Recommended
More Related Content
What's hot
What's hot (20)
Viewers also liked
Viewers also liked (10)
Similar to Islam və xristianliq. azərbaycan
Similar to Islam və xristianliq. azərbaycan (10)
More from HarunyahyaAzerbaijan
More from HarunyahyaAzerbaijan (14)
Islam və xristianliq. azərbaycan
- 1. HARUN Y HYAƏ İSLAMİSLAM vəvə XRİSTİANLIQXRİSTİANLIQ Çevir n:ə Elşad Miri Bu t rə cüməmizd isə tifad ediə l n ayə əl rə
- 2. Vasim M mə mədəliyevin v Ziə ya Bünyadovun birlikd haə zırladığı Qur’anın Az rə baycan dilindəki t rə cüməsind n göə türülüb Çevir nə Elşad Miri Redaktə M ry m Selcanə ə Hazırlayan Ş lal Arifqızıə ə Korrektə Sevda Talıbova Sevinc N c fovaə ə Bütün irad v t klifl riniziə ə ə elshadmiri@yahoo.com mail ünvanına yaza bil rsinizə İSLAM V XRİSTİANLIQ, Harun Y hya, Çevir n: ElşadƏ ə ə Miri, Bakı, « bilov, Zeynalov v oğulları», 2004, s h.Ə ə ə sifarişlə İSBN HARUN Y HYAƏ 2
- 3. İSLAMİSLAM vəvə XRİSTİANLIQXRİSTİANLIQ Çevir n:ə Elşad Miri İÇİND KİL RƏ ƏİÇİND KİL RƏ Ə Giriş 7 H zr ti İsaə ə 11 H zr ti İsanın h yatıə ə ə 35 Hz.İsa Allahın oğlu deyil, peyğ mb ridirə ə 62 Xristianların üçləm s hvə ə ləri 67 3
- 4. Üçləm inanə cı Qur’an tərəfind n r dd ediə ə lir 75 Üçləm etiə qadı Hz.İsadan srə l rə l sonə ra ortaya çıxıb 81 İncildəki həqiqi xristianlıq 120 İncild taə nıdılan "Allahın peyğ mə bəri Hz.İsa" 132 İncil mü lə lifləri Hz.İsanın həyatına şahid olmayıb 152 Xristianların bu sasə sız iddianı ortaya atmasının səbəbi n ola biə l r?ə 174 İznik m cə lisind n bu güə nə qəd rə ki üçləm leyhdaə ə rı olan xristianlar 217 Nəticə 233 4
- 5. MÜƏLLİF VƏ ONUN ƏSƏRLƏRİ HAQQINDA Harun Y hə ya imzasından istifad ed n Adnan Oktar 1956-cı ilə ə də Ankarada anadan olub. Orta m kə təbi Ankarada oxuyub. Sonra İstanbul- da Memar Sinan Universitetinin göz l sə ən tə l r faə kültəsind v İsə ə tanbul Universitetinin f lə səf böə lümünd t hə ə sil alıb. 80-ci ill rə d n bu güə n qə ə- d r imaə ni, elmi v siə yasi mövzularda xeyli s r yaə ə zıb. Bununla yanaşı mü lə lifin təkamülçülərin (darvinistlərin) saxtakarlığını, onların iddiala- rının heç bir elmi həqiqət sasə ə lanmadığını göstər n, haə bel darə viniz- min qanlı ideologiyalarla şübhəli laə qələrini üz çıə xaran bir çox mühüm s rə ə ləri var. Mü lə lifin bu imzası inkarçı düşüncəy qarə şı mübariz apaə ran iki peyğ mə bərin xatirəsin hörə m t laə ə məti olaraq seçilib: onları yad etm kə m qə sədil Haə run v Y hə ə ya adlarından istifad ediə lib. Rəsulullahın mö- hürünün mü lə lif tərəfind n kiə tabların üz qabığına vurulmasının simvo- lik mənası is onə ların içindəkil rə l bağə lıdır. Bu möhür Qur’ani-Kərimin Allahın sonuncu Kitabı v soə nuncu sözü, Peyğ mə bərimizin is peyə ğ mə - b rə lərin sonuncusu olmasının r mə zidir. Mü lə lif bütün yazılarında Qur’anı v Rə əsulullahın sünnəsini r hə b r tuə tur. Bununla da inkarçı dü- şünc sisə temlərinin bütün sas idə dialarını bir-bir puça çıxarmağı v diə - n qarə şı yönəl n etiə razları tamamil susə duracaq sonuncu sözü söyləmə- yi həd f seə çir. Çox böyük hikm t v kaə ə mal sahibi olan Rəsulullahın mö- hürü bu sonuncu sözü söyləm k niyə yətin bir dua kiə mi istifad ediə lib. Mü lə lifin s rə ə lərindəki sas m qə ə s d Qur’anı büə tün dünyada t bə liğ etm k, buə nunla insanları Allahın varlığı, birliyi v axiə r t kiə mi sas imanə məsələləri barəd də ərind n düə şünməy sövq etə m k, inə karçı sistemlə- rin çürük sasə larını v baə til t tə biqatlarını h r kə əs gösə t rə m kə dir. Harun Y hə yanın s rə ə ləri Hindistandan ABŞ-a, Böyük Britaniyadan İndoneziyaya, Polşadan Bosniya-Hersoqovinaya, İspaniyadan Braziliya- ya, Malayziyadan İtaliyaya, Fransadan Bolqarıstana v MDB ölə kələrinə qəd r dünə yanın kə s r ölə kələrind maə raqla qarşılanır v birə nəfəs oxuə - nur. İngilis, fransız, alman, italyan, ispan, portuqal, urdu, r b, alə ə ban, rus, boşnak, uyğur, İndoneziya, malay, benqal, bolqar, yapon, Çin, Az rə - baycan kimi dillər t rə ə cüm ediə l n bu s rə ə ə l r geə niş oxucu kütləsi tərə- find n maə raqla izlənir. Dünyanın dörd bir tərəfind böə yük rezonans doğuran bu diqqətəla- yiq s rə ə l r inə sanların çoxunun iman gətirməsin , kə ə s r adamə ların da öz imanını kamill şə dirməsin sə əb b olur. Bu kiə tabları oxuyan v inə cələy nə h r k s onə ə lardakı hikməti, habel yığə cam, dolğun, asan başa düşül nə səmimi üslubu, həyati həqiq tə lərin elmi-m nə tiqi izahını d rə hal görür. Bu s rə ə l r h r bir kə ə əs tez bir zaə manda təsir etm k, tam nə ətic verə m k,ə etirazlara yer qoymamaq v də əlillərin elmiliyi kimi xüsusiyy tə lər maə - 5
