îëà áèëÿr. Áó ÿhÿìèééÿòëè õèäìÿòäÿ ÷îõ
áþéöê áèr âÿçèôÿíè þç öçÿrèíÿ gþòörìöø Ùàróí Éÿhéàíûí êöëëèééàòû Àëëàhûí
èúàçÿñè èëÿ XXI ÿñräÿ èíñàíëàrû Qóràíäà áèëäèrèëÿí ÿìèí-àìàíëûüà âÿ áàrûøà,
äîüróëóq âÿ ÿäàëÿòÿ, gþçÿëëèê âÿ õîøáÿõòëèéÿ àïàrìàqäà áèr âàñèòÿ îëàúàq.

6. ÎÕÓÚÓÉÀ
Áó êèòàáäà âÿ äègÿr ÷àëûøìàëàrûìûçäà òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíèí þçöíö äîüróëòìàìàñûíà
âÿ ïó÷ îëìàñûíà àèä ôèêèrëÿrÿ gåíèø éår àéûrìàüûìûçûí ÿñàñ ñÿáÿáè àäû÷ÿêèëÿí
íÿçÿrèééÿíèí ÿñëèíäÿ äèí ÿëåéhèíÿ äöøöíúÿ âÿ òÿëèìëÿräÿí èáàrÿò îëìàñûäûr. Éàràäûëûøû
âÿ áèëàâàñèòÿ Àëëàhûí âàrëûüûíû èíêàr åäÿí äàrâèíèçì 140 èëäèr êè, áèr ÷îõ èíñàíëàrûí
þç èìàíûíû èòèrìÿñèíÿ âÿ éà øöáhÿéÿ äöøìÿñèíÿ ñÿáÿá îëór. Áóíà gþrÿ äÿ áó
íÿçÿrèééÿíèí àëäàäûúû îëäóüóíó ñöáóòà éåòèrìÿê âÿ äèqqÿòÿ ÷àòäûrìàq ÷îõ ìöhöì
èìàíè âÿçèôÿäèr. Áóíó èíñàíëàrà ÷àòäûrìàq èñÿ äàhà âàúèáäèr.
Áÿçè îõóúóëàrûìûçûí áÿëêÿ äÿ òÿêúÿ áèr êèòàáûìûçû îõóìàüà ôörñÿòè îëàúàq. Áóíà
gþrÿ äÿ hÿr áèr êèòàáûìûçäà áó ìþâçóéà qûñà äà îëñà éår àéûrìàüû ìÿqñÿäÿóéüóí
áèëèrèê.
Íÿçÿrÿ ÷àòäûrûëìàñû ëàçûì îëàí äègÿr áèr ìÿñÿëÿ äÿ áó êèòàáëàrûí è÷èíäÿêèëÿrëÿ
ÿëàqÿäàräûr. Éàçû÷ûíûí áöòöí êèòàáëàrûíäà èìàíè ìþâçóëàr Qóràí àéÿëÿrè èøûüûíäà
èçàh îëóíór, èíñàíëàr Àëëàhûí àéÿëÿrèíè þérÿíìÿéÿ âÿ îíëàrà óéüóí éàøàìàüà äÿâÿò
åäèëèrëÿr. Àëëàhûí àéÿëÿrè èëÿ áàüëû áöòöí ìÿñÿëÿëÿr èñÿ îõóúóíóí øöóróíäà hå÷ áèr
øöáhÿ âÿ éà ñóàë éàràòìàéàúàq øÿêèëäÿ à÷ûqëàíûr.
Áó èçàhàòäà èñòèôàäÿ åäèëÿí ñÿìèìè, ñàäÿ âÿ àõûúû öñëóá êèòàáëàrûí 7 éàøäàí 70 éàøà
qÿäÿr hÿr êÿñ òÿrÿôèíäÿí ràhàò áàøà äöøöëìÿñèíè òÿìèí åäèr. Áåëÿ òÿñèrëè âÿ äÿëèë-
ñöáóòëó èçàhàò ñàéÿñèíäÿ êèòàáëàr áèríÿôÿñÿ îõóíór. Ùÿòòà äèíè rÿää åòìÿê ôèêrèíäÿ
qÿòè îëàíëàr äà áó êèòàáëàräà gþñòÿrèëÿí hÿqèqÿòëÿräÿí òÿñèrëÿíèr âÿ äåéèëÿíëÿrèí
äîüróëóüóíó èíêàr åäÿ áèëìèr. Áó êèòàáû âÿ ìöÿëëèôèí äègÿr ÿñÿrëÿrèíè hÿì òÿêëèêäÿ,
hÿì äÿ qàrøûëûqëû ñþháÿò, ïîëåìèêà øÿràèòèíäÿ ràhàò îõóìàq ìöìêöíäör. Áó
êèòàáëàräàí èñòèôàäÿ åòìÿê èñòÿéÿí áèr qróï îõóúóíóí îíëàrû áèrëèêäÿ îõóìàñû ìþâçó
èëÿ áàüëû ôèêèr âÿ òÿúröáÿñèíè äÿ áèr-áèrè èëÿ áþëöøìÿñè ñÿáÿáèíäÿí éàràrëû îëàúàq.
Áóíóíëà áåëÿ ñàäÿúÿ îëàràq Àëëàh rèçàñû ö÷öí éàçûëàí áó êèòàáëàrûí òàíûíìàñûíà âÿ
îõóíìàñûíà êþìÿê åòìÿê äÿ áþéöê õèäìÿòäèr. Çöíêè ìöÿëëèôèí áöòöí êèòàáëàrûíäà
îõóúóéà ìöñáÿò òÿñèr áàüûøëàéàí ìÿñÿëÿëÿrè ñöáóò åòìÿê öñóëó ÷îõ göúëöäör.
Ùÿì÷èíèí äèíè èçàh åòìÿê èñòÿéÿíëÿrèí ÿëèíäÿêè ÿí òÿñèrëè öñóëëàräàí áèrè äÿ áó
êèòàáëàrû hàìûíûí îõóìàñûíû òÿøâèq åòìÿê, áóíà ÷àëûøìàqäûr.
Ìöÿëëèôèí äègÿr ÿñÿrëÿrèíèí öç qàáûüûíûí øÿêèëëÿrèíèí êèòàáëàrûí ñîí hèññÿñèíÿ ÿëàâÿ
åäèëìÿñèíèí äÿ ìöhöì ñÿáÿáëÿrè âàr. Êèòàáû ÿëèíÿ àëàí hÿr áèr àäàì éóõàrûäà qåéä
åòäèéèìèç õöñóñèééÿòëÿrè þçöíäÿ òîïëàéàí âÿ îõóìàqäàí õîøëàíäûüûíû öìèä åòäèéèìèç
áó êèòàáëà åéíè õöñóñèééÿòëÿrÿ ìàëèê îëàí ÷îõëó ÿñÿrëÿrèí îëäóüóíó gþrÿúÿê. Åéíè
çàìàíäà hÿì äèíè, hÿì äÿ ñèéàñè ìþâçóëàräà èñòèôàäÿ åäÿúÿéè ìÿíáÿëÿrèí
ìþâúóäëóüóíà øàhèä îëàúàq.
Áàøqà êèòàáëàräà ràñò gÿëäèéèìèç øÿõñè ôèêèrëÿrÿ, ìöÿëëèô qÿíàÿòëÿrèíÿ, øöáhÿëè
ìÿíáÿëÿrÿ ÿñàñëàíàí èçàhëàrà, ìöqÿääÿñëÿrÿ qàrøû ëàçûì îëàí ÿäÿá âÿ hþrìÿòÿ
äèqqÿò éåòèrìÿéÿí öñëóáëàrà, öìèäñèçëèéÿ àïàràí øöáhÿëè éàçûëàrà âÿ äègÿr
÷àòûøìàçëûqëàrà áó ÿñÿrëÿräÿ ràñò gÿëÿ áèëìÿçñèíèç.

7. ÀÒÎÌ
ÌÞÚÖÇßÑÈ
HARUN YAHYA
Gökleri ve yeri (bir örnek edinmeksizin)
yaratandir. O, bir isin olmasina kara verirse,
ona yalnizca "OL" der, o da hemen oluverir.
(Bakara Suresi, 117)

8. È×ÈÍÄßÊÈËßÐ
ÝÈÐÈØ 8
1-úè ÁÞËÖÌ
Àòîìóí éàðàíìà ìàúÿðàñû 10
2-úè ÁÞËÖÌ
Àòîìóí ãóðóëóøó 36
3-úö ÁÞËÖÌ
Ìàääÿéÿ äîüðó èêèíúè ïèëëÿ: Ìîëåêóëëàð 68
4-úö ÁÞËÖÌ
Úàíëàíàí àòîìëàð 92

9. 5-úè ÁÞËÖÌ
Àòîìóí ýöúö 104
ÍßÒÈÚß 118
6-úû ÁÞËÖÌ
Òÿêàìöë ñÿhâè 122
ÈÃÒÈÁÀÑËÀÐ 149

10. "Íèéÿ?"
Áó ñóàë, úàâàáûíû òàïàíäà èíñàíû áàìáàøãà áèð äöíéàéà àïàðàúàã ãà-
ïûíûí à÷àðûäûð. Åéíè çàìàíäà, áèëÿíëÿðè áèëìÿéÿíëÿðäÿí àéûðàí èíúÿ áèð
úèçýèäèð...
Èíñàí éàøàäûüû äöíéàäà äàèì "íÿ", "íèéÿ" âÿ "íåúÿ" êèìè ñóàëëàðà úà-
âàá àðàñà äà, îíëàðûí àðäûíúà äöøÿíäÿ îëäóãúà ãûñà áèð éîë ãÿò åäÿ áèëèð.
Èíñàí éàøàäûüû äöíéàíûí ôþâãÿëàäÿ äöçÿí âÿ òàðàçëûüû áàðÿäÿ ñóàëëàðà úà-
âàá àðàìàçñà, ýåð÷ÿéÿ äîüðó ýåäÿí éîëäà èðÿëèëÿìÿñè ìöìêöí äåéèë.
Áó êèòàáäà úàíëû-úàíñûç hÿð øåéèí òÿìÿëè îëàí àòîì ìþâçóñóíó èíúÿ-
ëÿéÿúÿéèê. Àòîìëà áàüëû íÿëÿðèí íåúÿ ýåð÷ÿêëÿøäèéèíè áèëÿíäÿí ñîíðà
"íèéÿ" ñóàëûíà úàâàá àðàéàúàüûã. Åëÿ áó ñóàëûí ñîí úàâàáû äà áèçè àðõà-
ñûíúà äöøäöéöìöç ìöòëÿã hÿãèãÿòÿ ãîâóøäóðàúàã. Ùÿìèí úàâàáû èñÿ
Èëàhè áèð ðÿháÿð îëàí âÿ hÿð øåéÿ à÷ûãëàìà âåðÿí Ãóðàíäà òàïàúàüûã.
XIX ÿñðèí áèðèíúè éàðûñûíäàí áó éàíà éöçëÿðëÿ åëì àäàìû àòîìóí ñèð-
ëÿðèíè à÷ìàã ö÷öí ýåúÿ-ýöíäöç ÷àëûøûáëàð. Àòîìóí øÿêëè, hÿðÿêÿòè,
ãóðóëóøó âÿ äèýÿð þçÿëëèêëÿðèíè öçÿ ÷ûõàðàí áó ÷àëûøìàëàð ìàääÿíè ÿçÿ-
ëè âÿ ÿáÿäè áèð âàðëûã îëàðàã ãÿáóë åäÿí êëàññèê ôèçèêàíû êþêöíäÿí ñàðñûòäû
âÿ ìîäåðí ôèçèêàíûí òÿìÿëèíè ãîéäó. Åéíè çàìàíäà, áó ÷àëûøìàëàð þçëÿ-
ðèëÿ áèð ÷îõ éåíè ñóàëëàð äà îðòàéà ÷ûõàðäûëàð. Áó ñóàëëàðà úàâàá àðàéàí õåéëè
ôèçèê ñîíäà áöòöí êàèíàòäà îëäóüó êèìè, àòîìäà äà ãöñóðñóç áèð äöçÿí,
ïîçóëìàç òàðàçëûã îëäóüó hàãäà îðòàã ìÿõðÿúÿ ýÿëäèëÿð. Áó ýåð÷ÿê hÿ-
ëÿ 14 ÿñð þíúÿ Àëëàh ãàòûíäàí åíäèðèëÿí Ãóðàíäà à÷ûãëàíìûøäû. Ãóðàí
àéÿëÿðèíäÿ à÷ûã-àøêàð áèëäèðèëèð êè, áöòöí êàèíàò ìöêÿììÿë áèð äöçÿí
(ñèñòåì) è÷èíäÿ èøëÿéèð. ×öíêè Éåð, ýþé âÿ áó èêèñèíèí àðàñûíäàêû hÿð øåé
ñîíñóç ýöú âÿ àüûë ñàhèáè îëàí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëûá. Àëëàhûí éàðàò-
äûüû hÿð øåéèí ôþâãÿëàäÿ äÿðÿúÿäÿ ìöêÿììÿë îëìàñû âÿ ãöñóðñóç äöçÿí
è÷èíäÿ èøëÿìÿñè èñÿ ÿëáÿòòÿ êè, ÷îõ òÿáèèäèð. Ãÿðèáÿ îäóð êè, èíñàí þç âö-
8
ÝÈÐÈØ

11. úóäó äà äàõèë îëìàãëà, ýþðäöéö, äóéäóüó âÿ áèëäèéè hÿð éåðäÿ ãàðøûñûíà
÷ûõàí ñîíñóç ìþúöçÿëÿðäÿí òÿñèðëÿíìèð âÿ áöòöí áóíëàðûí íÿéÿ ýþðÿ îíà
ýþñòÿðèëìÿñèíè äöøöíìÿê èñòÿìèð.
Îõóìàãäà îëäóüóíóç "Àòîìäàêû Ìþúöçÿ" àäëû áó ÷àëûøìà åëìè áèð
ìþâçóíó èíúÿëÿìÿêëÿ éàíàøû, áó ýöíÿ ãÿäÿð àäÿò åòäèéèíèç åëìè êèòàá-
ëàðäàí ôÿðãëÿíèð. Áó ÿñÿð hÿì úàíëûëàðûí, hÿì äÿ úàíñûçëàðûí "èíøààò
ìàòåðèàëû" îëìàã êèìè ñîí äÿðÿúÿ ÿâÿçñèç áèð þçÿëëèéÿ ñàhèá îëàí àòîìó
"íÿ" âÿ "íåúÿ" ñóàëëàðû ïðèçìàñûíäàí èíúÿëÿéÿðÿê, "íèéÿ" ñóàëûíûí úàâà-
áûíà ãàïû à÷ûð. Áó ãàïûäàí êå÷ÿíäÿ èñÿ Àëàhûí àüëûíûí, áèëýèñèíèí öñòöíëöéö
âÿ áöòöí âàðëûãëàðû è÷èíÿ àëìàñû à÷ûãúà ýþçëÿð þíöíÿ ñÿðèëÿúÿê.
"Àëëàhäàí áàøãà hå÷ áèð òàíðû éîõäóð. ßáÿäè âÿ ÿçÿëè âàðëûã Îäóð.
Î íÿ ìöðýö, íÿ äÿ éóõó áèëÿð. Ýþéëÿðäÿ âÿ éåðäÿ íÿ âàðñà, hà-
ìûñû Îíóíäóð. Àëëàhûí èçíè îëìàäàí Îíóí éàíûíäà êèì øÿôàÿò
åäÿ áèëÿð? Î, áöòöí éàðàíìûøëàðûí êå÷ìèøèíè âÿ ýÿëÿúÿéèíè áèëèð.
Îíëàð Àëëàhûí åëìèíäÿí Îíóí þçöíöí èñòÿäèéèíäÿí áàøãà hå÷ áèð
øåé ãàâðàéà áèëìÿçëÿð. Îíóí êöðñöñö ýþéëÿðè âÿ éåðè ÿhàòÿ åäèð.
Áóíëàðû ìöhàôèçÿ åòìÿê Îíóí ö÷öí hå÷ äÿ ÷ÿòèí äåéèë. ßí óúà âÿ
ÿí áþéöê âàðëûã äà Îäóð! ("Áÿãÿðÿ" ñóðÿñè, 255).
9

12. 10
1-úè ÁÞËÖÌ
ÀÒÎÌÓÍ ÉÀÐÀÍÌÀ ÌÀÚßÐÀÑÛ

13. À
çìàí höäóäëàðûéëà èíñàí àüëûíûí ãàâðàìà ñÿðhÿäëÿðèíè ìÿhäóä-
ëàøäûðàí êàèíàò éàðàíäûüû èëê àíäàíúà hÿññàñ òàðàçëûã âÿ äöçÿí
è÷èíäÿ ãöñóðñóç èøëÿìÿêäÿäèð. Áó íÿhÿíý êàèíàòûí íåúÿ éàðàí-
äûüû, hàðà ýåòäèéè, íåúÿ èøëÿäèéè áöòöí äþâðëÿðäÿ èíñàíëàðû ìàðàãëàíäûðûá,
äöøöíäöðöá âÿ åëÿ èíäè äÿ áåëÿäèð. Åëì àäàìëàðû áóíóíëà áàüëû ñàéñûç àðàø-
äûðìàëàð àïàðûá, õåéëè òåçèñ âÿ íÿçÿðèééÿëÿð èðÿëè ñöðöáëÿð. Êàèíàòäàêû
äöçÿíè, ñèñòåìè àüûë âÿ âèúäàíëàðûéëà äÿéÿðëÿíäèðÿí åëì àäàìëàðû ö÷öí
îíóí éàðàíìàñûéëà áàüëû ñóàëëàðû úàâàáëàíäûðìàã ÷ÿòèí îëìàéûá. ×öíêè
äöøöíÿí âÿ äÿðê åäÿí èíñàí ö÷öí áó ãöñóðñóç ëàéèhÿíèí áöòöí êàèíàòà
hàêèì îëàí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëäûüû ýþçëÿð þíöíÿ ñÿðèëìèø àøêàð áèð
hÿãèãÿòäèð. Àëëàh áó ýåð÷ÿêëèéè Ãóðàíäà áåëÿ áèëäèðèá:
"Ùÿãèãÿòÿí, ýþéëÿðèí âÿ éåðèí éàðàäûëìàñû, ýåúÿéëÿ ýöíäöçöí
áèð-áèðèíè ÿâÿç åòìÿñè àüûë ñàhèáëÿðè ö÷öí äÿëèëëÿðäèð" ("Àëè-Èìðàí"
ñóðÿñè, 190).
Ôÿãÿò éàðàäûëûø äÿëèëëÿðèíÿ ýþç éóììàüà ÷àëûøàí åëì àäàìëàðû èëëÿð-
äèð êè, àðäû-àðàñû êÿñèëìÿéÿí áó ñóàëëàðà úàâàá âåðìÿêäÿ ÷ÿòèíëèê ÷ÿêèðëÿð.
Åëìè ýåð÷ÿêëèêëÿðÿ äàáàí-äàáàíà çèää îëàí áîø íÿçÿðèééÿëÿðèíè ãîðó-
ìàã ö÷öí îíëàð hÿòòà äåìàãîýèéàéà, ñàõòà äÿëèëëÿðÿ ÿë àòìàãäàí äà
÷ÿêèíìèðëÿð. Àììà 21-úè ÿñðäÿ åëìèí èíêèøàôû áèð ýåð÷ÿéÿ èøàðÿ åäèð: Êàè-
íàò öñòöí áèð ýöú âÿ ñîíñóç åëì ñàhèáè îëàí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí éîõäàí âàð
åäèëèá.
Êàèíàòûí éàðàäûëûøû
Èíñàíëàð éöçèëëÿðäèð êè, "êàèíàò íåúÿ éàðàíäû?" ñóàëûíà úàâàá àõòàðûð-
ëàð. Òàðèõ áîéóíúà áóíóíëà áàüëû ìèíëÿðëÿ ìîäåë éàðàäûëûá. Ëàêèí áó
íÿçÿðèééÿëÿð èíúÿëÿíÿíäÿ áÿëëè îëóð êè, hàìûñû òÿìÿëäÿ èêè ìîäåëäÿí
áèðèíèí öçÿðèíäÿ ãóðóëóá. Áóíëàðäàí áèðè àðòûã hå÷ áèð åëìè äàéàüû âÿ
ÿñàñû ãàëìàéàí "ñîíñóç êàèíàò", èêèíúèñè èñÿ hàçûðäà áöòöí åëìè ÷åâðÿëÿð-
äÿ ãÿáóë îëóíàí "áþéöê ïàðòëàìà" ìîäåëèäèð. Áèðèíúè ìîäåë êàèíàòûíûí íÿ
áàøëàíüûúû, íÿ ñîíó îëìàäûüûíû, èêèíúèñè èñÿ ÿêñèíÿ, áþéöê áèð ïàðòëàìà
íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíäûüûíû âÿ äóðìàäàí ýåíèøëÿíäèéèíè íÿçÿðäÿ òóòóð. Àð-
òûã êå÷ÿðëèéèíè èòèðèìèø áèðèíúè ìîäåë êàèíàòûí höäóäñóç, ÿçÿëè âÿ ÿáÿäè
11

14. îëäóüóíó, hÿìèøÿ äÿ èíäèêè êèìè ãàëàúàüûíû íÿçÿðäÿ òóòóð. Áó íÿçÿðèé-
éÿ ÿñêè Éóíàíûñòàíäà éàðàíìûø, äàhà ñîíðà Àâðîïà èíòèáàhû äþíÿìèíäÿ
éåíèäÿí ýöíäÿìÿ ýÿëìèø, ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿíèí ÿñàñûíäà äóðìóøäó. ßñ-
ëèíäÿ, èíòèáàh åëÿ ÿñêè éóíàí ôèëîñîôëàðûíû èíúÿëÿìÿê öçÿðèíäÿ ãóðóëìóøäó.
Áåëÿúÿ, ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿ âÿ îíóí äÿñòÿêëÿäèéè ñîíñóç êàèíàò àíëàéûøû
ôÿëñÿôÿ âÿ èäåîëîýèéàíûí òîçëó ðÿôëÿðèíäÿí ÷ûõàðûëàðàã, åëìè ýåð÷ÿê êèìè
èíñàíëàðà òÿãäèì îëóíäó. Êàðë Ìàðêñ, Ôðèäðèõ Åíýåëñ êèìè ìàòåðèàëèñò ôè-
ëîñîôëàð þç ôèêèðëÿðèíè ìÿhç áó çÿìèíäÿ ôîðìàëàøäûðûá, ýÿëèøäèðìèøäèëÿð.
Ùÿì äÿ áó ñÿáÿáäÿí "ñîíñóç êàèíàò" èäåéàñû XX ÿñðÿ ýÿëèá ÷ûõìûøäû.
Þòÿí ÿñðèí èëê éàðûñûíà ãÿäÿð ýöíäÿìäÿ îëàí áó ìîäåëÿ ýþðÿ, êàèíàò éîõ-
äàí âàð åäèëìÿéèá âÿ hå÷ âàõò äà éîõ îëìàéàúàã. Ýóéà êàèíàòûí äóðüóí
(ñòàòèê) áèð ãóðóëóøó âàð. Ùàëáóêè, åëìèí èíêèøàôû íÿòèúÿñèíäÿ ÿëäÿ îëóíàí
áèëýèëÿð áó íÿçÿðèééÿíèí hå÷ äàøûíû äàø öñòöíäÿ äÿ ãîéìàäû. Áÿëëè îëäó
êè, êàèíûò ñîíñóç äåéèë - ÿââÿëè îëäóüó êèìè, ñîíó äà îëàúàã.
Êàèíàòûí ñîíñóçëóüó ôèêðè hÿìèøÿ äèíñèçëèéèí âÿ Àëëàhû èíêàð åäÿí
èäåîëîýèéàëàðûí äàéàã íþãòÿñè îëóá. ×öíêè êàèíàòûí áàøëàíüûúû âÿ ñîíó îë-
ìàìàñû hàãäà ìöääÿàëàð åéíè çàìàíäà, îíó éàðàäàíûí äà îëìàìàñû
ôèêðèíÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðûðäû. Àììà åëìèí èíêèøàôû ìàòåðèàëèñòëÿðèí áó èääèà-
ëàðûí êå÷ÿðñèçëèéèíè ñöáóò åäÿðÿê, êàèíàòûí "Áþéöê ïàðòëàìà" àäëàíäûðûëàí
ïðîñåñ íÿòèúÿñèíäÿ éîõäàí âàð åäèëäèéèíè òóòàðëû àðãóìåíòëÿðëÿ îðòàéà
ãîéäó. Éîõäàí âàð åäèëìÿíèí èñÿ òÿê áèð àäû âàðäû: Éàðàäûëûø! Éÿíè áö-
òöí êàèíàò ñîíñóç ãöäðÿò ñàhèáè îëàí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëûá.
Öíëö èíýèëèñ àñòðîíîìó Ôðåä Ùîéë (Sir Fred Íoyle) äà áó íÿçÿðèééÿ-
äÿí ðàhàòñûç îëàíëàðûí áèðèéäè. Ùîéë "steady-state" (ñàáèò äóðóì)
àäëû íÿçÿðèééÿéëÿ êàèíàòûí ýåíèøëÿíäèéèíè ãÿáóë åò-
ìÿêëÿ éàíàøû, îíóí ìÿêàí âÿ çàìàí áàõûìûíäàí
ñîíñóç îëäóüóíó èääèà åäèðäè. Áó ìîäåëÿ ýþðÿ, êàè-
íàò ýåíèøëÿíäèêúÿ ýÿðÿêëè ìèãäàðäà ìàääÿ
áèðäÿí-áèðÿ, þçö-þçöíÿ âàð îëìàüà áàøëàéûð. "Ñîí-
ñóç êàèíàò" ôèêðèíè äÿñòÿêëÿìÿê ö÷öí ñîí äÿðÿúÿ
ãÿëèç âÿ àüëàñûüìàç à÷ûãëàìàëàðëà îðòàéà àòûëàí áó
íÿçÿðèééÿ åëìè îëàðàã ñöáóòà éåòèðèëÿí "Big Bang"
12
Ñåð Ôðåä Ùîéë

15. (Áþéöê ïàðòëàéûø) ìîäåëèéëÿ äàáàí-äàáàíà çèääèð. Îíëàð áó
ýåð÷ÿéÿ ãàðøû äèðÿíìÿéÿ äàâàì åòäèëÿð, àììà åëìè êÿøô-
ëÿð ýåòäèêúÿ ýåú-òåç hàìûéà ãàëèá ýÿëèðäè.
Êàèíàòûí ýåíèøëÿíìÿñè âÿ
Big Bang ýåð÷ÿéè
XX ÿñðäÿ Àñòðîíîìèéà åëìè õåéëè èíêè-
øàô åòäè. Þíúÿ 1922-úè èëäÿ ðóñ ôèçèêè
Àëåêñàíäð Ôðèäìàí êàèíàòûí äóðüóí
(ñòàòèñòèê) ãóðóëóøà ñàhèá îëìàäûüû-
íû àøêàðëàäû. Åéíøòåéíèí
íÿçÿðèééÿëÿðèíÿ ÿñàñëàíàí
Ôðèäìàí håñàáëàäû êè, êàè-
íàò hÿðÿêÿòäÿäèð âÿ áó
hÿðÿêÿò ýåíèøëÿíìÿ,
éàõóä éûüûëìà îëà
áèëÿð. Ôðèäìàíûí
håñàáëàìàëàðûíûí
þíÿìèíè äÿðê åäÿí èëê
àäàì èñÿ Áåë÷èêàíûí ÿí öí-
ëö ñÿìà áèëèúèñè Úîðú Ëåìåòð
(Georges Lemaitre) îëäó. Ëåìåòð
äÿãèãëÿøäèðäè êè, êàèíàòûí áèð áàøëàí-
üûúû îëóá âÿ hÿìèí áàøëàíüûúäàí öçöáÿðè
ñöðÿêëè øÿêèëäÿ ýåíèøëÿíèð. Áåë÷èêàëû àëèìèí
ôèêèðëÿðèíäÿêè äàhà áèð þíÿìëè ìÿãàì èñÿ î
èäè êè, hÿìèí áàøëàíüûú àíûíäàêû ïàðòëàìàäàí "àð-
òûã" ãàëàí áèð ðàäèàñèéà îëìàëûéäû âÿ áó, håñàáëàíà
13
Êàèíàò áþéöê áèð ïàðòëàìà íÿòèúÿñèíäÿ éîõäàí âàð îëóá. Áó ïàðòëà-
ìàíûí èëê àíûíäàí åòèáàðÿí éàðàíàí áöòöí hèññÿúèêëÿðèí âÿ ìåéäàíà
÷ûõàí áöòöí ãöââÿëÿðèí áþéöê áèð óéüóíëóã âÿ òàðàçëûã è÷èíäÿ ÿòðàôà éà-
éûëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ êàèíàòûí èíäèêè ãöñóðñóç ñèñòåìè ÿìÿëÿ ýÿëèá.

16. áèëÿðäè. Ëåìåòð ÿââÿëúÿ åëìè äàèðÿëÿðäÿ úèääè ãàð-
øûëàíìàéàí âÿ äÿñòÿê àëìàéàí áó ôèêèðëÿðèí
äîüðóëóüóíà ÿìèí èäè. ×öíêè êàèíàòûí ýåíèøëÿíìÿê-
äÿ îëìàñûíà äàèð áàøãà àðãóìåíòëÿð äÿ áèð-áèð îðòàéà
÷ûõûðäû.
Áó àðàäà Åäâèí Ùàááë (Edwin Íubble) àäëû áèð
àìåðèêàëû àñòðîíîì äöçÿëòäèéè íÿhÿíý òåëåñêîïëà
ñÿìàíû èíúÿëÿéÿðêÿí óëäóçëàðûí óçàãëàøìàëàðûéëà
áàüëû îëàðàã ãûðìûçûìòûë èøûã éàéäûãëàðûíû öçÿ ÷ûõàð-
äû. Î, Êàëèôîðíèéàäàêû Ìîóíò Âèëñîí (Mount Wilson) ðÿñÿäõàíàñûíäàêû
áó êÿøôèëÿ ñàáèò êàèíàò íÿçÿðèééÿñèíè îðòàéà àòàí âÿ èëëÿðúÿ äÿñòÿêëÿéÿí
áöòöí åëì àäàìëàðûíà ìåéäàí îõóéàðàã, hÿìèí òÿñÿââöðëÿðè êþêöíäÿí
ñàðñûòäû. Ùàááëûí êÿøôè ýþñòÿðèðäè êè, ìöøÿhèäÿíèí àïàðûëäûüû íþãòÿéÿ éà-
õûíëàøàí óëäóçóí èøûüû ñïåêòðèí áÿíþâøÿéè, óçàãëàøàí óëäóçóí èøûüû èñÿ
ãûðìûçû ðÿíýèíÿ äîüðó äÿéèøèð. Éÿíè Êàëèôîðíèéàäàêû Mount Wilson ðÿ-
ñÿäõàíàñûíäàí èçëÿíÿí óëäóçëàð äöíéàìûçäàí óçàãëàøìàãäàéäûëàð.
Ìÿíòèãè îëàðàã áàøà äöøìÿê ÷ÿòèí äåéèë êè, óëäóçëàð òÿêúÿ áèçäÿí éîõ,
hÿì äÿ áèð-áèðëÿðèíäÿí óçàãëàøûðëàð. Áó èñÿ åëÿ... êàèíàòûí ýåíèøëÿíìÿñè
äåìÿêäèð!
Äåâèä Ôèëêèíèí (David Filkin) "Steðhen Íawking's Universe" àäëû êè-
òàáûíäà hÿìèí ìÿñÿëÿ áåëÿ øÿðh åäèëèá:
14
Úîðú Ëåìåòð
Åäâèí Ùàááë
Àëôà Ñåíòàâð óëäóçëà-
ðûíäàí ýÿëÿí èøûãëàðûíûí
ñïåêòëÿðèíèí ãûðìûçû âÿ
ìàâèéÿ äîüðó äÿéèøìÿ-
ëÿðè áó óëäóçëàðûí
áèð-áèðëÿðèíèí îðáèòëÿ-
ðèíäÿ hÿðÿêÿò åòäéèíè
îðòàéà ÷ûõàðìûøäûð. Àñ-
òðîíîìèê ìöøàhèäÿëÿð
áó îðáèòëÿðèí 80 èëÿ òà-
ìàìëàíäûüûíû ýþñòÿðèá.