- 6. likdir. Bu s rə ə ləri oxuyan v onə ların üzərind cidə di düşün n adamə ların materialist f lə səfəni, ateizmi, başqa batil fikir v f lə ə səfələri müdafi etə - məsi daha sə la mümkün deyil. Bəziləri müdafi etə səl r beə l buə nu yal- nız inadkarlıq üzünd n edə əc kə l r, çünə ki onların fikirlərinin sasə ları çü- rükdür. Dövrümüzdəki bütün inkarçı cərəyanlar Harun Y hə yanın külliyya- tında elmi düşünc nöqə teyi-nəzərind n m ğə ə lub edilibl r. Şübə h yoxə dur ki, bu xüsusiyy tə l r Qur’anın hikə mətind n v onun ifaə ə d etə diyi fikirlə- rin göz lə liklərind n qayə naqlanır. Mü lə lifin özü is bu s rə ə ə lərin göə r lovə ğalanmır, kə sin , Alə lahın hidayətin vaə sitəçi olmağa niyy t edir. Bunə dan başqa bu s rə ə l r n şrə ə edil rə k n heç bir madə di qazanc güdülmür. Bu həqiq tə l r nə əzər alınə malıdır. O zaman məlum olar ki, insanları onlara görmədiyini görm kə d köə m k ed n, onə ə ların hidayət g lə ə məsinə səb b olan beə l s rə ə ə lərin oxunmasına həv sə l nə dirməyin özü d çoxə mühüm xidm tə dir. Bu dəy rə li s rə ə ləri tanıtmaq və əzin inə sanların zeh- nini qarışdıran, fikirlərinin qarışmasına səb b olan, şübə h v tə ə ər də düd- ləri aradan qaldırmağa, imanı xilas etməy bir tə əsiri olmadığı t cə rübə- d n keə çiril n kiə tabları yaymaq yalnız v yalə nız m k v vaxt itə ə ə kisi de- m k olaə caq. İmanı xilas etm kə d n daə ha çox mü lə lifin də əbi gücünü göst rə məy yöə n lə miş kitablarda bu təsirin olmayacağı aydındır. Bu mövzu il bağə lı şübhəsi olanlar varsa, onlar Harun Y hə yanın s rə ə lərinin yegan m qə ə sədinin dinsizliyi aradan qaldırmaqdan v Qur’an xə ə laqını yaymaqdan ibar t olə duğunu, bu xidm tə dəki təsir gücünün, müv fə fə- qiyy t v sə ə əmimiyyətin aydın göründüyünü oxucuların ümumi qənaə- tind n anə laya bil r. Buə nu qəti şəkild yə əqinl şə dirm k v anə ə lamaq la- zımdır ki, dünyadakı zülm v iğə tişaşların, müs lə manların ç kə diyi ziyə - y tə lərin sas sə əbəbi dinsizliyin ideya hakimiyyətidir. Bunlardan qurtulmağın yolu is dinə sizliyin ideya cəh tə d n m ğə ə lub edilməsi, imani həqiq tə lərin ortaya çıxarılması v Qur’an xə ə laqının in- sanların d rk edib mə ənimsəy biə ləcəyi şəkild çatə dırılmasıdır. Dünyanı h r gün daə ha çox zülm , iğə tişaş v fə əsadlara məruz qoymaq istəy nə lə- rin niyyətini nəzər alə saq b lə li olar ki, bu xidmətin mümkün qəd r süə - r tə li v tə əsirli şəkild yeə rin yeə tirilməsi çox vacibdir. ks t qƏ ə dird çoxə gec ola bil r. Bu hə ə əmiyy tə li xidm tə d çox böə yük bir vəzifəni öz üzəri- n göə türmüş Harun Y hə yanın külliyyatı Allahın icazəsi il XXI srə ə d inə - sanları Qur’anda bildiril n min-amanə ə lığa v baə rışa, doğruluq v daə ə lə- t , göə z lə lik v xoşə b xtə liy aparə maqda bir vasit olaə caq. 6
- 7. GİGİRİŞRİŞ Dünya tarixi boyunca bir çox xalqlara peyğ mə b r və ə elçil r gönə dərilib. R bə bimizin ayrı-ayrı dövrl rə d müxə təlif xalqlara gönd rə diyi elçilərin h r biə ri saə s n eyə ni dini insan- lara çatdırıblar. Onlar göndərildikləri xalqları bir olan Alla- ha iman gətirməy , bütə lər siə tayiş etməməy , anə caq Allahı razı etm k üçün yaə şamağa, Allaha etibar edib ancaq Allah- dan köm k isə təməy , yaxə şı işl r görə məy v göə ə z l xə ə laqlı olmağa dəv t etə mişdil r. Peyə ğ mə b rə lərin insanlara çatdır- dığı haqq dinin inanc sasə ları həmiş eyə ni olub, ancaq onla- rın t tə biqind dövə rün v şə əraitin ş rtə lərin göə r bə əzi dəyi- şiklikl r müə şahid ediə lib. Məsəl n, H zə ə rəti İsa ( .s.) f rqə ə li bir din gətirməmişdi. Özünd n və ə v lə ki peyğ mə b rə lərə göndəril n d , Hz.Muə ə saya, Hz.İsaya v hy ediə l n d , soə ə - nuncu peyğ mə b r olan Hz.Muə h mə məd (s. .v.) gönə ə dəril nə d eyə ni dindir (Bu b nə z rə likl Tövə ratın v İnə cilin Hz.Musa- ya v Hz.İsaə ya ilk göndərildikləri halı nəz rə d tuə tulur. Çünki R bə bimizin insanlara hiday t r hə ə bəri olaraq gönd rə - diyi bu iki ilahi kitab nazil olunandan sonra t hə rif edilmiş, ilkin oriYinal hallarından uzaqlaşmışdır). Allah möminlərin bu dinl r araə sında heç bir ayrı-seçkilik salmamasının vacib- liyini bir ayəd beə l bilə dirir: "Söyl : "Biz Alə laha, biz naə zil olana, İbrahim , İsə - mail , İsə haqa, Yəquba v onun oğulə larına nazil edi- lən , R bə ə bi tərəfind n Muə sa, İsa v saə ir peyğ mə - b rə lər veə ril nə lər inanə dıq v onə ların heç birini bir-birind n ayırə mırıq. Biz yalnız Ona t sə lim olu- ruq!"" ("Ali-İmran" surəsi, 3/84). Başqa bir ayəd is beə ə l buyə rulur: "Allah: "Dini doğru tutun, onda ayrılığa düşməyin!" - dey Nuə ha tövsiy etə diyini, sən v hy buə ə yurduğu- nu, İbrahim , Muə saya v İsaə ya tövsiy etə diyini din- d siə zin üçün d qaə nuni etdi. Sənin dəv t etə diyin 7