17. 15
- Ùå÷ èêè èë êå÷ìÿäè êè, Ëåìåòð ýþçëÿìÿäèéè áèð õÿáÿð àëäû. Ùàááë ãà-
ëàêòèêàëàðäàí ýÿëÿí èøûüûí ñïåêòðèíèí ãûðìûçûéà äîüðó äÿéèøäèéèíè
àøêàðëàìûøäû, áó èñÿ Äîïïëåð åôôåêòèíÿ ýþðÿ, åëÿ êàèíàòûí ýåíèøëÿíìÿñè äå-
ìÿêäèð. Àðòûã hÿð øåé ñàäÿúÿ, çàìàíà áàüëûéäû. Åéíøòåéí Ùàááëûí
÷àëûøìàëàðûéëà èëýèëÿíèðäè âÿ Mount Wilson ðÿñÿäõàíàñûíäà îíóíëà ýþðöø-
ìÿê ôèêðèíÿ äöøìöøäö. Åéíè âàõòäà Ëåìåòð äÿ Êàëèôîðíèéà Òåõíîëîæè
Èíñòèòóòóíäà êîíôðàíñ êå÷èðìÿê ãÿðàðûíà ýÿëäè âÿ Åéíøòåéíëÿ Ùàááëû ýþ-
ðöøäöðìÿéè áàúàðäû. Þçöíöí "èëê àòîì" èäåéàñûíû àíëàäàðàã, êàèíàòûí
"äöíÿíè îëìàéàí áèð ýöíäÿ" éàðàäûëäûüûíû ñþéëÿäè. Áöòöí ëàçûìëû ðèéàçè
håñàáëàìàëàðû àðòûã àïàðìûøäû. Ëåìåòð ñþçöíö áèòèðÿíäÿ ãóëàãàëàðûíà èíà-
íà áèëìÿäè. ×öíêè Åéíøòåéí àéàüà ãàëõûá, áó ôèêèðëÿðèí èíäèéÿ ãÿäÿð
åøèòäèéè "ÿí ýþçÿë âÿ ãàíååäèúè øÿðh" îëäóüóíó åòèðàô åäÿðÿê, êàèíàòû ñà-
áèò âÿ äàéàíûãëû òÿñÿââöð åòìÿéèí áÿøÿðèééÿòèí ÿí áþéöê õÿòàñû îëäóüóíó
áèëäèðäè.1
Áÿëè, äöíéàíûí ÿí äàhè àëèìëÿðèíäÿí îëàí Åéíøòåéíè àéàüà ãàëäûðàí
ýåð÷ÿê êàèíàòûí áèð áàøëàíüûúû îëìàñû ôèêðèéäè...
Àëáåðò Åéíøòåéí Åäâèí
Ùàááëûí ìöøàhèäÿëÿð
àïàðäûüû Óèëñîí ðÿñÿä-
õàíàñûíäà.

18. Êàèíàòûí ýåíèøëÿíìÿñèëÿ áàüëû ôàêòëàð àðòäûãúà, éåíè èääèàëàðûí äà àð-
äû-àðàñû êÿñèëìèðäè. Áó ýåð÷ÿéè ÿñàñ òóòàðàã éîëà ÷ûõàí åëì àäàìëàðû,
Ëåìåòðèí äåäèéè êèìè, "çàìàíû ýåðèéÿ ôûðëàäàíäà" ýåòäèêúÿ êè÷èëÿí, ñî-
íóíäà íþãòÿ áîéäà ãàëàí êàèíàò ìîäåëèéëÿ ãàðøûëàøäûëàð. Ðèéàçè
håñàáëàìàëàð áöòöí êàèíàòäàêû ìàääÿíèí ãàéíàüû îëàí áó íþãòÿíèí äÿh-
øÿòëè úàçèáÿ ãöââÿñè ñÿáÿáèíäÿí "ñûôûð hÿúìÿ" ñàhèá îëàúàüûíû ýþñòÿðäè.
Äåìÿê, êàèíàò ñûôûð hÿúìÿ ìàëèê áèð íþãòÿíèí ïàðòëàìàñûéëà îðòàéà ÷ûõ-
ìûøäû. Áó ïàðòëàéûøà "Big Bang" (Áþéöê ïàðòëàéûø) àäû âåðèëäè.
Big Bang-ûí ýþñòÿðäèéè þíÿìëè áèð ýåð÷ÿê âàðäû: "ñûôûð hÿúì" åëÿ
éîõëóã äåìÿê îëäóüóíà ýþðÿ, êàèíàò éîõäàí âàð îëóá. Áó èñÿ, êàèíàòûí
áèð áàøëàíüûúû îëäóüó äåìÿêäèð! Áåëÿëèêëÿ, ìàòåðèàëèçìèí "êàèíàò ÿçÿëè âÿ
ÿáÿäèäèð" èääèàñû äàðìàäàüûí åäèëäè.
"Áþéöê ïàðòëàéûø"ûí äÿëèëëÿðè
Êàèíàòûí áþéöê áèð ïàðòëàìà íÿòèúÿñèíäÿ éàðàí-
ìàüà áàøëàìàñû ýåð÷ÿéè òÿñäèãèíè òàïàíäàí ñîíðà
àñòðîôèçèêëÿð áó éþíäÿ àðàøäûðìàëàðûíû ñöðÿòëÿíäèð-
äèëÿð. Úîðú Ãàìîâà (George Gamov)ýþðÿ, ÿýÿð
êàèíàò áèð ïàðòëàìàäàí éàðàíûáñà, äåìÿê, hÿìèí
ïàðòëàéûøäàí ñîíðà "àðòûã ãàëàí" ðàäèàñèéà ôÿçàéà
äàüûëìàëûäûð. Áó âåðñèéàíûí éàéûëäûüû èëëÿðäÿ áöòöí
åëìè òàïûíòûëàð Big Bang-û òÿñäèãëÿéÿúÿê øÿêèëäÿ
àðä-àðäà ñûðàëàíûðäû. 1965-úè èëäÿ Àðíî Ïåíçèàñ (Arno
Penzias) âÿ Ðîáåðò Óèëñîí (Robert Wilson) àäëû èêè
16
Äîïëåð åôôôåêòèíÿ ýþðÿ, ãàëàêòèêà
áèçäÿí ñàáèò ìÿñàôÿäÿ äóðóáñà,
îíäàí ýÿëÿí èøûã äàëüàëàðûíûí ñïåê-
òðè äÿ ñàáèò ýþðöíÿúÿê (éóõàðûäà).
Ãàëàêòèêà ýåòäèêúÿ áèçäÿí óçàãëà-
øûðñà, äàëüàëàð óçàíàðàã ñïåêòðèí
ãûðìûçû hèññÿñèíÿ éàõûíëàøàúàã (îð-
òàäà). Ãàëàêòèêà áèçÿ éàõûíëàøûðñà,
äàëüàëàð ñûõûëàðàã ñïåêòðèí ìàâè
hèññÿñèíÿ ìåéë åäÿúÿê.
Úîðú Ãàìîâ

19. àðàøäûðìà÷û òÿñàäöô íÿòèúÿñèíäÿ hÿìèí ðàäèàñèéà äàëüàëàðûíû êÿøô åòäèëÿð.
"Êîñìèê ôîí ðàäèàñèéàñû" àäû âåðèëÿí áó ðàäèàñèéà ôÿçàäàêû áÿëëè áèð ãàé-
íàãäàí éàéûëàí hÿð hàíñû ðàäèàñèéàäàí ôÿðãëÿíèðäè. Áàøãà ñþçëÿ äåñÿê,
êîíêðåò ìÿíáÿéè éîõ èäè, áöòöí êàèíàòà éàéûëìûøäû. Áåëÿúÿ, óçóí ìöä-
äÿòäèð êàèíàòûí hÿð éåðèíäÿ áÿðàáÿð þë÷öäÿ èñòèëèê äàëüàëàðû øÿêëèíäÿ òÿñáèò
îëóíàí áó ðàäèàñèéàíûí Big Bang-ûí èëê äþíÿìëÿðèíäÿí ãàëäûüû îðòàéà
÷ûõäû. Öñòÿëèê, áó ðÿãÿì åëì àäàìëàðûíûí þíúÿäÿí ïðîãíîçëàøäûðäûãëàðû
ðÿãÿìÿ ÷îõ éàõûí èäè. Ïåíçèàñ âÿ Óèëñîí Big Bang-û òÿúðöáÿ éîëóéëà ñö-
áóòà éåòèðÿí èëê àëèìëÿð îëäóãëàðû ö÷öí Íîáåë ìöêàôàòûíà ëàéèã ýþðöëäöëÿð.
Áèð ìöääÿò ñîíðà èñÿ Úîðú Ñìóò (George Smoot) âÿ îíóí NASA-äà-
êû êîìàíäàñû êîñìîñà ýþíäÿðèëÿí COBE ñöíè ïåéêè âàñèòÿñèëÿ úÿìèñè
ñÿêêèç äÿãèãÿ ÿðçèíäÿ Ïåíçèàñëà Óèëñîíóí þë÷ìÿëÿðèíèí äîüðó îëäóüóíó
òÿñäèãëÿäèëÿð. Ïåéêäÿêè hÿññàñ úèhàçëàðûí ýþñòÿðèúèëÿðè Big Bang-ûí hÿ-
ãèãÿò îëäóüóíó áèð äàhà ãÿòè øÿêèëäÿ òÿñäèãëÿäè.
Ùÿìèí úèhàçëàð Big Bang-ûí èëê àíëàðûíäàêû hÿðàðÿò
âÿ ñûõëûüûí ãàëûãëàðûíû ãåéäÿ àëà áèëìèøäèëÿð. Áåëÿ-
úÿ, COBE Big Bang-ûí hÿãèãÿò îëäóüóíó àøêàð
äÿëèëëÿðëÿ îðòàéà ãîéìóøäó âÿ åëìè ÷åâðÿëÿð àðòûã áó
à÷ûã ýåð÷ÿéè åòèðàô åòìÿê çîðóíëàéäûëàð.
Áèð áàøãà äÿëèë èñÿ ôÿçàäàêû hèäðîýåí âÿ håëèóì
ãàçëàðûíûí ìèãäàðûíûí håñàáëàíìàñû çàìàíû îðòàéà
÷ûõäû. Áåëÿ êè, êàèíàòäàêû hèäðîýåí âÿ håëèóì ãàç-
ëàðûíûí íèñáÿòè Big Bang-äàí "àðòûã" ãàëàí
hèäðîýåí-håëèóì íèñáÿòèíèí íÿçÿðè ýþñòÿðèúèëÿðèíÿ
17
Àðíî Ïåíçèàñ âÿ Ðîáåðò
Áîá Óèëñîíóí êîñìèê
ôîí ðàäèàñèéàñûíû èëê äÿôÿ
êÿøô åòäèêëÿðè Áåëë ëàáà-
ðîòîðèéàñûíäàêû íÿhÿíý
"áóéíóç àíòåííàñû".
Ïåíçèàñ âÿ Óèëñîí áó
êÿøôëÿðèíÿ ýþðÿ 1978-úè
èëäÿ Íîáåë ìöêàôàòû àë-
äûëàð.
Úîðú Ñìóò

20. 18
Êàèíàòûí ýåð÷ÿêäÿí äÿ áþéöê áèð ïàðòëà-
ìà íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíäûüûíà ñöáóòëàð
òàïàí COBE ïåéêèíèí áóðàõûëûø àíû.

21. ñîí äÿðÿúÿ éàõûí èäè. Áó äÿëèëëÿðèí îðòàéà ÷ûõìàñû Big Bang-ûí åëì àëÿ-
ìèíäÿ ãÿòè ãÿáóë îëóíìàñûéëà ñîíóúëàíäû. Öíëö åëìè æóðíàë îëàí
"Scientific American" 1994-úö èëèí îêòéàáðûíäà Big Bang ìîäåëèíèí "ÿñ-
ðèìèçèí ãÿáóë îëóíìóø éåýàíÿ ìîäåëè" îëäóüóíó éàçìûøäû.
Óçóí èëëÿð áîéóíúà "höäóäñóç êàèíàò" ìîäåëèíè äÿñòÿêëÿìèø àëèìëÿð
äÿ áèð-áèðèíèí àðäûíúà åòèðàôëàð åäèðäèëÿð. Ôðåä Ùîéë èëÿ áèðëèêäÿ óçóí
ìöääÿò ñàáèò êàèíàò íÿçÿðèééÿñèíè ìöäàôèÿ åäÿí Äåííèñ Øèàìà (Dennis
Sciama) Big Bang ýåð÷ÿéè ãàðøûñûíäà äöøäöéö àúèç äóðóìó áåëÿ àíëàò-
ìûøäû:
- Áèð âàõòëàð "ñàáèò êàèíàò" íÿçÿðèééÿñèíè ìöäàôèÿ åäÿíëÿðëÿ îíà ãàð-
øû ÷ûõàíëàðûí àðàñûíäà ÷îõ ñÿðò ÷ÿêèøìÿ âàðäû. ×îõëàðû êèìè ìÿí äÿ
èíàíäûüûì ö÷öí äåéèë, ýåð÷ÿê îëìàñûíû èñòÿäèéèì ö÷öí áó íÿçÿðèééÿíè äÿñ-
òÿêëÿéèðäèì. Ìîäåëèí éàíëûøëûüûíû ýþñòÿðÿí äÿëèëëÿð îðòàéà ÷ûõäûãúà hÿì
ìÿí, hÿì äÿ Ôðåä Ùîéë îíëàðà íåúÿ úàâàá âåðÿúÿéèìèçè áèëìèðäèê. Àì-
ìà äÿëèëëÿð ÷îõàëûíúà àðòûã îéóí áèòäè âÿ "ñàáèò äóðóì" íÿçÿðèééÿñèíè áèð
òÿðÿôÿ àòäûã.2
Àëëàh êàèíàòû éîõäàí âàð åäèá
Áåëÿëèêëÿ, åëì èíêèøàô åòäèêúÿ îðòàéà ÷ûõàðäûüû äÿëèëëÿð "ñàáèò êàèíàò"
íÿçÿðèééÿñèíè òàðèõèí àðõèâèíÿ ýþíäÿðäè. Áóíóí àðäûíúà èñÿ äàhà þíÿì-
ëè ñóàëëàð ìåéäàíà ÷ûõìàüà áàøëàäû êè, îíëàðûí äà ÿí áàøäà ýÿëÿíè "Áþéöê
ïàðòëàìàäàí þíúÿ íÿ âàð èäè" ñîðóñóäóð.
"Áþéöê ïàðòëàìàäàí þíúÿ íÿ âàð èäè" ñóàëûíûí áèðúÿ úàâàáû ìþâúóä-
äóð: éåðëÿðè âÿ ýþéëÿðè áþéöê áèð äöçÿí è÷èíäÿ éàðàäàí öñòöí ýöú âÿ
ãöäðÿò ñàhèáè îëàí Àëëàh. Èíàíûá-èíàíìàìàñûíäàí àñûëû îëìàéàðàã, ÿêñÿð
åëì àäàìëàðû áóíó ãÿáóë åòìÿê çîðóíäàäûðëàð. Ùÿòòà åëìè ïëàòôîðìàäà áó-
íó ãÿáóë åòìÿéè þçëÿðèíÿ ñûüûøäûðìàñàëàð áåëÿ, áÿçè ôèêèð âÿ èôàäÿëÿðè
îíëàðû ÿëÿ âåðèð. Ìÿñÿëÿí, öíëö àòåèñò ôèëîñîô Åíòîíè Ôëó (Anthony Flew)
åòèðàôûí èíñàíûí ðóhóíà õåéèðëè îëäóüóíó äåéÿðÿê, áóíëàðû áèëäèðèð:
- Ìÿí äÿ áèð åòèðàô åäÿúÿéÿì - àòåèçì áàõûìûíäàí Big Bang ìîäå-
ëè îëäóãúà õîøàýÿëìÿçäèð. ×öíêè åëì ôàêòèê îëàðàã äèíèí èääèàñûíû ñöáóòà
19