- 8. müşriklər ağır g lə ə di. Allah istədiyi kimsəni Özünə seç r v tövə ə b edib Ona tə ər f qaə yıdan kimsəni də doğru yola yön lə d r!" ("Şuə ra" surəsi, 42/13). Uca Allah da dinini bir çox xalqlara gönd rə miş v onə - ları peyğ mə b rə lik məqamı il şə ər fə l nə dirdiyi elçiləri vasitə- sil xə əb rə dar etmişdir. Haqq dinin t bə liğ edildiyi insanların üzərin bu diə n taə be olmaq vəzifəsi qoyulmuşdur. Allahın seçib nümunəvi insanlar etdiyi elçilərinin hə- yatları, başlarına gəl n haə disəl r, qarə şılaşdıqları çətinlikl r,ə apardıqları böyük mübarizəl r özünə d büə tün insanlar üçün mühüm olan mesaY v ibə r tə ləri ehtiva edir. Qur’anda həya- tı, mübarizəsi, xə laqı il inə sanlara nümun gösə təril n peyə - ğ mə b rə l rə d n biə ri d Hz.İsaə dır. Hz.İsanın anadan olması, həyatı v Alə lahın d rə gahına yüks lə dilməsi möcüzəli şəkild gerə ç kə ləşib. Onun həyatı Qur’anda müf sə s l şə əkild qeyd ediə lib. Allah Qur’anda bir neç peyə b mə bərin hekay tə lərini biz bilə dirir. Ancaq Hz.İsa müxtəlif yönləri il diə g r peyə ğ mə b rə l rə d n f rqə ə lənir. Alla- hın üstün elml rə l köə m k etə diyi bu dəy rə li b nə dəsi hələ beşikd ik n daə ə nışmış, dünyada qaldığı müdd t rə ə zind də ə tə rafındakı insanlara böyük möcüzəl r gösə t rə mişdir. Onun bu xüsusi vəziyyətinin başqa bir dəlili d Alə lahın d rə gahına yüks lə dilməsi v yeə nid n dünə yaya göndəriləcəyi il bağə lı Qur’anda mühüm işarələrin olmasıdır. Bu kitabın m qə sədi H zə rəti İsanın həyatını v müə bari- zəsini, malik olduğu yüks k xə ə laq v xaə rakteri daha yaxın- dan tanımaq, mövzu il bağə lı Qur’an ayələrinin v Peyə ğ mə - bərimizin (s. .v.) hə ədislərinin aydınlığında bu müq də d sə insanın t kə rar dünyaya qayıdışının müYdəsini verm kə dir. R bə bimiz Qur’anda Hz.İsa haqqında gələc k dövrə lə (Qur’anın göndərilməsind n qiə yamət qə əd rə ki dövr) bağlı mühüm işarəl r verə miş, Peyğ mə bərimiz H zə rəti Muh mə - m d (s. .v.) is hə ə ə ədislərind Hz.İsa haqə qında çox hə əmiy- y tə li xəb rə ləri müYdələmişdir. Böyük İslam alimlərind nə 8
- 9. birinin Hz.İsanın ikinci dəf dünə yaya gəl nə d n sonə ra apa- racağı mübariz haqə qında verdiyi məlumatlar is oxuə culara sevinc b xş etə m kə l yaə naşı, onların şövqünü v hə əyəcanını artıracaqdır. Bütün bunlar biz H zə ə rəti İsanın çox fövqəladə yaradılışını, həyatının da möcüzəli şəkild daə vam etdiyini göstərir. Bu kitabı oxuyark n, bir tə ər fə d n Hz.İsaə nın Qur’an ayələrind v hə ə ədisl rə d qeyd ediə l n, möə cüzəl rə l doə lu həyatı haqqında məlumat alark n, diə g r tə ər fə d n d haə ə zır- da yaşadığımız dövrün çox xüsusi bir zaman kəsimi olduğu- nu d rk edə əcəyik. Bu çalışmamızın m qə s də lərind n biə ri isə Qur’an ayələrind b hs ediə ə l n müə hüm bir möcüzəy diqə - qəti c lb etə m kə l yaə naşı, Qur’anda iüxtəlif səb bə l rə l m dhə ə edil n Alə lahın mübar k elə çisinin, M rə y m oğə lu İsanın yer üzün ikinə ci dəf gönə dərilişin naə il olmağın feli duasını ye- rin yeə tirm kə dir. Yaddan çıxarmamaq lazımdır ki, H zə rəti İsanın gəlişi bütün dünyaya təsir edəc k fövə qəladəliklərə malik olan, möcüzəli v meə tafizikaya aid bir hadisədir. Bu- na gör d büə ə tün imanlı insanlar hərəkət keçə məli, birlik və bərab rə lik içind Hz.İsaə nı n göə z l şə əkild qarə şılamaq üçün lə lərindəki bütün imkanları səf rə b r etə məlidir. Həyəcanla, sevgiyl , şövqə l yeə rin yeə tiril n bu haə zırlıq feli bir dua ola- caq, hazırlaşmayanlar is Hz.İsa yer üzüə n qaə yıdandan son- ra şübhəsiz ki, çox peşman olacaqlar. Bütün laə m tə l r biə zə göstərir ki, Hz.İsanın gəlişi çox yaxındır v haə zırlaşmaq üçün vaxt itirməm k laə zımdır. 9
- 10. H ZƏH ZƏ RƏRƏTİ İSATİ İSA İnsanları Allahın dinin də əv t etə m k üçün gönə dəril nə elçil r R bə ə bimizin onlara b xş etə diyi bu şər fə li məsuliyyəti yerin yeə tir rə k n müxə təlif çətinlikl rə l qarə şılaşmışdılar. İn- karçılar onların Allahın dinini t bə liğ etməsin maə ne olmaq istəmiş, insanların elçilərin ardınca getməsin cürə bəcür hiy- ləl r, böhə tanlar v t zə ə yiql rə l nə ə g l ola biə ləc kə lərini z nnə etmişdil r. Alə lah yolunda mübariz apaə ran bütün elçilərin başına gəl nə l r Hz.İsaə nın da başına g lə miş, o, h m bütə pə- r st Roə ma iqtidarının, h m d mövə ə humatçı din adamlarının cürbəcür hücumlarına məruz qalmışdı. Hz.İsa gerç k diə nin düşməni olan bu iki cərəyanla eyni anda mübariz aparə mış, bu mübariz zaə manı is yaə nında çox az sayda Allaha iman gətir n inə san olmuşdu. Hz.İsanın möcüzəvi şəkild anaə dan olması, haqq dini izah etməsi, həyatı boyu göst rə diyi möcüzəl r onun qıə sa müdd t rə ə zind o zaə mankı xalq tərəfind n gözə lənil n Mə ə- sih kimi tanınıb sevilməsin gə ətirib çıxarmışdı. Ancaq xal- qın bu güclü sevgisi v Hz.İsaə nın mövhumatçı din adamları- na yönəlik haqlı t nə qidləri həmin insanların bu müq də d sə insana t zə yiqlərin v ona cürə ə bəcür tələl r qurə masına sə- b b olə muşdu. Onların Hz.İsanı öldürm k üçün haə zırladığı bütün tələl r Alə lahın onu Öz d rə gahına yüks lə dib qoruması il nə əticəsiz qalmışdır. Hz.İsanın həyatını v müə barizəsini müf sə s l şə əkildə t də qiq etməmişd n və ə v l mövə zu il bağə lı m nə bələrin han- sılar olmasını öyr nə m k fayə dalı olardı. 10
- 11. Hz.İsanın həyatı il bağə lı m nə bəl rə Hz.İsanın həyatından b hs ed n müxə ə təlif m nə bəl rə var. lƏ b tə t , bu m nə ə bələrin başında heç bir dəyişikliy mə ə- ruz qalmayan v heç bir zidə diyyəti olmayan Qur’ani-Kərim gəlir. Buna gör d taə ə rix boyunca dəyişdirilm ehə timalı olan dig r m nə ə bəl rə dəki məlumatların t sə diqind n anə caq Qur’anda xəb r veə ril n mə əlumatlara uyğun olduğu t qə dir- d isə tifad ediə l biə l r. Qur’anə la ziddiyy t t şə ə kil etməy n diə - g r bə əzi tarixi v arə xeoloYi bilgil r üçün is başə ə da İncil ol- maqla o zamanlardan qalma variantlardan istifad ediə ləc k.ə Hz.İsanın həyatı, t bə liği v inə karçılarla apardığı müba- riz il bağə ə lı müraci t ed biə ə ləcəyimiz başqa bir m nə b isə ə Peyğ mə bərimiz Hz.Muh mm din (s. .v.) hə ə ə ədisləri v İsə lam alimlərinin açıqlamaları, t fə sirləri v izahə larıdır. Xristianların müq də d s kiə tabı olan v Hz.İsa haqə qında n müə f sə s l mə əlumatlar ver n İnə cil bu məsələd müə hüm m nə bəl rə d n biə ridir. Ancaq İncil Hz.İsadan sonra müxtəlif t hə riflər mə əruz qalıb v oriə Yinallığını itirib. Buna gör də ə İncilin içind Alə lahın v hə yin söyə kən n doğə ru məlumatlar ola biləcəyi kimi tamamil inə sanların yazdığı hissəl r də ə var. Buna gör d İnə ə cilin Hz.İsanın həyatı, mübarizəsi və dini t bə liğ etməsi il bağə lı Qur’ana uyğun olan hissələri mühüm tarixi sən d kiə mi qəbul edil biə l r.ə İncillərin n tez Hz.İsaə dan 30-40 il sonra yazıldığı ehti- mal olunur. Ancaq liə mizd bu İnə cill rə d n heç biə ri yoxdur. Günümüz gə əlib çatan n qə ədim İncil m tnə ləri III-IV srə lə- r aidə dir. Xristianlığa bugünkü formasını ver n Paə velin (Pavlusun) m kə tubları is İnə cill rə d n və ə v l (biə zim eranın 52-63-cü illərind ) yaə zılıb. Bunlarla yanaşı Flavius, Filon, Tassit kimi antik dövr tarixçilərinin s rə ə lərind d kiə ə çik bölümlər rast g lə ə m kə mümkündür. Bu tarixçil r h mə ə çinin Hz.İsanın ş xə siyyəti ilə 11
- 12. d bağə lı olmasa h r halə da onun yaşadığı dövrl bağə lı mü- f sə s l mə əlumatlar vermişl r.ə Nəhay t, o dövrə l bağə lı aparılan arxeoloYi qazıntılar v bu qaə zıntılar zamanı lə d ediə l n taə pıntılar da Hz.İsanın yaşadığı dövrün v o dövrə d baş verə miş hadisələrin d rkə edilməsi üçün m nə b kiə mi istifad ediə ləc k.ə Hz.İsanın dövründ Fə əl sə tin Hz.İsanın yaşadığı dövrd Ağ də əniz tamamil Roə ma imperatorluğunun hakimiyyəti altında idi. İmperatorluq s rə h də lərini böyük h rə bi f thə l rə l o qə əd r geə nişl nə dirmişdi ki, Ağ dəniz imperatorluğun bir daxili gölün çevə rilmişdi. İmperatorluq h rə bi sahəd olə duğu kimi mədəniyy t saə hə- sind d n gücə ə ə lü dövrlərind n biə rini yaşayırdı. Qədim yu- nan mədəniyyətini öz mirası kimi mənimsəmiş v onu yeə - nilikl rə l daə ha da inkişaf etdirmişdi. Ellinizm adlanan bu cərəyan din d daə xil olmaqla həyatın dem k olar ki, büə tün sahələrind haə kim idi. Memarlıq v sə ən t çiə ç kə l nə m dövə - rünü yaşayırdı. Romalılar özlərini başqa xalqlardan üstün sayır v öz hə əyat t rzə lərini işğal etdikləri torpaqlarda yaşa- yanlara da qəbul etdirməy çaə lışırdılar. Romalıların dini Ağ dəniz tə rafında yaşayan bütün xalqlar kimi çoxtanrılı bir din idi. Yunan mifologiyasının xə- yal m hə sulu olan tanrılar müxtəlif adlarla Roma mifologiya- sında da işlədilirdi. Romalılar n böə yüyü Yupiter adlandırı- lan v heyə k lə ləri r mzə l şə diril n bir çox büə t siə tayiş edirdi- l r. Bə əzi Roma imperatorları is özə lərini d bu saxə ta tanrılar arasına daxil ed n qaə nunlar çıxarmışdılar. Dig r tə ər fə d n,ə Romanın hakim olduğu torpaqlarda yunan dini v bu inanə - ca m xə sus tanrılar da geniş yayılmışdı. Zevs, Hermes, Venus kimi yunan bütlərinin heyk lə ləri böyük şəh rə lərin meydan- larını bəzəyirdi. Sitayiş edil n bütə l r bunə larla m hə dudlaş- mırdı. H r şə əh rə d , h r mə ə əh lə ləd , h tə ə ta h r evə d iriə li-xır- 12