22. éåòèðèá êè, êàèíàòûí áèð áàøëàíüûúû âàð. Ìÿí hÿëÿ äÿ àòåèçìÿ èíàíûðàì, àì-
ìà åòèðàô åäèì êè, Big Bang-ûí ãàðøûñûíäà àòåèçìè ìöäàôèÿ åòìÿê îëäóãúà
÷ÿòèíäèð.3
Èíýèëèñ ìàòåðèàëèñò ôèçèêè Ù.Ï.Ëèïñîí êèìè áÿçè åëì àäàìëàðû èñÿ Big
Bang íÿçÿðèééÿñèíè èñòÿð-èñòÿìÿç ãÿáóë åòìÿê çîðóíäà îëäóãëàðûíû åòè-
ðàô åäèðëÿð:
- Ìÿíúÿ, áó íþãòÿäÿí äàhà äà èðÿëèéÿ ýåòìÿê âÿ éåýàíÿ èçàhûí éà-
ðàäûëûø îëìàñûéëà ðàçûëàøìàã çîðóíäàéûã. Áóíóí þçöì äÿ äàõèë îëìàãëà,
ÿêñÿð ôèçèêëÿð ö÷öí ñîí äÿðÿúÿ õîøàýÿëìÿç âÿ hÿòòà àüûð îëäóüóíóí ôÿð-
ãèíäÿéÿì, àììà ÿýÿð òÿúðöáÿéëÿ ÿëäÿ îëóíìóø ôàêòëàð áèð íÿçÿðèééÿíè
äîüðóëàéûðñà, õîøóìóçà ýÿëäè-ýÿëìÿäè, îíóíëà ðàçûëàøìàëûéûã.4
Ñîíóúäà èñòÿñÿëÿð äÿ, èñòÿìÿñÿëÿð äÿ, åëì ìàòåðèàëèñò àëèìëÿðèí ãàð-
øûñûíà òÿê áèð ýåð÷ÿéè ãîéóð: ìàääÿ âÿ çàìàí ñîíñóç ýöú ñàhèáè îëàí,
ýþéëÿðè, éåðè âÿ èêèñèíèí àðàñûíäà îëàíëàðû ãöñóðñóç éàðàäàí áèð Éàðàäû-
úû, hÿð øåéÿ ãàäèð îëàí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëûá.
"Éåääè ýþéö âÿ áèð î ãÿäÿð äÿ éåðè éàðàäàí Àëëàhäûð. Àëëàhûí
hÿð øåéÿ ãàäèð îëäóüóíó, hÿð øåéè þç åëìèëÿ åhòèâà åòäèéèíè áèëÿñè-
íèç äåéÿ, Àëëàhûí ÿìðè îíëàðûí àðàñûíäà íàçèë îëàð" ("Òàëàã"
ñóðÿñè, 12).
Ãóðàíûí èøàðÿëÿðè
Big Bang ìîäåëè áÿøÿðèééÿòèí êàèíàòû òàíûìàñûíà éàðäûì÷û îëìàãëà
éàíàøû, ÷îõ þíÿìëè áèð ôóíêñèéàíû äà ýåð÷ÿêëÿøäèðèá. Þíúÿêè ñÿhèôÿëÿð-
äÿ ñèòàò ýÿòèðäèéèìèç àòåèñò ôèëîñîô Åíòîíè Ôëóíóí äåäèéè êèìè, Bing Bangla
áèðëèêäÿ "åëì äèíèí èääèàñûíû ñöáóòà éåòèðèá". Äèíè ãàéíàãëàðûí èðÿëè ñöð-
äöéö áó ýåð÷ÿê êàèíàòûí éîõäàí éàðàäûëìàñûäûð. Áó, åëìèí êÿøôèíäÿí
ìèíëÿðúÿ èë þíúÿ Àëëàhûí èíñàíëàðà éîë ýþñòÿðìÿê ö÷öí ýþíäÿðäèéè ìö-
ãÿääÿñ êèòàáëàðäà éàçûëûá. Òþâðàò, Èíúèë âÿ Ãóðàí êèìè èëàhè êèòàáëàðûí hÿð
20

23. áèðèíäÿ êàèíàòûí âÿ öìóìèééÿòëÿ, áöòöíëöêäÿ ìàääÿíèí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí
éàðàäûëäûüû õÿáÿð âåðèëèá.
Áó èëàhè ãàéíàãëàð àðàñûíäà òÿhðèô åäèëìÿìèø éåýàíÿ êèòàá îëàí Ãó-
ðàíäà èñÿ hÿì êàèíàòûí éîõäàí éàðàäûëûøû, hÿì äÿ áó éàðàäûëûøûí áè÷èìè
èëÿ áàüëû áèëýèëÿð âåðèëèá. 14 ÿñð þíúÿ âÿhé åäèëÿí áó áèëýèëÿð XX ÿñðèí
åëìè ìÿëóìàòëàðûéëà òàìàìèëÿ äöç ýÿëèð.
Ùÿð øåéäÿí ÿââÿë, êàèíàòûí éîõ èêÿí âàð åäèëìÿñè Ãóðàíäà áåëÿ õÿ-
áÿð âåðèëèð:
"Àëëàh ýþéëÿðè âÿ éåðè áèð þðíÿê îëñóí äåéÿ éàðàòäû..." ("ßíàì"
ñóðÿñè, 101).
Ýöíöìöçäÿí òàì 14 ÿñð þíúÿ, èíñàíëàðûí êàèíàòëà áàüëû áèëýèëÿðè ñîí
äÿðÿúÿ ìÿhäóä îëàí äþíÿìëÿðäÿ Ãóðàíäà áèëäèðèëÿí áèð áàøãà ýåð÷ÿê èñÿ
åéíèëÿ Big Bang íÿçÿðèééÿñèíèí þíÿ ÷ÿêäèéè êèìè, áöòöí êàèíàòûí ÷îõ êè-
÷èê hÿúìäÿ áèð éåðäÿí àéðûëûá ýåíèøëÿíìÿêëÿ îðòàéà ÷ûõìàñûäûð:
"Ìÿýÿð êàôèð îëàíëàð ýþéëÿ éåð áèð-áèðèíÿ áèòèøèê èêÿí Áèçèì îí-
ëàðû àéûðäûüûìûçû, hÿð áèð úàíëûíû ñóäàí éàðàòäûüûìûçû áèëìèðëÿðìè?
Éåíÿ äÿ èìàí ýÿòèðìÿçëÿð?" ("ßíáèéà" ñóðÿñè, 30).
Áó àéÿíèí ÿðÿáúÿ îðèæèíàëûíäà ÷îõ þíÿìëè áèð êÿëìÿ ñå÷èìè âàð. Àéÿ-
íèí "áèð-áèðèíÿ áèòèøèê èêÿí" øÿêëèíäÿ òÿðúöìÿ åäèëÿí "ðàòê" êÿëìÿñè
ÿðÿáúÿ ëöüÿòëÿðäÿ "áèð-áèðèéëÿ è÷-è÷ÿ, àéðûëìàç hàëäà, ãàéíàéûá-ãàðûø-
ìûø" àíëàìëàðûíà ýÿëèð. Éÿíè òàì áèð áöòöí hàëûíäà îëàí èêè ìàääÿíè
àíëàòìàã ö÷öí èøëÿäèëèð. Àéÿäÿêè "àéûðäûã" èôàäÿñè èñÿ ÿðÿáúÿ "ôàòê" ôå-
ëèäèð êè, áó äà "ðàòê" hàëûíäàêû áèð íÿñíÿíè éàðûá, ïàð÷àëàéûá, äûøàðû
÷ûõàðìàã àíëàìûíà ýÿëèð. Ìÿñÿëÿí, òîõóìóí úöúÿðÿðÿê, òîðïàüû éàðûá
÷ûõìàñû áó ôåëëÿ èôàäÿ åäèëèð.
Áóíó áèëÿíäÿí ñîíðà éåíèäÿí àéÿéÿ áàõàã. Îðàäà ýþéëÿ éåðèí "ðàòê"
äóðóìóíäà îëäóüóíäàí áÿhñ åäèëèð. Àðäûíúà èñÿ áèëäèðèëèð êè, îíëàð "ôàòê"
ôåëèëÿ àéðûëûáëàð. Éÿíè áèðè äèýÿðèíè éàðàðàã, äûøàðû ÷ûõûá. Ýåð÷ÿêäÿí äÿ,
21

24. Big Bang-ûí èëê àíûíû õÿéàëûìûçäà úàíëàíäûðàíäà "êîñìèê éóìóðòà" äå-
éèëÿí íþãòÿíèí (ýÿëÿúÿê) êàèíàòûí áöòöí ìàääÿñèíè è÷èíÿ àëäûüûíû ýþðöðöê.
Éÿíè hÿð øåé, áàøãà ñþçëÿ, "ýþéëÿð âÿ éåð" áó íþãòÿíèí è÷èíäÿ "ðàòê" hà-
ëûíäàäûðëàð. Àðäûíúà hÿìèí "êîñìèê éóìóðòà" øèääÿòëÿ ïàðòëàéûá, áó éîëëà
ìàääÿëÿð "ôàòê" îëóá - éÿíè éóìóðòàíû éàðûá äûøàðû ÷ûõàðàã, áöòöí êàèíà-
òû ÿìÿëÿ ýÿòèðèáëÿð.
Ãóðàíäà áèëäèðèëÿí áèð áàøãà ýåð÷ÿê èñÿ åëì òÿðÿôèíäÿí àíúàã 1920-
úè èëëÿðèí ñîíëàðûíäà ôÿðã åäèëÿí êàèíàòûí ýåíèøëÿíìÿñè ôàêòûäûð. Áèð ãÿäÿð
ÿââÿë áÿhñ åòäèéèìèç êèìè, èëê äÿôÿ Ùàááëûí óëäóçëàðûí èøûã ñïåêòðèíèí ãûð-
ìûçûéà äîüðó ñöðöøìÿñèíÿ äàéàíàðàã, êÿøô åòäèéè áó ýåð÷ÿê Ãóðàíäà
áåëÿ òÿñâèð îëóíóá:
"Áèç ýþéö ãöäðÿòèìèçëÿ éàðàòäûã âÿ øöáhÿñèç, Áèç îíó ýåíèøëÿíäèð-
ìÿêäÿéèê" ("Çàðèéàò" ñóðÿñè, 47).
Ãûñàñû, ÷àüäàø åëìèí êÿøôëÿðè áèð éàíäàí ìàòåðèàëèçìèí åhêàìëàðûíû
äàðìàäàüûí åäÿðêÿí, äèýÿð éàíäàí Ãóðàí àéÿëÿðèíäÿ õÿáÿð âåðèëÿí ýåð-
÷ÿêëÿðè áèð äàhà òÿñäèãëÿìÿêäÿäèð. ×öíêè êàèíàò ìàòåðèàëèñòëÿðèí ñàíäûüû
êèìè, ìàääè äöíéàäàêû òÿñàäöôëÿðëÿ äåéèë, Àëëàhûí ãöäðÿòèëÿ éàðàäûëûá
âÿ Àëëàhäàí ýÿëÿí áèëýè øöáhÿñèç êè, êàèíàòûí éàðàäûëûøû hàããûíäà ÿí äîë-
üóí áèëýèäèð.
Ìàääÿíèí àíáààí éàðàäûëûøû
Big Bang íÿçÿðèééÿñèíèí äÿ îðòàéà ãîéäóüó êèìè, Àëëàh êàèíàòû éîõ-
äàí âàð åäèá. Áó áþéöê ïàðòëàìà hÿð éþíöéëÿ èíñàíû äöøöíäöðÿí,
òÿñàäöôëÿðëÿ èçàh åäèëìÿéÿúÿê èíúÿ òÿôÿððöàòëàð âÿ äåòàëëàðëà äîëóäóð.
Ïàðòëàìàíûí hÿð àíûíäàêû èñòèëèê, àòîìëàðûí ñàéû, î àíäà òÿñèð ýþñòÿ-
ðÿí ãöââÿëÿð âÿ áó ãöââÿëÿðèí øèääÿòè ÷îõ hÿññàñ ýþñòÿðèúèëÿðÿ ìàëèê
îëìàëûäûðëàð. Áó ýþñòÿðèúèëÿðäÿí úÿìèñè áèðè óéüóí ýÿëìÿçñÿ, áó ýöí
è÷èíäÿ éàøàäûüûìûç êàèíàò âàð îëìàçäû. Ùÿìèí àìèëëÿðèí hàíñûíûíñà äÿ-
éÿðè hÿòòà ñûôûðà éàõûí áèð hÿääÿ äÿéèøñÿ áåëÿ, êàèíàòûí éàðàíìàñû ïðîñåñè
ïîçóëà áèëÿðäè.
Ãûñàñû, êàèíàò âÿ îíóí "òèêèíòè ìàòåðèàëû" îëàí àòîìëàð Áþéöê Ïàðòëà-
ìà àíûíäàí äÿðhàë ñîíðà Àëëàhûí éàðàòäûüû áó òàðàçëûãëàð ñàéÿñèíäÿ éîõäàí
22