- 13. dalı cürbəcür bütl r v onə ə ların r mə zi kimi qəbul edil n heyə - k lə l r, r smə ə l r, xüə susi sitayiş v nə əzir yerləri var idi. Roma- lı hökmdarlar bu çoxtanrılı dinl rə d n öz haə kimiyy tə lərini genişl nə dirm k mə əsələsind bir vaə sit olaə raq istifad edirə - dil r. Roə ma imperatorları onların hakimiyyətini t hə did et- məy n dinə lər qaə rışmır, kə sin , bu inancə ları t şə viq edir, h rə tər fə d mə əb də l r, heyə k lə l r düə z ltə dirər k hə əmin bütpə- r st inancə ların yayılmasına çalışırdılar. Din onlar üçün küt- ləy sə ədaq t hisə si aşılamağın v onə ları nəzar t alə tında sax- lamağın bir yolu, bu dünya il , daə ha doğrusu, onların haki- miyyətin heç bir zə ərəri olmayan bir sah idi.ə Romalılar başqa bir mədəniyy tə l qarə şılaşanda həmin cəmiyy tə d öz saxə ta tanrılarının oxşarını axtarar v beə ləlik- l d öz üsə ə tünlüklərini təmin ed biə ləc k bir laə ə q yaə ratma- ğa çalışardılar. Buna gör d roə ə malılar xüsusil d IV Anə ə ti- yokus Epifanes dövründ bir olan Alə laha iman gətir n yə ə- hudilər Zevs adə lı baş tanrılarını qəbul etdirməy çaə lışmış, amma bu vəziyy t onə ların arasında böyük mübarizəy sə ə- b b olə muşdu. Dindar yəhudil r müə q də d s torə paqları mə- nəvi baxımdan ləkələy n bu Roə ma bütlərin etiə raz etmiş və romalıların öz bütpər st inancə larını yaymasına şidd tə l qarə - şı çıxiışdılar. Romalılar yəhudilərin dininin özlərinin batil dinind nə çox f rqə li olduğunu v onə ların öz dinin olan bağə lılığını gördükləri üçün yəhudilərin işlərin , xüə susil d diə ə ni mə- sələlərin çox qaə rışmamaq qərarına g lə dil r v Fə ə əl sə tinin hakimi olduqları dövr rə zind yə əhudilərin dini inancının sasə larını yerin yeə tirməsin icaə z verə dil r. Yə əhudi xalqı- nın dini m rə kəzi sayılan məb d və ə v lə l r olə duğu kimi vəzi- fəli rahibl r tə ərəfind n idaə r ediə lirdi. Roma iqtidarı yəhudi rahibl rə d n t şə ə kil edil n v n böə ə ə yük dini m hə kəm olanə Sanhedrin t şə kilatının f aə liyyətini davam etdirməsin də ə icaz verə di. 13
- 14. Sanhedrin Romanın hakimiyyəti altında da bir yəhudi- ni m hə kum ed biə l r v yə ə əhudi şəriətind olan cə əzaları t tə - biq ed biə l rə di. Romanın həmin bölgəy tə əyin etdiyi idarə- çil r xalq araə sında ola biləc k üsə yanlara qarşı s rt t də ə birl rə görür, vergi yığmaq məsələsind d heç bir güə ə z şə t getə mir- dil r. Onə ların hakim dairələri il m kə ə ə daşlıq ed n yə əhudi iqtidarına buna gör xoş müə nasib t gösə tərir, onlara qarşı yönəl n üsə yanları amansızlıqla cəzalandırırdılar. Hz.İsa dövründəki kiçik yəhudi milləti qədim dünya- nın bir-biri il daə vamlı şəkild müə harib apaə ran Misir, As- suriya, Babilistan, Pers v Suə riya kimi böyük imperatorluq- larının t hə lükəli s rə h də lərind yerə ləşirdi. Yəhudil r buə na gör d müsə ə təqil bir dövl t kiə mi uzun müdd t tab gə ətirə bilməmiş, Babil sürgününd n (b.e. . 586-538) etiə ə bar n cə ə nə- bi qüvvələrin hakimiyyəti altında qalmışdılar. Onlar elli- nizm dövründ və ə v lə c miə sirlilərin, sonra suriyalıların və sonuncu dəf d roə ə malıların hakimiyyəti altında qaldılar. Sadəc qıə sa bir dövr davam ed n bir yə əhudi krallığı qurul- muşdu. Onlar rahib silə li bir ail olan maə kabilərin başladığı üsyandan sonra (b.e. . 167-142) bir müdə d t haə kimiyy t qurə - mağa nail olmuşdular. T xə min n 80 il daə vam ed n bu haə ki- miyy tə ləri boyunca Haşmonay ailəsi geniş bir raə zid haə - kim olmuşdu. Amma öz aralarındakı d hə ş tə li liderlik müba- rizəsi nəticəsind bu haə kimiyy t süə qut etdi. vƏ v lə c rə əqib partiyaların d sə təyini alan romalı general Pompey b.e. . 63-ə cü ild Qüdə sü işğal edər k Fə əl sə tin daə xil oldu v yə əhudi- lər m xə ə sus olan torpaqları Yəhudiyy (Yudea) bölə gəsi ilə m hə dudlaşdırdı. Haşmonay kralı II Hirkanos is roə malıların vassalına çevrilər k m hə ə dud s rə b stə liy maə lik oldu. Bu tarixd n etiə - bar n yə əhudi xalqının içind bu bütə pər st haə kimiyyət qarə - şı narazılıqlar başlandı. Romalılar b.e. . 37-ci ilə d bu kralə lığa son qoydular. II Hirkanosun kürəkəni Herod romalılar tərə- find n Yə əhudiyy kraə lı təyin edildi. 14
- 15. Kral Hirodun dövrü Roma hakimiyyətinin Fəl sə tindəki sas m qə ə sədi vergi yığmaq idi. Yəhudilərin üzərin ağır verə gil r qoə yulmuşdu. Roma bu yolla özün bağə lı bir dövl t meə xanizmi qurdu. Bu dövrd roə malıların zəifliklərini bil n, Seə zarın öldürülməsin- d n sonə ra dəyiş n qüvə vəl r nisə bətind n öz m nə ə fə tə ləri üçün istifad etə məyi bacara bil n v Elə ə lin mədəniyyətinə heyranlığı il taə nınan I Hirod (b.e. . 37-4) roə malıların kömə- yi il "Yə əhudilərin kralı" olmağa nail olmuş v dövə lətin s rə - h də lərini yenid n Fə əl sə tin qə əd r geə nişl nə dirmişdi. Hirod romalıların xoşuna g lə m k üçün Elə lin mədəniyyətinin ya- yılmasına böyük s y gösə tərirdi. O bu mədəniyyətin t kə cə sən t, meə marlıq kimi yönlərini deyil, dünyəvi-maddiyyatçı xüsusiyyətinin d xalq içinə d yaə yılmasına çalışırdı. Bu dövrd yə əhudi xalqının d sə təyini ala bilm k üçün Hz.Süə - leyman məbədini yenid n inə şa etdir n kral Hiə rod bütün öl- kəni memarlıq abidələri il , heyə k lə l rə l dolə durdu. Bu f aə - liyyəti nəticəsind ona "Böə yük Hirod" (Nerod the Great) lə- qəbi verilmişdi. Bütün bu nümayişkaran işə lərin baxə maya- raq dindar yəhudil r Hiə roda nifr t edirə di. Çünki o, h mə bütpər st Roə ma il birə likd iş göə r n, h m d xalə ə ə qına zülm ed n bir liə der olmuşdu. Hirod Romanın d sə təyi il ölə kəsini b.e. . 37-ci ilə d nə eramızın 4-cü ilin qə əd r idaə r etə di. Yəhudil r Hiə rodun ölümünd n sonə ra romalılardan onun hakimiyyətini l ğv etə - məyi n qə əd r isə təsəl r d roə ə malılar ölkəni Hirodun oğlan- ları arasında bölüşdürdü. Onun oğlanlarından biri olan Hi- rod (Nerodes) Antipas romalılar tərəfind n Qaə liley bölgəsi- nin idarəçisi təyin edildi. Tarixi m nə bələr göə r , Hz.İsaə nın t bə liği n azı ataə sı kimi q də dar olan Hirod Antipasın haki- miyyəti illərind gerə ç kə ləşib. Bu bölgəd yaə şanan siyasi və sosial həyat bu yönd n çox hə ə əmiyy t k sb edir. Qaə ə liley 15
- 16. bölgəsinin sosial quruluşu burada yerləş n cə ə nəbi koloniya- lar üzünd n taə mamil də əyişmişdi. Bölg yə əhudiyyəlil r tə ə- rəfind n alə çaldılmış kimi qəbul edilirdi. Bölgənin mədəniy- yəti başda Antipasın saraydakı yan- şə ə rəfi v yaə xın tə rafı, böyük malikanəl r v bə ə əzi məh lə ləl r olə maqla saə s n Elə lin mədəniyyətinin təsiri altında idi. Arami dilind daə nışan, öz halında yaşayan yəhudi xalqının dini nə ənələri is Elə lin mədəniyyətind n kə ənarda qalmışdı. Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, romalılar yəhudilə- rin dini işlərin qaə rışmazdılar. Ancaq bəzi romalı valil r buə prinsip uyə ğunlaşmamışdı. Xüsusil d Hz.İsaə ə nın dövrün- dəki vali Pontius Pilatus (b.e. 26-36) bu prinsip riaə y t etə - məmiş, q də darlığın v zülə mün hakim olduğu bir idar üsuə - lu nümayiş etdirmişdi. Bu cür davranışına gör d haə ə kimiy- y tə d n uzaqə laşdırılmışdı. Hz.İsanın dövründ yə əhudi m zə h bə ləri Yəhudilərin üzl şə diyi başqa bir problem is qövə mü içind n parə çalayan m zə h b ayə rılıqları idi. Miladdan önc IIə sə r qə əd r yə əhudil r araə sında bir-biri il müə naqişəd olanə m zə h bə lərin olduğu məlum deyil. Lakin miladdan və v lə ki son srə d yə əhudi cəmiyyəti arasında böyük bir parçalanma baş vermiş, yəhudiliyin təməli v hə əqiqi mənası mövzusun- da bir çox müxtəlif baxışlar ortaya çıxmışdı. Bu m zə h bə lərin inkişaf etməsind hə Ə di- tiq kiƏ tablarının v diə ni qaydaların müxtəlif şəkild izah edilə məsind n saə vayı siyasi faktorlor, xüsusil d Roə ə ma üsul-idarəsinin böyük rolu vardı. O döv- rün yazılarına baxanda, xüsusil d dövə ə rün m şə hur yəhudi tarixçisi Cozefus Flaviusun qeydlərin diqə q tə l nə əz r yeə ti- r nə d yə əhudi cəmiyyəti arasında çoxlu cərəyanların inkişaf etdiyini söyləm k olar. Müxə təlif cərəyanlar arasında cəmi dördü irəli çıxmışdı. Bunlardan biri Roma hakimiyyəti ilə uzlaşan v bu dövə rün d sə təyi il haə kim sinfi t şə kil edər kə 16