25. âàð îëìàüà áàøëàéûá. Åëì àäàìëàðû áó ïðîñåñ çàìàíû ìåéäàíà ýÿëÿí
ìöêÿììÿë ôèçèêè ãàéäàëàðûí âÿ þë÷öëÿðèí äöçÿíèíè (ñèñòåìèíè) àíëàìàã
ö÷öí õåéëè úÿhä ýþñòÿðèáëÿð. Áó ýöí hÿìèí èñòèãàìÿòäÿ ÷àëûøàí àëèìëÿ-
ðèí ãÿáóë åòäèêëÿðè ýåð÷ÿêëÿð áóíëàðäûð:
- "0" àíû: Íÿ ìàääÿíèí, íÿ äÿ çàìàíû ìþâúóä îëäóüó âÿ ïàðòëàéû-
øûí áàø âåðäèéè áó àí ôèçèêàäà t = 0 àíû îëàðàã ãÿáóë åäèëèð. Éÿíè t = 0
àíûíäà hå÷ áèð øåé éîõäóð. Éàðàäûëûøûí áàøëàäûüû áó àíäàí þíúÿíè àíëà-
ìàã âÿ òÿñâèð åòìÿê ö÷öí î äþíÿìäÿ ìþâúóä îëàí ôèçèêè ãàíóíëàðû
(òÿáèÿò ãàíóíëàðûíû) áèëìÿëèéèê. ×öíêè hàçûðêû ôèçèêè ãàíóíëàð î âàõò êå-
÷ÿðëè îëìàéûá.
Ôèçèêàíûí äÿðê åäÿ áèëìÿäèéè îëàéëàð ÿí êè÷èê çàìàí àðàëûüû îëàí 10-
43 ñàíèéÿäÿí åòèáàðÿí áàøëàéûð. Áó, èíñàí àüëûíûí ÿñëà ãàâðàéà áèëìÿéÿúÿéè
áèð çàìàí äèëèìèäèð. Áÿñ hÿòòà òÿñÿââöðöìöçÿ áåëÿ ýÿòèðÿ áèëìÿäèéèìèç
áó çàìàí àðàëûüûíäà íÿëÿð îëóá? Ôèçèêëÿð áó ýöíÿ ãÿäÿð hÿìèí àíäà áàø
âåðÿ áèëÿúÿê ïðîñåñëÿðè áöòöí äåòàëëàðûéëà à÷ûãëàéàí áèð íÿçÿðèééÿ îðòà-
éà ÷ûõàðìàüû áàúàðìàéûáëàð.5 ×öíêè håñàáëàìà àïàðìàã ö÷öí òÿëÿá
îëóíàí ôàêòëàð éîõäóð. Ðèéàçè âÿ ôèçèêè ãàéäà-ãàíóíëàð áó íþãòÿäÿí î éà-
íà êå÷ÿ áèëìèðëÿð. Éÿíè hÿð áèð äåòàëû ÷îõ hÿññàñ äÿíýÿëÿðëÿ ãóðóëìóø áó
ïàðòëàìàíûí þíúÿñè äÿ, îíóí èëê àíëàðû äà ÷àüäàø åëìèí âÿ èíñàí áåéíè-
íèí ãàâðàìà ýöúöíöí õàðèúèíäÿäèð. Çàìàíûí îëìàäûüû áèð àíäàí áàøëàéàí
áó éàðàäûëûø àíáààí ìàääÿíèí âÿ ôèçèêè ãàíóíëàðûí îðòàéà ÷ûõìàñûíû òÿ-
ìèí åäèá.
Èíäè èñÿ áó ïàðòëàìà çàìàíû ÷îõ ãûñà áèð ìöääÿòäÿ áþéöê äÿãèãëèê
âÿ hÿññàñëûãëà ìåéäàíà ýÿëÿí îëàéëàðà íÿçÿð ñàëàã. Þíúÿ äÿ äåäèéèìèç
êèìè, ôèçèêàäà hÿð øåé 10-43 ñàíèéÿ ñîíðàñûíäàí åòèáàðÿí håñàáëàíà áèëèð
âÿ àíúàã áó àíäàí ñîíðà åíåðæè âÿ çàìàí ãåéäÿ àëûíûð. Éàðàäûëûøûí áó àíûí-
äà òåìïåðàòóð 1032 (100.000.000.000.000.000.-000.000.000.000.000)
äÿðÿúÿ îëóá. Ìöãàéèñÿ åòñÿê, ýöíÿøèí hÿðàðÿòè ìèëéîíëàðëà (108), ýöíÿø-
äÿí ÷îõ áþéöê óëäóçëàðûí èñòèëèéè èñÿ ìèëéàðäëàðëà äÿðÿúÿëÿðëÿ (1011)
èôàäÿ åäèëèð. Âÿ èíäèéÿ ãÿäÿð òÿñáèò îëóíìóø ÿí éöêñÿê hÿðàðÿòèí ìèëéàðä-
ëàðëà äÿðÿúÿ hÿääèíäÿ îëäóüóíó íÿçÿðÿ àëñàã, 10-43 àíûíäàêû òåìïåðàòóðóí
íÿ äÿðÿúÿäÿ éöêñÿê îëäóüóíó ìöãàéèñÿéÿ ýÿòèðìÿê ìöìêöíäöð.
23

26. - 10-43 ñàíèéÿëèê áó äþâðäÿí áèð ïèëëÿ èðÿëè ýåäèá, ñàíèéÿíèí 10-
37 îëäóüó çàìàíà ýÿëÿê. Áó èêè ìöääÿò àðàñûíäàêû çàìàí ôÿðãè
áèð-èêè ñàíèéÿ êèìè äåéèë, ñàíèéÿíèí êàòðèëéîí äÿôÿ êàòðèëéîí-
äà áèðè ãÿäÿðäèð! Áó àíäà hÿðàðÿò éåíÿ äÿ ôþâãÿëàäÿ éöêñÿê
îëóá, 1029 (100.000.000.-000.000.000.000.000.
000.000)0C äÿéÿðèíäÿäèð. Áó ïèëëÿäÿ hÿëÿ àòîìëàð éà-
ðàäûëìàéûá.6
- Áèð àääûì äàhà àòûá, 10-2 ñàíèéÿëèê äþíÿìÿ
ýèðÿê. Áó äþâð ñàíèéÿíèí éöçäÿ áèðè ãÿäÿðäèð. Áó-
ðàäà àðòûã "èëêèí êàèíàò" ôîðìàëàøìàüà áàøëàéûá.
Äàhà àòîì íöâÿñèíè ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí ïðîòîí âÿ
íåéòðîí êèìè hèññÿúèêëÿð ýþçÿ äÿéìèð. Îðòàäà
ñàäÿúÿ åëåêòðîí âÿ îíóí ÿêñè îëàí ïîçèòðîíëàð
âàð. ×öíêè êàèíàòûí î àíäàêû hÿðàðÿò âÿ ñöðÿ-
òè éàëíûç áó hèññÿúèêëÿðèí éàðàíìàñûíà èìêàí
âåðèð. Ïàðòëàìàäàí hå÷ áèð ñàíèéÿ áåëÿ êå÷-
ìÿìèø, àðòûã åëåêòðîí âÿ ïîçèòðîíëàð éàðàíûá!
Áó ìÿãàìäàí ñîíðà éàðàíàúàã hÿð àòîì
hèññÿñèíèí ìÿhç hàíñû àíäà îðòàéà ÷ûõàúàüû
÷îõ þíÿìëèäèð. ×öíêè ìþâúóä ôèçèêè ãàíóí-
ëàðûí ôîðìàëàøìàñû ö÷öí hÿð áèð hèññÿñèúèê
õöñóñè àíäà îðòàéà ÷ûõìàëûäûð. Ùàíñûíûí þí-
úÿ, hàíñûíûí ñîíðà éàðàíàúàüû ÷îõ ìöhöìäöð.
Áó àðäûúûëëûã hÿòòà ÿí êè÷èê áèð øÿêèëäÿ ïî-
çóëñàéäû áåëÿ, èíäèêè êàèíàò ôîðìàëàøà
áèëìÿçäè...
Áóðàäà äàéàíàðàã, áèð àç äöøöíÿê.
Áþéöê Ïàðòëàìà íÿçÿðèééÿñè êàèíàòû ÿìÿëÿ ýÿ-
òèðÿí áöòöí ìàääÿíèí éîõäàí îðòàéà ÷ûõäûüûíû
ýþñòÿðìÿêëÿ Àëëàhûí âàðëûüûíà àèä áèð äÿëèë îðòàéà ãîé-
24
3 äÿãèãÿ: ïðîòîí-
ëàð âÿ íåéòðîíëàð
àòîì íöâÿñèíè ìåéäàíà
ýÿòèðèðëÿð.
Íÿ ìàääÿíèí, íÿ äÿ çàìàíûí ìþâúóä îëäóüó âÿ ïàðòëàìàíûí
ýåð÷ÿêëÿøäèéè "0" àíûíäàí ñîíðà êàèíàò âÿ îíóí ÿñàñû îëàí
àòîìëàð ÷îõ áþéóê áèð äöçÿí è÷èíäÿ éîõäàí âàð åäèëìèøäèð.

27. 10-6 ñàíè-
éÿ:
àíòèìàääÿ
âÿ ìàääÿíèí
áèð-áèðëÿðèíè éîõ åòìÿëÿðè.
håëèóì íöâÿñè
åëåêòðîí
êâàðê
10-43 ñàíèéÿ:
Ïëàíê çàìàíû
áèðëÿøìèø ãöâââÿëÿð
åëåêòðîìàãíåòèçìÇÿèô Íöâÿ Ãöââÿñè
Ýöúëö Íöâÿ Ãöââÿñè
ïðîòîí
íåéòðîí
hàäðîí
Àòîì
10-35 âÿ 10-
32 ñàíèéÿ
àðàñû
1-úè ñàíèéÿ: êâàðêëàð ïðî-
òîí, íåéòðîí, åëåêòðîí âÿ
íåéòðèíîëàðû ÿìÿëÿ ýÿòèðèð.
25

28. “Ìÿýÿð ýþéëÿðäÿ âÿ éåðäÿ îëàíëàðûí, Ýöíÿøèí, Àéûí
âÿ óëäóçëàðûí, äàüëàðûí, àüàúëàðûí âÿ ùåéâàíëàðûí,
èíñàíëàðûí áèð ÷îõóíóí Àëëàùà ñÿúäÿ åòäèéèíè ýþð-
ìöðñÿíìè? Áèð ÷îõóíà äà ÿçàá âàúèá îëìóøäóð.
Àëëàùûí àë÷àëòäûüû êèìñÿíè ùå÷ êÿñ éöêñÿëäÿ áèëìÿç.
Ùÿãèãÿòÿí, Àëëàù äèëÿäèéèíè åäÿð!”
("Ùÿúú" ñóðÿñè, 18).

29. ìóø îëäó. Àììà ìÿñÿëÿ áóíóíëà áèòìÿäè, Áþéöê Ïàðòëàìàíûí àðäûíúà
hå÷ áèð ñàíèéÿ áåëÿ êå÷ìÿìèø, àòîìóí hèññÿúèêëÿðèíèí äÿ éîõäàí âàð
åäèëäèéè áÿëëè îëäó. Áó hèññÿúèêëÿðèí ñàhèá îëäóüóíó èíàíûëìàç äÿíýÿ âÿ
äöçÿíÿ äèããÿò åòìÿê ýÿðÿêäèð. Ãàðøûäàêû ñÿhèôÿëÿðäÿ èíúÿëèêëÿðèíÿ ãÿ-
äÿð àíëàäàúàüûìûç áó äÿíýÿ (òàðàçëûã) ñàéÿñèíäÿ êàèíàò áó ýöíêö
äóðóìóíäàäûð âÿ áèçëÿð äÿ ðàhàòúà éàøàéà áèëèðèê. Ãûñàñû, áþéöê áèð ãà-
ðûøûãëûã âÿ õàîñ éàðàòìàñû ýþçëÿíèëÿ áèëÿí ïàðòëàéûøûí àðäûíúà ìöêÿììÿë
áèð äöçÿí, áèçèì "ôèçèêà ãàíóíëàðû" àäëàíäûðäûüûìûç äÿéèøìÿéÿí ãàíóí-
ëàð îðòàéà ÷ûõûá. Áó èñÿ, Áþéöê Ïàðòëàìà äà äàõèë îëìàãëà, êàèíàòûí
éàðàäûëûøûíäàí öçöáÿðè hÿð àí ãöñóðñóç øÿêèëäÿ íèçàìëàíäûüûíû âÿ èäàðÿ
îëóíäóüóíó ýþñòÿðèð.
Èíäè èñÿ ïðîñåñèí èíêèøàôûíû ãàëäûüûìûç éåðäÿí èçëÿìÿéÿ äàâàì åäÿê.
Áèð ïèëëÿ ñîíðàéà - ïàðòëàéûøäàí 10-1 ñàíèéÿíèí êå÷äèéè àíà ýÿëÿê. Áóðà-
äà hÿðàðÿò 30 ìèëéàðä äÿðÿúÿäèð. t=0 àíûíäàí áóðà ãÿäÿð hÿëÿ 1 ñàíèéÿ
äÿ êå÷ìÿéèá. Àíúàã àòîìóí äèýÿð hèññÿúèêëÿðè îëàí íåéòðîí âÿ ïðîòîí-
ëàð àðòûã áÿëèðëÿíìÿéÿ áàøëàéûá. Ñîíðàêû áþëöìëÿðäÿ ãöñóðñóç
éàðàäûëûøëàðûíû èíúÿëÿéÿúÿéèìèç íåéòðîí âÿ ïðîòîíëàð áåëÿúÿ, áèð àíäàí äà
ãûñà ìöääÿò ÿðçèíäÿ éîõäàí âàð åäèëèáëÿð.
- Ïàðòëàìàäàí ñîíðàêû 1-úè ñàíèéÿéÿ ýÿëÿê. Ùÿìèí àíäàêû ìàääÿíèí
ñûõëûüûíà íÿçÿð ñàëàíäà ñîí äÿðÿúÿ ôþâãÿëàäÿ áèð ðÿãÿìëÿ ðàñòëàøûðûã.
Ùåñàáëàìàëàðà ýþðÿ, î äþíÿìäÿêè ìþâúóä êöòëÿíèí ñûõëûüû 3,8 ìèëéàðä
êã/ëèòðäèð. Áó ðÿãÿìè ðèéàçè øÿêèëäÿ êàüûçäà ýþñòÿðìÿê àñàí îëñà äà, òàì
ãàâðàìàã ìöìêöí äåéèë. Îíóí íÿ ãÿäÿð áþéöê îëäóüóíó äàhà àñàí øÿ-
êèëäÿ àíëàòìàã ö÷öí áåëÿ áèð þðíÿê ýÿòèðÿê: ÿýÿð Åâåðåñò çèðâÿñè áó
ñûõëûüà ñàhèá îëñàéäû, îíóí úàçèáÿ ãöââÿñè Éåð êöðÿñèíè áèð àíäàúà óäàð-
äû.7
- Äàhà ñîíðàêû çàìàí äèëèìèíèí ÿí ÿñàñ õöñóñèééÿòè èñÿ èñòèëèéèí õåé-
ëè àçàëìàñûäûð. Êàèíàò òÿõìèíèí 14 ñàíèéÿëèê þìðÿ ñàhèá îëàíäà
òåìïåðàòóðó 3 ìèëéàðä äÿðÿúÿéÿ äöøöá, þçö èñÿ ÷îõ ìöähèø áèð ñöðÿòëÿ
ýåíèøëÿíìÿêäÿ äàâàì åäèá. Ùèäðîýåí âÿ håëèóìäà îëäóüó êèìè äàéàíûã-
ëû àòîì íöâÿëÿðè äÿ ìÿhç áó äþíÿìäÿ ôîðìàëàøûá. Éÿíè áèð ïðîòîíëà áèð
íåéòðîíóí èëê äÿôÿ åéíè àðàéà ýÿëìÿñè ö÷öí øÿðàèò éàðàíûá. Êöòëÿëÿðè âàð
27

30. èëÿ éîõ àðàñûíäà îëàí áó èêè hèññÿúèê ôþâãÿëàäÿ úàçèáÿ éàðàäàðàã, ìöä-
hèø éàéûëìà ñöðÿòèíÿ ãàðøû äóðìàüà áàøëàéûáëàð.
Ýþðöíäöéö êèìè, ñîí äÿðÿúÿ ïëàíëàøäûðûëìûø âÿ íÿçàðÿòäÿ ñàõëàíûëàí
ïðîñåñèí ýåòäèéè áÿëëèäèð. Àüûëàëìàç áèð ïàðòëàìàíûí àðäûíúà hÿññàñ äö-
çÿí âÿ òàðàçëûã éàðàíûð. Ïðîòîíëàð âÿ íåéòðîíëàð áèð àðàéà ýÿëÿðÿê,
ìàääÿíèí ÿñàñû îàí àòîìó ôîðìàëàøäûðìàüà áàøëàéûðëàð. Ùÿìèí hèññÿúèê-
ëÿðèí þçëÿðè òÿáèè êè, áèðëÿøÿðÿê àòîì éàðàòìàã âÿ áó çàìàí áöòöí
ãöââÿëÿðèí òàðàçëûüûíà ÿìÿë åòìÿê ö÷öí ýÿðÿêÿí ýöúÿ âÿ áèëýèéÿ ñàhèá
äåéèëëÿð.
- Ùÿìèí ïðîñåñ ñòàðò ýþòöðÿíäÿ êàèíàòûí èñòèëèéè àðòûã 1 ìèëéàðä äÿðÿ-
úÿéÿ äöøìöøäö. Áó, Ýöíÿøèí ìÿðêÿçèíäÿêè hÿðàðÿòäÿí 60 äÿôÿ ÷îõäóð.
...Èëê àíäàí 3 äÿãèãÿ 2 ñàíèéÿ êå÷èá. Àðòûã ôîòîí, ïðîòîí, àíòè-ïðîòîí, íåé-
òðîí âÿ àíòè-íåéòðîí êèìè àòîì hèññÿúèêëÿðè ÿìÿëÿ ýÿëèá.
- Áó äþíÿìäÿ ìþâúóä îëàí áöòöí hèññÿúèêëÿðèí ñàéû âÿ áèð-áèðëÿðè-
íÿ òÿñèðè ÷îõ êðèòèêäèð. Áåëÿ êè, hèññÿúèêëÿðèí hàíñûíûíñà ñàéûíäà úöçè
ôÿðã ÿìÿëÿ ýÿëÿðñÿ, îíëàðûí ñàõëàäûüû åíåðæè òàðàçëûüû ïîçóëàúàã âÿ åíåð-
æèíèí ìàääÿéÿ äþíìÿñè ÿíýÿëëÿíÿúÿê. Ìÿñÿëÿí, åëåêòðîí âÿ ïîçèòðîíëàðà
áàõàã: îíëàð áèð àðàéà ýÿëÿíäÿ åíåðæè àéðûëûð. Áó ñÿáÿáäÿí, èêèñèíèí äÿ ñà-
éû ÷îõ þíÿìëèäèð. Òóòàã êè, 10 åëåêòðîíëà 8 ïîçèòðîí ãàðøû-ãàðøûéà ýÿëèð.
Áó hàëäà îíëàðûí 8-è ïîçèòðîíëàðëà ãàðøûëûãëû òÿñèðÿ ýèðÿúÿê âÿ ìöÿééÿí
ãÿäÿð åíåðæè àéðûëàúàã. 2 åëåêòðîí èñÿ ñÿðáÿñò ãàëûð. Åëåêòðîí êàèíàòûí "òè-
êèíòè ìàòåðèàëûíûí" - àòîìóí òÿðêèá hèññÿëÿðèíèí áèðè îëäóüóíäàí, êàèíàòûí
ýåíèøëÿíìÿñè ö÷öí áó äþíÿìäÿ éåòÿðèíúÿ åëåêòðîíóí ìþâúóäëóüó âàúèá-
äèð.
ßââÿëêè þðíÿéèí öçÿðèíäÿ äöøöíìÿéÿ äàâàì åäÿðÿê, òóòàã êè, ãàð-
øû-ãàðøûéà ýÿëÿí åëåêòðîíëàðëà ïîçèòðîíëàðäàí
èêèíúèëÿðèí ñàéû äàhà àðòûãäûð. Áó hàëäà äà êàèíàòûí
ôîðìàëàøìàñû ïðîñåñè ÿñëà íîðìàë äàâàì åäÿ áèë-
ìÿéÿúÿêäè. Éîõ, ÿýÿð ïîçèòðîíëàðëà åëåêòðîíëàðûí
ñàéû áÿðàáÿð îëñà, áó äÿôÿ îðòàéà éàëíûç åíåðæè ÷ûõà-
úàã, ìàääÿ éàðàíìàéàúàãäû. Àììà åëåêòðîíëàðûí
ñàéûíäàêû ÷îõëóã ñîíðàäàí êàèíàòäàêû ïðîòîíëàðûí
ñàéûíà áÿðàáÿð îëàúàã øÿêèëäÿ ÷îõ hÿñàñ þë÷öéëÿ
òÿíçèìëÿíèá. Áó, ñîíðàäàí éàðàíàúàã àòîìëàðäà
28
Ñòèâåí Óèíáåðã

31. åëåêòðîí âÿ ïðîòîíëàðûí ñàéûíûí áÿðà-
áÿð îëìàñû ö÷öí åäèëèá. Äåìÿê,
Áþéöê Ïàðòëàìàäàí ñîíðà îðòàéà
÷ûõàí hèññÿúèêëÿðèí ñàéû áó ãÿäÿð
èíúÿ áèð håñàáëà áÿëèðëÿíèá âÿ íÿòèúÿ-
äÿ éàðàíàí ìàääÿ êàèíàòû ôîðìàëàøäûðûá.
Ïðîô. Äð. Ñòèâåí Óåíáåðã (Steven
Weinberg) áó hèññÿúèêëÿð àðàñûíäàêû ãàðøû-
ëûãëû òÿñèðèí íÿ äÿðÿúÿäÿ êðèòèê îëäóüóíó
áåëÿ àíëàäûð:
ßýÿð èëê áèð íå÷ÿ äÿãÿãÿäÿ êàèíàòäà
éàðàíàí hèññÿúèêëÿðèí ñàéû áÿðàáÿð îë-
ñàéäû, òåìïåðàòóð 1.000.000.000
äÿðÿúÿäÿí àøàüû äöøÿíäÿ îíëàðûí ÷îõó éîõ
îëàð âÿ ñàäÿúÿ hÿðàðÿòäÿí áàøãà hå÷ íÿ ãàëìàçäû. Ùèññÿúèêëÿðèí âÿ àí-
òè-hèññÿúèêëÿðèí éîõ îëìàñûíûí àðäûíúà ìàääÿíèí éàðàíìàñû ö÷öí ñàäÿúÿ
ïîçèòðîíëàðäàí áèð àç ÷îõ åëåêòðîí, àíòè-ïðîòîíëàðäàí áèð àç ÷îõ ïðîòîí âÿ
àíòè-íåéòðîíëàðäàí àçúà àðòûã íåéòðîí ãàëìàëûéäû.8
- ...Èëê àíäàí 34 äÿãèãÿ 40 ñàíèéÿ êå÷èá. Êàèíàòûí éàøû àðòûã éàðûì ñàà-
òà éàõûíäûð. Òåìïåðàòóð ìèëéàðä äÿðÿúÿäÿí äöøÿðÿê, 300 ìèëéîíóí
öçÿðèíäÿ äàéàíûá. Åëåêòðîíëàðëà ïðîòîíëàð áèð-áèðëÿðèëÿ ÷àðïûøàðàã, åíåð-
æè àéûðìàãäà äàâàì åäèðëÿð. Àðòûã àòîìó éàðàäàúàã hèññÿúèêëÿðèí ñàéû
ìàääè êàèíàòûí ôîðìàëàøìàñûíà èìêàí âåðÿúÿê äóðóìäàäûð. Ïàðòëàìà ñö-
ðÿòèíèí íèñáÿòÿí éàâàøûìàñûéëà áÿðàáÿð, hàðàäàñà êöòëÿñè áåëÿ îëìàéàí áó
hèññÿúèêëÿð áèð-áèðëÿðèíèí úàçèáÿñèíÿ äöøìÿéÿ áàøëàéûðëàð. Áèð åëåêòðî-
íóí áèð ïðîòîíóí úàçèáÿñèíÿ äöøìÿñè ñîíóúóíäà èëê hèäðîýåí àòîìó
éàðàíûð. Áóíóíëà éàíàøû, êàèíàòäà ýþðÿúÿéèìèç òÿìÿë ãöââÿëÿðëÿ òàíûø-
ëûüûìûç áàøëàéûð.
Èíñàí øöóðóíóí ãàâðàìàã èìêàíûíäà áåëÿ îëìàäûüû ãöñóðñóç áèð ëà-
éèhÿíèí íÿòèúÿñè îëàí áó ïðîñåñ ÷îõ hÿññàñ òàðàçëûã íÿòèúÿñèíäÿ áàø òóòóá.
Áó ãöñóðñóçëóã îíó àðàøäûðàí hÿð êÿñè ÷îõ þíÿìëè áèð ýåð÷ÿéÿ ýÿòèðèá ÷û-
õàðûð. Îðòàäà öñòöí áèð éàðàäûëûø âÿ áó éàðàäûëûøûí hÿð àíûíà úèääè íÿçàðÿò
ìèñàëû âàð. ×öíêè ïàðòëàìàäàí ñîíðà ìåéäàíà ýÿëÿí hÿð hèññÿúèéèí ìö-
ÿééÿí áèð çàìàí àíûíäà êîíêðåò òåìïåðàòóðà âÿ ñöðÿòÿ ìàëèê îëìàñû
29
Ùèäðîýåí àòîìó
Ùåëèóì àòîìó

32. ýÿðÿêäèð. Áóíà íàèë îëìàã ö÷öí äÿãèã ñààò ìåõàíèçìè êèìè ÷àëûøàí ñèñ-
òåìèí ÿëáÿòòÿ êè, þíúÿäÿí èíúÿëèêëÿðèíÿ ãÿäÿð ãóðóëìàñû âÿ
ïðîãðàìëàøäûðûëìàñû ëàçûìäûð. Éÿíè Áþéöê Ïàðòëàìà âÿ îíóí ñîíóúóíäà
îðòàéà ÷ûõàí ãöñóðñóç êàèíàò hÿëÿ ïàðòëàéûøäàí þíúÿ hàçûðëàíûá âÿ ñîíðà
äà hÿéàòà êå÷èðèëèá. Îíó äöçÿíëÿéÿí, ïðîãðàìëàøäûðàí âÿ ýåð÷ÿêëÿøìÿ-
ñèíÿ íÿçàðÿò åäÿí èñÿ ÿëáÿòòÿ êè, hÿð øåéèí éàðàäûúûñû îëàí Àëëàhäûð.
Áó ïëàíëàøäûðìà òÿêúÿ àòîìäà äåéèë, êàèíàòûí hÿð éåðèíäÿ ìöøàhèäÿ
îëóíóð. Áàøëàíüûúäà èøûã ñöðÿòèëÿ áèð-áèðèíäÿí ãîïóá óçàãëàøàí áó hèññÿ-
úèêëÿð éàëíûç hèäðîýåí àòîìó éàðàòìàãëà ãàëìàéûá, áóýöíêö êàèíàòäà
ýþðäöéöìöç áöòöí ñèñòåìëÿðè, ãàëàêòèêàëàðû, êâàçàðëàðû âÿ ñ.-è ÿìÿëÿ ýÿ-
òèðèáëÿð. Ñàäÿúÿ áèð àòîìóí éàðàíìàñû ö÷öí ýÿðÿêÿí hèññÿúèêëÿðèí òÿñàäöô
íÿòèúÿñèíäÿ áèð àðàéà ýÿëèá hÿññàñ òàðàçëûã éàðàòìàñû áåëÿ ìöìêöíñöç îë-
äóüó hàëäà, ïëàíåòëÿðèí, óëäóçëàðûí, ãàëàêòèêàëàðûí, ãûñàñû, êàèíàòäàêû
áöòöí ñèñòåìëÿðèí òÿñàäöôÿí îðòàéà ÷ûõìàñûíû äåìÿê, ÿëáÿòòÿ êè, áþéöê
áèð ìÿíòèãñèçëèê îëàð. Áó áÿíçÿðñèç ïëàíëàìàíû ãóðàí âÿ ýåð÷ÿêëÿøäèðÿí
áöòöí êàèíàòûí éàðàäûúûñû îëàí Àëëàhäûð.
Éàðàäûëûøû àéðûúà áèð ìþúöçÿ îëàí hèäðîýåí àòîìóíóí àðäûíúà äèýÿð
àòîìëàð äà éàðàíûá. Àììà áóðàäà áåëÿ áèð ñóàë àüëà ýÿëèð êè, äèýÿð àòîì-
ëàð íÿéÿ ýþðÿ éàðàíäû, áöòöí ïðîòîí âÿ íåéòðîíëàð hàíñû àòîìäàí íÿ
ãÿäÿð éàðàäàúàãëàðûíà íåúÿ ãÿðàð âåðäèëÿð? Áó ñóàëûí úàâàáû áèçè éåíÿ äÿ
åéíè íÿòèúÿéÿ ýÿòèðèð: áöòöí ìàääÿëÿðèí àòîìëàðûíûí ìåéäàíà ÷ûõìàñû ö÷öí
óéüóí ïëàíëàìà âÿ íÿçàðÿò âàð. Áó ïëàíëàìà èíñàí øöóðóíóí ñÿðhÿäëÿ-
ðèíÿ ñûüìûð âÿ áþéöê Éàðàäûëûøà èøàðÿ åäèð.
Áþéöê Ïàðòëàìàéëà îðòàéà ÷ûõàí ôèçèêè ãàíóíëàð àðàäàí êå÷ÿí òÿõìè-
íÿí 17 ìèëéàðä èëëèê çàìàí ÿðçèíäÿ hå÷ áèð äÿéèøèêëèéÿ óüðàìàéûáëàð.
Öñòÿëèê, áó ãàíóíëàð î ãÿäÿð èíúÿ håñàáëàìà íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíûáëàð êè,
áó ýöíÿ ãÿäÿð úöçè äÿ îëñà, äÿéèøèêëèéÿ óüðàìàéûáëàð; ÷öíêè áåëÿ áèð äÿ-
éèøèêëèê áöòöí êàèíàòû àëò-öñòÿ åäÿ áèëÿðäè. Áó ìÿãàìäà öíëö ôèçèê, ïðîô.
Ñòâåíè Ùîóêèíãèí (Prof. Steðhen Íawking) ôèêèðëÿðè ìàðàã äîüóðóð. Î, áö-
òöí áó ìÿñÿëÿëÿðèí ÿñëèíäÿ áèçèì àíëàéà áèëÿúÿéèìèçäÿí äàhà èíúÿ
håñàáëàìàëàð öçÿðèíäÿ ãóðóëäóüóíó áåëÿ à÷ûãëàéûð:
«ßýÿð Big Bang-äàí áèð ñàíèéÿ ñîíðà ýåíèøëÿìÿíèí ìèãéàñû 100000
30