- 17. yüks k sə əviyyəd yaə şayan Saddukilərin yaratdığı cərəyan- dır. Bu görüş daha çox varlı yəhudil r araə sında geniş yayıl- mış v bir siə yasi partiya görüşü kimi qəbul edilmişdi. Sad- dukil rə dini qaydaları yalnız hƏ di- tiƏ qin ilk beş kitabına gör müə yə y n edir, bu kiə tabları yalnız texniki baxımdan izah edir, buna gör d ölümə ə d n sonə rakı həyat, c nə n t və ə cəh nə n m kiə mi dinin sas ünə sürlərini qəbul etmirdil r.ə Saddukilərin qarşısında is onə ların bu s hv göə rüşləri ilə mübariz apaə ran, dini mövzularda saddukil rə d n f rqə ə lə- n n v daə ə ha sad bir hə əyat t rə zi keçir n "müə hafizəkar" olan fəriseyl rə dayanırdı. İlk dəf dinə dar yəhudil r tə ərəfind nə yaradılan fəriseyl r yə əhudi dininin qorunmasında v müə - dafiəsind böə yük rol oynamışdılar. Sonrakı dövrl rə d fə əri- seyl r araə sında da müxtəlif parçalanmalar baş vermişdi. Başqa bir qrup is Roə ma üsul-idarəsin v sıx laə ə ə qədə olan yəhudilər qarə şı silahlı mübariz apaə ran zilotlardır. Bu siyasi cərəyanın tər fə darları Allahın hakimiyyətin zidd hə ə- rək t etə diyini hesab ed n sas Roə ə ma v yə əhudi idarəçilərə qarşı terror m lə ə lərin başə lamış, sui-q sd haə disələri tör tə - mişdil r. Laə kin bir müdd t sonə ra onların başladığı bu üsyan hərəkatı qanlı şəkild yaə tırılmışdı. Dig r bir qrup isə ə 1947- ci ildə Ölü dənizd taə pılan Kumran kitabələri il m şə ə hur olan, o dövrd özə lərini mağaralarda ibadət v zikə ə r h srə ə ed nə essənil rə dir. Bəzi t də qiqatçılara gör , esə sənil r dinə - dar fəriseylərin bir qoludur. Sonrakı bölüml rə d d b hsə ə ə edəcəyimiz kimi, t də qiqatçıların çoxu essənilərin Hz.İsa ilə yaxından bağlı olması qənaətindədir. Bu fikird olan t də ə qi- qatçılar xristianlığın təməlinin essənilər sasə ə landığını id- dia edirl r.ə Tarixi m nə bələr v İnə ə cild olan izaə hatlara gör ,ə Hz.İsa bu inkarçı v müşə rik qruplarla çox böyük bir mübari- z aparə mış, onlara hikm tə li nümunəl rə l Alə lahın dinini izah etmişdir. Buna gör d haqə ə qında danışılan qrupların 17
- 18. görüşlərini dəqiq şəkild izah etə m k o dövə rün qarışıq şərai- tini anlamaq baxımından hə əmiyy tə li olacaq. Saddukil rə Dini qrupları t də qiq ed nə d onə ların sosial status baxı- mından n də əy rə lisinin saddukil r olə duğunu görürük. Bun- lar adları Hz.İsa il eyə nil şə dirilməy n yeə gan m zə ə h bə dir. Çünki həqiqət n d sadə ə dukil r Hz.İsaə nın gətirdiyi bütün xəb rə lər zidd olan bir dünə yagörüşün maə lik idil r. lə Ə dəki m nə bəl rə d müə f sə s l şə əkild qeyd olunə mamasına baxma- yaraq Hz.İsanın bu yanlış cərəyana qarşı mübariz aparə ma- sı da ehtimal olunan bir hadisədir. "Matta İncili"nd Hz.İsaə möminləri saddukilərin fikirlərind n xə əb rə dar etmişdi: "İsa onlara dedi: "Diqq tə li olun! Fərisey v sadə dukilə- rin mayasından özünüzü qoruyun" ("Matta", 16/6). Roma üsul-idarəsi il sıx qarə şılıqlı laə qəd olan v böə ə yük rahiblə- rin n sə lind n olə duqlarını iddia ed n bu qrup Qüds mə əbə- dindəki nizam-intizama gör mə əsuliyy t daə şıyırdı. Bu mə- b də dəki qurban sistemini bütün t fə silatı il t tə ə biq ed n onə - lar idi (Qüdsd ki M b dd icra edil n qurban sisə ə ə ə ə temi Tövratın «Sayılar» v xüsusil «Levilil r» kiə ə ə tablarında traflı ş kild qeyd edilir. Buna gör , M b dd qurə ə ə ə ə ə ə ban k sil n heyvanların daxili orqanlarının ayə ə rılması və mü yy n qaydalara gör odda yandırılması vacib idi. Alə ə ə lah Quranda y hudil rinə ə «Allah biz mr etə ə mişdir ki, onun yandıracağı bir qurban gətirməyinc heç bir peyə ğ mə bərə inanmayaq!» («Ali-İmran» sur si, 183), - deə diklərini bil- dir r k bu sistem n d r c h miyy t verə ə ə ə ə ə ə ə ə ə diklərini bil- dirir. «B q r » sur sinin 67-71-ci ay l rind is yə ə ə ə ə ə ə ə əhu- dil rin onlara qurban mri veril nd bu m s l d daə ə ə ə ə ə ə ə vamlı olaraq t f rruat axtardıqları v Allahın da onə ə ə lara bu inc likl ri bildirdiyi x b r verilir).ə ə ə ə 18
- 19. Onlar çox mühüm iş kimi qəbul edil n mə əb d f aə ə liy- yətini davam etdirdikləri üçün d başə qa heç bir işl maə raq- lanmır v özə lərini yüks k bir siə nif kimi görürdül r. Yeə rinə yetirdikləri bu iş sayəsind böə yük bir qazanc, siyasi üstün- lükl r v etiə ə bar lə d etə mişdil r.