33. ìèëéîí äÿôÿ ìèëéîíäà áèð ãÿäÿð
àç îëñàéäû, êàèíàò ýåíèøëÿíìÿê
ÿâÿçèíÿ, þç è÷èíÿ ÷þêÿúÿêäè».9
Áó äÿðÿúÿäÿ èíúÿ håñàáëàðëà
áàø âåðÿí Áþéöê Ïàðòëàìà çàìà-
íûí, ìÿêàíûí âÿ ìàääÿíèí
þçö-þçöíÿ éàðàíìàäûüûíû, Àëàh òÿ-
ðÿôèíäÿí âàð åäèëäèéèíè à÷ûã-àøêàð
îðòàéà ãîéóð. ×öíêè éóõàðûäà àí-
ëàäûëàí îëàéëàðûí êîð òÿñàäöôëÿð
íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ýÿëìÿñè âÿ
êàèíàòäàêû áöòöí ìàääÿëÿðèí ÿñàñû îëàí àòîìëàðû éàðàòìàñû ãÿòèééÿí
ìöìêöí äåéèë. Áóíó äöøöíÿí áöòöí åëì àäàìëàðû êàèíàòûí ñîíñóç áèð ãöä-
ðÿò âÿ ãöââÿò òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëäûüûíû ãÿáóë åäèðëÿð. Öíëö àñòðîôèçèê Ùéó
Ðîññ (Íugh Ross) êàèíàòû éàðàäàíûí áöòöí þë÷öëÿðèí ôþâãöíäÿ îëäóüóíó
áåëÿ àíëàäûð:
- Çàìàí îëàéëàðûí ìåéäàíà ýÿëäèéè þë÷öäöð. ßýÿð çàìàí ÁÞéöê
Ïàðòëàìàéëà áèðëèêäÿ îðòàéà ÷ûõûáñà, äåìÿê, êàèíàòû éàðàäàí ñÿáÿá çàìàí
âÿ ìÿêàíäàí ãÿòèééÿí àñûëû äåéèë. Áó, áèçÿ Éàðàäàíûí êàèíàòäàêû áöòöí
þë÷öëÿðèí ôþâãöíäÿ îëäóüóíó ýþñòÿðèð. Åéíè çàìàíäà Éàðàäàíûí áÿçèëÿ-
ðèíèí äåäèéè êèìè, íÿ êàèíàòûí þçö, íÿ äÿ îíóí è÷èíäÿêè áèð ýöú îëìàäûüûíà
äÿëàëÿò åäèð.10
Big Bang-ûí ÿí ÿñàñ úÿhÿòëÿðèíäÿí áèðè äÿ îäóð êè, áó íÿçÿðèééÿ èí-
ñàíëàðà Àëëàhû äàhà äà éàõøû òàíûìàã èìêàíû âåðèð. Êàèíàòûí è÷èíäÿêè
áöòöí ìàääÿëÿðëÿ áèðëèêäÿ éîõäàí âàð åäèëìÿñè Àëëàhûí ýöúöíöí ÿí áþ-
éöê äÿëèëëÿðèíäÿíäèð. Ïàðòëàìà çàìàíû åíåðæèíèí hÿññàñ äÿíýÿñèíèí
ãîðóíìàñû èñÿ Àëëàhûí åëìèíèí ñîíñóçëóüóíó èñáàòëàéûð.
ÊÀÈÍÀÒÄÀÊÛ ÒßÌßË ÃÖÂÂßËßÐ
Êàèíàòäàêû ôèçèêè ãàíóíëàðûí Áþéöê Ïàðòëàìàäàí ñîíðà îðòàéà ÷ûõäû-
üûíû àðòûã äåìèøèê. Ùÿìèí ãàíóíëàð áó ýöí ÷àüäàø ôèçèêàíûí ãÿáóë åòäèéè
"äþðä ÿñàñ ãöââÿ"íèí ÷åâðÿñèíäÿ áèðëÿøèð. Áó ãöââÿëÿð êàèíàòäàêû áöòöí
31
“Îíëàð àëòûíäàí ÷àéëàð àõàí
ßäí úÿííÿòëÿðèíÿ äàõèë îëàúàã-
ëàð. Îðàäà îíëàðûí èñòÿäèêëÿðè
ùÿð øåé âàðäûð. Àëëàù ìöòòÿãèëÿ-
ðè áåëÿ ìöêàôàòëàíäûðûð!”
("Íÿhë" ñóðÿñè, 12).

34. äöçÿíè âÿ ñèñòåìè éàðàòìàã ö÷öí Áþéöê Ïàðòëàìàäàí äÿðhàë ñîíðà, èëê
àòîì hèññÿúèêëÿðèíèí éàðàíìàñûéëà áèðëèêäÿ ôîðìàëàøûáëàð.
Àòîìëàð - éÿíè ìàääÿ êàèíàòû àíúàã áó ãöââÿëÿðèí òÿñèðèëÿ ôîðìàëàø-
äûðà âÿ ìöÿééÿí íèçàìëà ñèñòåìëÿøäèðÿ áèëèá. Áóíëàð úàçèáÿ,
åëåêòðîìàãíèò, ýöúëö âÿ çÿèô íöâÿ ãöââÿëÿðèäèð. Ùÿð áèðè äèýÿðèíäÿí ôÿðã-
ëè ãöââÿéÿ âÿ òÿñèð ñàhÿñèíÿ ìàëèêäèð. Ýöúëö âÿ çÿèô íöâÿ ãöâÿëÿðè
ñàäÿúÿ, àòîìóí ãóðóëóøóíó áÿëèðëÿéèð. Äèýÿð èêè ãöââÿ - éÿíè úàçèáÿ âÿ
åëåêòðîìàãíåòèçì èñÿ àòîìëàð àðàñûíäàêû èëèøýèíè âÿ äîëàéûñûéëà, áöòöí
ìàääè îáéåêòëÿðèí àðàñûíäàêû ìöíàñèáÿòëÿðè òÿíçèìëÿéèð. Äöíéàäàêû ãö-
ñóðñóç äöçÿí áó ãöâÿëÿðèí ÷îõ hÿññàñ äÿéÿðëÿðèíèí ñîíóúóäóð. Ìàðàãëûñû
èñÿ áó ãöââÿëÿð áèð-áèðëÿðèëÿ ãàðøûëàøàðêÿí éàðàíàí ìÿíçÿðÿäèð. ×öíêè Big
Bang-äàí ñîíðà ìåéäàíà ÷ûõàí âÿ êàèíàòà éàéûëàí ìàääÿëÿð àðàëàðûíäà
ó÷óðóì îëàí áó ãöââÿëÿðÿ óéüóí øÿêèëäÿ ìöÿééÿíëÿøäèðèëèá. Ìÿhç áó òÿ-
ìÿë ãöââÿëÿð ìàääè êàèíàòûí éàðàíìàñûíà èìêàí âåðèáëÿð. Îíëàðûí
àðàñûíäàêû íèñáÿò î ãÿäÿð hÿññàñ øÿêèëäÿ òÿíçèìëÿíèá êè, àíúàã âÿ àíúàã
áó øÿêèëäÿ ìàääÿéÿ ëàçûìè òÿñèðè ýþñòÿðÿ áèëèðëÿð.
Èíäè èñÿ hÿìèí ãöââÿëÿðÿ áèð-áèð íÿçÿð éåòèðÿê.
1. Ýöúëö íöâÿ ãöââÿñè.
Êèòàáûí ÿââÿëèíäÿí áó éàíà àòîìóí àíáààí íåúÿ éàðàäûëäûüûíû âÿ áó
éàðàäûëûøûí hÿññàñ äÿíýÿëÿðèíè èçëÿäèê. Þçöìöç äÿ äàõèë îëìàãëà, ÿòðàô-
äàêû hÿð øåéèí àòîìëàðäàí éàðàíäûüûíû âÿ áó àòîìëàðûí äà ÷îõëó
32

35. hèññÿúèêëÿðäÿí éàðàíäûüûíû ýþðäöê. Éàõøû, áÿñ àòîìóí íöâÿñèíè ÿìÿëÿ ýÿ-
òèðÿí áöòöí áó hèññÿúèêëÿðè áèð àðàäà òóòàí íÿäèð? Áó, ôèçèêàíûí òàíûäûüû
ÿí áþéöê ãöââÿëÿðäÿí áèðè îëàí Ýöúëö íöâÿ ãöââÿñèäèð. Áó ãöââÿ àòîì
íöâÿñèíäÿêè ïðîòîí âÿ íåéòðîíëàðûí äàüûëìàäàí áèð éåðäÿ ãàëìàñûíû òÿ-
ìèí åäèð. Âÿ áåëÿúÿ, àòîìóí íöâÿñè éàðàíûð. Áó ãöââÿ î ãÿäÿð øèääÿòëèäèð
êè, íöâÿäÿêè ïðîòîí âÿ íåéòðîíëàðû àç ãàëà áèð-áèðèíÿ éàïûøäûðûð. Áóíà ýþ-
ðÿ äÿ, hÿìèí ãöââÿíè äàøûéàí ÷îõ êè÷èê hèññÿúèêëÿðÿ ëàòûíúà "éàïûøäûðûúû"
àíëàìûíà ýÿëÿí "ãëóîí" äåéèëèð. Áó ãöââÿíèí âÿ îíóí "éàïûøäûðìàñû-
íûí" øèääÿòè ÷îõ hÿññàñ øÿêèëäÿ òÿíçèìëÿíèá âÿ ïðîòîíëàðëàð íåéòðîíëàðû
áèð-áèðëÿðèíäÿí êîíêðåò ëàçûìëû ìÿñàôÿäÿ ñàõëàéûð. Áåëÿ êè, ÿýÿð ãöââÿ
àçàúûã ÷îõ îëñà hÿìèí hèññÿúèêëÿð áèð-áèðëÿðèíèí è÷èíÿ ýèðÿúÿê, àçúà çÿ-
èô îëñàéäû èñÿ, äàüûëûá ýåäÿúÿêäèëÿð. Þçö äÿ hÿìèí ãöââÿ Áþéöê
Ïàðòëàìàäàí áó éàíà hå÷ äÿéèøìÿéèá. Áó íöâÿ ãöââÿñè à÷ûüà ÷ûõàíäà íÿ
ãÿäÿð áþéöê äàüûäûúû ýöúöíöí îëäóüó èñÿ Ùèðîñèìà âÿ Íàãàñàêèäÿêè ôà-
úèÿëÿð ýþñòÿðäè. Ãàðøûäà èíúÿëÿëèêëÿðèíÿ âàðàúàüûìûç àòîì áîìáàñûíûí
áó ãÿäÿð äàüûäûúû ýöúÿ ìàëèê îëìàñûíûí ñÿáÿáè ìÿhç àòîì íöâÿñèíäÿ ñàõ-
ëàíàí hÿìèí ýöúöí à÷ûüà ÷ûõìàñûäûð.
2. Àòîìóí òÿhëöêÿñèçëèê êÿìÿðè
Çÿèô íöâÿ ãöââÿñè hàçûðäà Éåð öçöíäÿêè äöçÿíè ñàõëàéàí ÿí þíÿì-
ëè ôàêòîðëàðäàí áèðèäèð. Î, àòîìóí äàõèëè íèçàìûíûí ãîðóíìàñûíà õèäìÿò
åäèð. Îíóí éàðàòäûüû äÿíýÿ ñàéÿñèíäÿ ìàääÿëÿðèí ãóðóëóøó ïîçóëìóð âÿ
èíñàíëàðà çÿðÿð âåðÿ áèëÿúÿê åíåðæèíè éàéìûðëàð. Àòîìóí áó òàðàçëûüûíû íö-
âÿäÿêè ïðîòîíëàðëà íåéòðîíëàðûí àðàñûíäàêû hÿìèí ãöââÿ òÿìèí åäèð. Áó
ãöââÿ þçÿëëèêëÿ è÷èíäÿ ÷îõëó ïðîòîí âÿ íåéòðîí îëàí àòîì íöâÿëÿðèíäÿ
òàðàçëûüûí ãîðóíìàñû ö÷öí ÿâÿçñèçäèð. Âÿ áó çàìàí òàðàçëûüûí ãîðóíìà-
ñû ö÷öí ýÿðÿêÿðñÿ, áèð ïðîòîí íåéòðîíà ÷åâðèëÿ áèëÿð. Áó çàìàí íöâÿäÿêè
ïðîòîíëàðûí ñàéû äÿéèøäèéè ö÷öí àðòûã àòîìóí þçö äÿ áàøãà àòîìà ÷åâðè-
ëèð. Ïðîñåñèí íÿòèúÿñè ÷îõ þíÿìëèäèð: áèð àòîì ïàð÷àëàíìàäàí áàøãàñûíà
äþíöá âÿ âàðëûüûíû ãîðóéóá. Áåëÿúÿ, úàíëûëàð íÿçàðÿòñèç øÿêèëäÿ ÿòðàôà äà-
33

36. üûëûá, îíëàðà çèéàí ýÿòèðÿ áèëÿúÿê òÿhëöêÿëè hèññÿúèêëÿðÿ ãàðøû áèð íþâ
"òÿhëöêÿñèçëèê êÿìÿðè" òàõìûø îëóðëàð.
3. Åëåêòðîíëàðû îðáèòèíäÿ òóòàí ýöú -
Åëåêòðîìàãíèò ãöââÿñè
Áó ãöââÿíèí êÿøôè ôèçèêàäà éåíè áèð úûüûð à÷äû. Ùÿð úèñìèí þç ãóðó-
ëóøóíà ýþðÿ ìöÿééÿí "åëåêòðèê éöêö" äàøûäûüû âÿ áó åëåêòðèê éöêëÿðè
àðàñûíäà áèð ãöââÿíèí îëäóüó þéðÿíèëäè. Áó ãöââÿ ÿêñ åëåêòðèê éöêëö
hèññÿúèêëÿðèí áèð-áèðèíè úÿçá åòìÿñèíè, åéíè éöêëöëÿðèí èñÿ ÿêñèíÿ, èòÿëÿ-
ìÿñèíè òÿìèí åäèð. Íÿòèúÿäÿ, àòîìóí íöâÿñèíäÿêè ïðîòîíëàðëà ÿòðàôûíäà
hÿðëÿíÿí åëåêòðîíëàð àðàñûíäà ãàðøûëûãëû úàçèáÿ éàðàíûð. Áåëÿúÿ, àòîìóí
ÿñàñ åëåìåíòëÿðè - íöâÿ âÿ åëåêòðîíëàð áèð éåðäÿ ãàëûð. Áó ãöââÿíèí øèä-
äÿòèíäÿêè ÿí êè÷èê áèð ôÿðã åëåêòðîíëàðûí éà íöâÿäÿí ãîïìàñûíà, éà äà
ÿêñèíÿ, îíà "éàïûøìàñûíà" ñÿáÿá îëà áèëÿð. Ùÿð èêè hàëäà äà àòîìóí âÿ
äîëàéûñûéëà, ìàääÿíèí îðòàéà ÷ûõìàñû áàø òóòìàçäû. Äåìÿê, áó ãöââÿ èëê
äÿôÿ îðòàéà ÷ûõäûüû àíäàí åòèáàðÿí ñàhèá îëäóüó äÿéÿð ñàéÿñèíäÿ íöâÿ-
äÿêè ïðîòîíëàð åëåêòðîíëàðû àòîìóí ìþâúóä îëìàñû ö÷öí ýÿðÿêÿí ÿí
îïòèìàë ãöââÿéëÿ úÿçá åäèðëÿð.
4. Êàèíàòû íèçàìëàéàí ãöââÿ: Úàçèáÿ ãöââÿñè
Áó, áèëàâàñèòÿ hèññ åäÿ áèëäèéèìèìç òÿê ãöââÿ îëìàñûíà ðÿüìÿí,
hàããûíäà ÷îõ àç áèëýèéÿ ñàhèáèê. Îíóí èíòåíñèâëèéè äèýÿð ãöââÿëÿðÿ íèñ-
áÿòÿí äàhà àç îëñà äà, ÷îõ áþéöê êöòëÿëÿðèí áèð-áèðëÿðèíè ãàðøûëûãëû úÿçá
åòìÿñèíÿ èìêàí éàðàäûð. Êàèíàòäàêû ãàëàêòèêàëàðûí, óëäóçëàðûí áèð-áèðëÿ-
ðèíèí ÷åâðÿñèíäÿ ãàëìàëàðûíû ñÿáÿáè áó ãöââÿäèð. Éåðèí âÿ äèýÿð
ïëàíåòëÿðèí Ýöíÿøèí ÿòðàôûíäà áÿëèðëè áèð îðáèòäÿ hÿðëÿíÿ áèëìÿëÿðè äÿ
hÿì÷èíèí áó ãöââÿíè ñàéÿñèíäÿ ìöìêöí îëóð. Îíóí ñàéÿñèíäÿ áèç Éåð-
äÿ àääûìëàéà áèëèðèê. Áó ãöââÿíèí äÿéÿðè àçàëàðñà, áöòöí êàèíàò íèçàìûíû
èòèðÿðÿê, íÿhÿíý âÿ äÿhøÿòëè õàîñà ÷åâðèëÿð, èíñàíëàð Éåð öçöäÿí ãîïà-
ðàã, ôÿçà áîøëóüóíà ñÿïÿëÿíÿðëÿð. Ãöââÿ àðòñà èñÿ, éåíÿ äÿ åéíè äÿhøÿò
éàøàíàð: óëäóçëàð áèð-áèðëÿðèíÿ ÷àðïûëàð, äöíéà Ýöíÿøÿ éàïûøàð, áèçëÿð
òîðïàüûí è÷èíÿ ýèðÿðèê. Áöòöí áóíëàð ÷îõ óçàã åhòèìàëëàð êèìè ýþðöíñÿ äÿ,
34

37. Úàçèáÿ ãöââÿñèíèí îëìàäûüû ìöhèòäÿ àíúàã
õöñóñè âàñèòÿëÿðèí êþìÿéèëÿ áèð ìöääÿò ãàëìàã
ìöìêöíäöð. ×öíêè úàíëûëàð éàëíûç úàçèáÿíèí îëäóüó
ñèñòåìäÿ éàøàìëàðûíû äàâàì åòäèðÿ áèëÿðëÿð.

38. úàçèáÿ ãöââÿñèíèí èíäèêè èíòåíñèâëèéèíèí úöçè äÿ îëñà äÿéèøìÿñè äåéèëÿí
äÿhøÿòëÿðèí ýåð÷ÿêëÿøìÿñèíÿ ñÿáÿá îëà áèëÿð.
Áó ìþâçóäà àðàøäûðìà àïàðàí áöòöí åëì àäàìëàðû áàðÿñèíäÿ äàíûø-
äûüûìûç áöòöí òÿìÿë ãöââÿëÿðèí äÿãèã òÿíçèìëÿíìÿñèíèí êàèíàòûí âàðëûüû
ö÷öí ÷îõ âàúèá îëìàñû ôèêðèíäÿäèð.
Öíëö áèîëîã Ìàéêë Äåíòîí (Michael Denton) "Nature's Destiny: Íow
the Laws of Biology Reveal Purðose in the Universe" (Òÿáèÿòèí ãÿäÿðè:
Áèîëîæè ãàíóíëàð Êàèíàòäàêû Ìÿãñÿäè íåúÿ ýþñòÿðèð) àäëû êèòàáûíäà éàçûð:
- ßýÿð úàçèáÿ ãöââÿñè èíäèêèíäÿí áèð òðèëéîí äÿôÿ ýöúëö îëñàéäû, êàè-
íàò ÷îõ áàëàúà âÿ ãûñà þìöðëö áèð ìÿêàí îëàðäû. Îðòà þë÷öëö óëäóç áèçèì
Ýöíÿøäÿí òðèëéîí äÿôÿ êè÷èê îëàð âÿ úÿìèñè áèð èë éàøàéàðäû. Éîõ, ÿýÿð
úàçèáÿ ãöââÿñè èíäèêèíäÿí àçúà ýöúëö îëñàéäû, öìóìèééÿòëÿ, hå÷ áèð óë-
äóç âÿ ãàëàêòèêà éàðàíìàçäû. Äèýÿð ãöââÿëÿð àðàñûíäàêû äÿíýÿëÿð äÿ
ñîí äÿðÿúÿ hÿñàññäûð. ßýÿð ýöúëö íöâÿ ãöââÿñè àçúà çÿèô îëñàéäû, êàè-
íàòäà hèäðîýåíäÿí áàøãà hå÷ áèð êèìéÿâè åëåìåíò ýþðìÿçäèê. Ùå÷ áèð
áàøãà àòîì éàðàíìàçäû. Åéíè ãöââÿ ÿýÿð åëåêòðîìàãíèò úàçèáÿñèíäÿí ýöú-
ëö àëûíñàéäû, êàèíàòäàêû éåýàíÿ åëåìåíò èêè ïðîòîíäàí èáàðÿò íöâÿéÿ
ìàëèê áèð àòîì îëàðäû. Áó äóðóìäà êàèíàòäà hèäðîýåí éàðàíìàéàúàã âÿ
äåìÿê, óëäóçëàð âÿ ãàëàêòèêàëàð äà ôîðìàëàøìàéàúàãäû. Éà äà, èíäèêèíÿ
hå÷ áÿíçÿìÿéÿúÿêäèëÿð. Ãûñàñû, ÿýÿð hàããûíäà äàíûøäûüûìûç òÿìÿë ãöâ-
36
Áöòöí êàèíàòäà úàçèáÿ êèìè òÿìÿë ãöââÿëÿðèí öçÿ-
ðèíäÿ ãóðóëìóø ìöêÿììÿë âÿ ãöñóðñóç äöçÿí
hþêì ñöðìÿêäÿäèð. Áó äöçÿíèí ñàhèáè ÿëáÿòòÿ êè,
hÿð øåéè ãöñóðñóçúàñûíà éîõäàí âàð åäÿí Àëëàhäûð.
×àüäàø ôèçèêà âÿ àñòðîíîìèéàíûí ÿí þíäÿ ýÿëÿí ãó-
ðóúóñó âÿ äöíéàíûí ÿí áþéöê àëèìëÿðèíäÿí ñàéûëàí
Èñààê Íéóòîí (1642-1727) áó ýåð÷ÿéè áåëÿ èôàäÿ åäèá:
"Ýöíÿø ñèñòåìèíèí, ïëàíåòëÿðèí âÿ êîìåòëÿðèí ìþh-
òÿøÿì äöçÿíè éàëíûç àüûëëû âÿ ýöúëö áèð âàðëûòûí
ãöäðÿòèëÿ äàâàì åäÿ áèëÿð. Áó âàðëûã òÿêúÿ äöíéà-
íûí ðóhóíó äåéèë, hÿð øåéè éþíÿëäèð. Î, Àëëàhäûð".

39. âÿëÿð ìÿhç áó ýöíêö êèìè îëìàñàéäûëàð, îíäà èíäè íÿ êàèíàò âàð îëàúàã-
äû, íÿ äÿ hÿéàò.11
Öíëö ôèçèê Ïîë Äåâèñ èñÿ êàèíàòäàêû ôèçèêà ãàíóíëàðûíûí ìþâúóä þë-
÷öëÿðèíÿ håéðàíëûüûíû áåëÿ èôàäÿ åäèð:
- Èíñàí êîñìîñó àðàøäûðäûãúà èíàìñûçëûãäàí óçàãëàøàðàã, äàhà èìàí-
ëû hàëà ýÿëèð. Êàèíàòûí áàøëàíüûúû hàãäà ñîí áèëýèëÿð, îíóí ãóðóëóøó,
ýåòäèêúÿ ýåíèøëÿíìÿñè âÿ áöòöí áóíëàðûí èíúÿ øÿêèëäÿ äöçÿíëÿíìèø îë-
ìàñû èíñàíû håéðàí åòìÿéÿ áèëìÿç.12
Áöòöí êàèíàòäà áó òÿìÿë ãöââÿëÿðëÿ áàüëû ãóðóëìóø öñòöí áèð íèçàì-
ëàìà âÿ ãöñóðñóç äöçÿí hþêì ñöðöð. Áó äöçÿíèí ñàhèáè ÿëáÿòòÿ êè, hÿð
øåéè ãöñóðñóç øÿêèëäÿ éîõäàí âàð åäÿí Àëëàhäûð. ßí êè÷èê ãöââÿéëÿ óë-
äóçëàðû îðáèòëÿðèíäÿ òóòàí, ÿí øèääÿòëè ãöââÿéëÿ êè÷èê àòîì íöâÿñèíè
íèçàìëàéàí àëÿìëÿðèí ðÿááè îëàí Àëëàhäûð. Áöòöí ãöââÿëÿð îíóí ãîéäó-
üó "þë÷ö"ëÿðÿ ýþðÿ hÿðÿêÿò åäèð. Àëëàh êàèíàòûí éàðàäûëûøûíäàêû äöçÿíÿ,
áÿëëè þë÷öéÿ håñàáëàíìûø äÿíýÿëÿðÿ Ãóðàíè-Êÿðèìäÿ áåëÿ äèããÿò ÷ÿêèð:
"Î Àëëàh êè, ýþéëÿðèí âÿ éåðèí hþêìö Îíóíäóð. Î hå÷ áèð þâëàä
ýþòöðìÿéèá; Î, hÿð øåéè éàðàäûá âÿ îíó ÿââÿëúÿäÿí ìöÿééÿí
åäèá" ("Ôóðãàí" ñóðÿñè, 2).
37

40. 2-úè ÁÞËÖÌ
ÀÒÎÌÓÍ ÃÓÐÓËÓØÓ

41. Ù
àâà, ñó, äàüëàð, håéâàíëàð, áèòêèëÿð, âöúóäóíóç, îòóðäóüóíóç
ñòóë, õöëàñÿ, ÿí àüûðûíäàí ÿí éöíýöëöíÿ ãÿäÿð ýþðäöéöíöç, òî-
õóíäóüóíóç, hèññ åòäèéèíèç íÿ âàðñà, hàìûñû àòîìëàðäàí ÿìÿëÿ
ýÿëèá. ßëèíèçäÿ òóòäóüóíóç êèòàáûí hÿð ñÿhèôÿñè ìèëéàðäëàðëà àòîìäàí
èáàðÿòäèð. Àòîìëàð åëÿ êè÷èê hèññÿúèêëÿðäèðëÿð êè, hÿòòà ÿí ýöúëö ìèêðîñ-
êîïëàð áåëÿ îíëàðû ýþñòÿðÿ áèëìèð. Áèð àòîìóí þë÷öëÿðè ìèëëèìåòðèí
ìèëéîíäà áèðè ãÿäÿðäèð. Áó êè÷èêëèéèí èíñàí ýþçöíäÿ úàíëàíäûðûëìàñû
ìöìêöíñöçäöð. Áóíóíëà áàüëû áåëÿ áèð þðíÿê ýÿòèðÿê: ßëèíèçäÿ áèð à÷àð
îëäóüóíó äöøöíöí. Øöáhÿñèç êè, áó à÷àðûí èáàðÿò îëäóüó àòîìëàðû ýþðìÿ-
éèíèç ìöìêöí äåéèë. Éîõ, ÿýÿð àòîìëàðû ìöòëÿã ýþðìÿê èñòÿñÿíèç,
òÿñÿââöðöíöçäÿ hÿìèí à÷àðû Éåð êöðÿñèíèí ìèãéàñûíà ýÿòèðèí. ßëèíèçäÿ-
êè à÷àð äöíéà áîéäà áþéöéÿðñÿ, îíäà è÷èíäÿêè àòîìëàðûí äà hÿðÿñè áèð ýèëàñ
áîéäà îëàð âÿ ñèç îíëàðû ýþðÿðñèíèç.13
Éåíÿ äÿ áó êè÷èêëèéè ãàâðàìàã âÿ hÿð éåðèí àòîìëàðëà íåúÿ äîëó îë-
äóüóíó àíëàäà áèëìÿê ö÷öí áèð þðíÿê äÿ ýþñòÿðÿê. Ôÿðç åäÿê êè, áèðúÿ
äóç äÿíÿñèíäÿêè àòîìëàðû ñàéìàã èñòÿéèðèê. ßýÿð ñàíèéÿäÿ áèð ìèëéàðä
(1000000000) àòîì ñöðÿòèëÿ ñàéà áèëñÿéäèê, áèð äöç äÿíÿúèéèíèí è÷èíäÿ-
êè àòîìëàðû 500 èëÿ ñàéûá ãóðòàðìàã ìöìêöí îëàðäû!14
Éàõøû, áÿñ áó ãÿäÿð êè÷èê úèñìèí - àòîìóí è÷èíäÿ íÿ âàð? Ìÿñÿëÿ îí-
äàäûð êè, àüëàýÿëìÿç äÿðÿúÿäÿ êè÷èê îëìàñûíà áàõìàéàðàã, àòîìóí è÷èíäÿ
êàèíàòëà ìöãàéèñÿ îëóíàúàã ãÿäÿð ãöñóðñóç, áÿíçÿðñèç âÿ êîìïëåêñ áèð
ñèñòåì âàð. Ùÿð àòîì áèð íöâÿ âÿ íöâÿíèí ÿòðàôûíäàêû îðáèòëÿðäÿ ôûðëàíàí
åëåêòðîíëàðäàí èáàðÿòäèð. Íöâÿíèí þçö èñÿ ïðîòîí âÿ íåéòðîí àäëû hèññÿ-
úèêëÿðäÿí îëóøóá. Áó áþëöìäÿ úàíëû-úàíñûç hÿð øåéèí òÿìÿëè îëàí àòîìëàðûí
ìþhòÿøÿì ãóðóëóøóíó âÿ îíëàðûí íåúÿ áèðëÿøÿðÿê ìîëåêóëëàðû, äîëàéûñûé-
ëà, ìàääÿíè ÿìÿëÿ ýÿòèðäèéèíè èíúÿëÿéÿúÿéèê.
39

42. Àòîì
Àòîìóí hÿð áèð
hèññÿúèéè ö÷ëö
êâàðê ãðóïóíäàí
ÿìÿëÿ ýÿëèð
Íöâÿäÿêè ýèçëè ýöú
Íöâÿ àòîìóí äöç ìÿðêÿçèíäÿ éåðëÿøèð âÿ hÿð êèìéÿâè åëåìåíòèí
àòîìóíóí þçÿëëèéèíÿ óéüóí ñàéäà ïðîòîí âÿ íåéòðîíëàðäàí ÿìÿëÿ ýÿëèá.
Íöâÿíèí ðàäèóñó àòîìóí ðàäèóñóíóí îí ìèíäÿ áèðè ãÿäÿðäèð; ðÿãÿìëÿ ýþñ-
òÿðñÿê, àòîìóí ðàäèóñó 10-8 (0,00000001) ñì, íöâÿíèí ðàäèóñó èñÿ 10-12
(0,000000000001) úì.-ÿ áÿðàáÿðäèð. Äîëàéûñûéëà, íöâÿíèí hÿúìè àòî-
ìóí hÿúìèíèí 10 ìèëéàðääà áèðèíÿ áÿðàáÿðäèð.
Áó êè÷èêëèéè éåíÿ äÿ ýþçöìöç þíöíäÿ úàíëàíäûðà áèëìÿê ö÷öí áàéàã-
êû ýèëàñ ìÿñÿëèíè éàäà ñàëûí. Áèð ãÿäÿð þíúÿ äåäèéèìèç êèìè, ÿýÿð
ÿëèíèçäÿêè à÷àðû äöíéàíûí þë÷öëÿðèíÿ ýÿòèðñÿíèç, îíóí è÷èíäÿêè àòîìëàðûí
hÿð áèðè ýèëàñ áîéäà îëàð. Èíäè èñÿ hÿìèí "ýèëàñ"ëàðûí è÷èíäÿêè íöâÿíè àõ-
òàðàã. Àììà áó àõòàðûø áîøóíàäûð - ÷öíêè hÿòòà èíäèêè þë÷öëÿðäÿ äÿ íöâÿ
ýþçëÿ ýþðöíìÿéÿúÿê ãÿäÿð êè÷èêäèð. Îíëàðû ýþðÿ áèëìÿê ö÷öí þë÷öëÿðè éå-
íèäÿí äÿéèøìÿê ýÿðÿêäèð. Áó äÿôÿ ýÿðÿê hÿìèí "ýèëàñ"û èêè éöç ìåòð
åíèíäÿ íÿhÿíý øàðà ÷åâèðÿê. Ùÿìèí àüëàýÿëìÿç þë÷öéÿ ãÿäÿð áþéöäö-
ëÿí àòîìóí íöâÿñè éåíÿ äÿ ÷îõ êè÷èê - âóð-òóò áèð òîç äÿíÿúèéè áîéäà
îëàúàã!15
Íöâÿíèí 10-13 úì.-ëèê ìèãéàñûéëà àòîìóí 10-8 úì.-ëèê ìèãéàñûíû
ìöãàéèñÿ åäÿíäÿ áåëÿ áèð íÿòèúÿ îðòàéà ÷ûõûð: ÿýÿð àòîìó áèð êöðÿ øÿê-
ëèíäÿ ãÿáóë åäÿðÿê, hÿìèí êöðÿíè òàìàìèëÿ íöâÿéëÿ äîëäóðìàã èñòÿñÿê,
40