ə Sayı t xə min n 7-8 min olan bu raə hiblərin vəzifələri atadan oğula keçirdi. Saddukil r bir tə ər fə d n, haə kimiyy tə - lərin zə əman t veə r n nə ə ənəni davam etdirm k isə təyir, di- g r tə ər fə d n d Elə ə lin mədəniyyətini qəbul edir v buə nu t bə liğ etməy çaə lışırdılar. Başqa bir tər fə d n d onə ə ların "materialist" sayıla bil nə özünəm xə sus bir inancı var idi. Ölüml birə likd ruə hun da öldüyün , yə əni ölümd n sonə ra həyatın mövcud olmadığına inanırdılar. Məl kə lərin, c nə n t v cə ə əh nə nəmin, alın yazısı- nın varlığını da qəbul etmir, dünyadakı işlərin dini inanclar- dan tamamil ayə rı olduğuna inanırdılar. Bunun da səbəbi onların Roma mədəniyyətinin təsiri altına düşmələri idi. Bu yanlış düşüncələri sayəsind d dünə ə ya həyatı v iqə tidar hə- vəsi onlar üçün mümkün hala gəlirdi. Saddukil r uzunə müdd t iqə tidarda qalmış, bu müdd t rə ə zind fə əriseyl rə lə v başə qa dini cərəyanlarla toqquşmuşdular. n sonƏ da mila- di tarixl 70-ci ilə d yə əhudi dövlətinin süquta uğraması ilə aradan qalxmışdı. Fəriseyl rə Fəriseyl r is sadə ə dukil rə d n bir çox mövə zularda f rqə - lən n, onə larla ziddiyy t t şə ə kil ed n bir m zə ə h b idi. Onə lar başda Tövrat olmaqla müq də d s yaə zılarla maraqlanır, xalq arasında dini nüfuz sahibi kimi qəbul edilir v hörə m t göə - rürdül r. Sadə dukilərin məbədi idar etə məsin qarə şı çıxır, onların bütün dind nə kənar davranışlarını t nə qid edirdil r.ə Saddukilərin kə sin olaə raq ruhun varlığına, ölümd n sonə ra- kı həyata, c nə n t v cə ə əh nə nəm inaə nırdılar. Saddukil r kiə - 19
- 20. mi Roma üsul-idarəsi il sıx laə ə qəd deə yildil r. Roə malıların gətirdiyi Ellin mədəniyyətini sə la qəbul etmirdil r. Laə kin Pax Romana adlandırılan v Roə manın hakim olduğu torpaq- larda bir sülh şəraitinin mühafizəsini irəli sürm k kiə mi t tə - biqat üsulu onlar üçün d s rə ə fəli idi. Fəriseyl r sə ə lind diə ni hissiyyatı güclü olan v dinə siz- liy qarə şı çıxan bir qrupdur. Onlar "şifahi (sözlü) nə ən " adıə altında dini mühafiz etə məy v onu yə ə əhudi cəmiyyətinin arasında t bə liğ etməy çaə lışmışdılar. Hz.Musanın şəriətinin hakim şəri t olə ması üçün çalışmış, h tə ta bu m qə s də l döə - yüşmüşdül r. Bə əzi tarixçil r Hz.İsaə nın t bə liğinin n çox fə ə- riseylərin görüşün yaə xın olduğunu deyər k Hz.İsaə nın da bu dindar insanlarla birlikd olə duğu fikrini müdafi edirə l r.ə Lakin İncild Hz.İsaə nın fəriseyl rə l bağə lı müxtəlif xatırlat- maları, xəb rə darlıqları var. Bununla yanaşı İncild Hz.İsaə - nın fəriseyl rə l dostə luq etməsi, birlikd yeə m k yeə məsi ba- rəd xə əb rə l r d yer alır ("Luə ə ka İncili", 7/36; "Luka İncili", 11/37; "Luka İncili ", 14/1). Zilotlar Saddukil r v fə ə əriseyl rə d n sonə rakı n akə tiv qrup zi- lotlardır. Bu insanların çoxu fərisey m nə şəli idi. Lakin onlar Roma işğalına qarşı hiss etdikləri müqavim t sə əbəbil raə di- kallaşaraq haqqında danışılan yeni qrupu t şə kil etmişdil r.ə Zilotlar Romaya qarşı silahlı mübarizənin zəruriliyin inaə - nırdılar. Buna gör d bir müə ə qavim t t şə ə kilatı kimi hərək tə etmiş v parə tizan taktikası il h m roə ə malılara, h m d onə ə - larla sıx laə qəd olan yə əhudilər qarə şı sui-q sdə l r haə zırla- mış, bəz n d böə ə yük üsyanlar etmişdil r. Ziə lotların bir qolu bıçaqla silahlanaraq həyata keçirdikləri sui-q sdə l r nə əticə- sind Hz.İsa dövə ründ "siə cariyi" ("x nə c rə lil r") kiə mi xatırla- nırdılar. 20
- 21. Bu qrup Böyük Herod dövründ taə mamil f rqə ə li bir si- yasi görüşü müdafi edə ər k orə taya çıxmışdı. Miladi tarixlə 6-cı ild Yə əhudiyy birə başa Roma hakimiyyətin keə çib r sə - mi hakiml r verə giyığma məsələsind yeə ni t nə zimləməl rə həyata keçir nə d yə əhudiyyəli Cudasın r hə b rə lik etdiyi zi- lotlar üsyan etm k isə tədil r. Bütə pər st Roə ma imperatoru- nun hakimiyyətini qəbul etm k onə lar üçün Allahın haki- miyyətini r dd etə m k v köə ə ləliyi qəbul etm k deə m k idi.ə Bu ilk üsyan qısa müdd tə d yaə tırılmış, onların böyük bir hissəsi öldürülmüş, lakin yerd qaə lanlar müqavim t gösə - t rə məy daə vam etmişdil r. Daə ha sonra bu üsyan silahlı mü- bariz haə lını alaraq I Yəhudi üsyanı (miladi tarixl 66-70) ilə ə nəticəl nə miş v Maə sada qalasında baş ver n q tlə ə l soə na çat- mışdı. Hz.İsa dövründ Mə əsihi gözləy n müə yə y n faə natik cərəyanlar ortaya çıxmış v çoxə lu sayda tər fə dar toplaya bilmişdi. Romalılar bu hərək tə lər qarə şı d rə hal ciddi t də bir- l r görə müş, h r bir t zə ə yiq v nə əzarəti gücl nə dirmiş, xalqı narahat ed n h r hanə ə sı bir hərək t baş veə r rə s , d rə ə hal s rtə v amanə sız r fə tar etmişdil r. Sonə ra is yə əhudil r roə malıla- rın bu h sə saslığından Hz.İsaya qarşı istifad etə mişdil r. Mə ə- sihi gözləy n ziə lotlar Hz.İsanın t bə liğin böə yük maraq gös- t rə mişdil r.ə Essənil r v Ölü də ə əniz kitabələri Dördüncü qrup olan essənil r is və ə ə v lə ki üç qrupun kə sin olaə raq Qüdsd v ya başə ə qa şəh r v qə ə əsəbəl rə də deyil, İordaniya vadisinin ucqar bölgələrind yaə şayırdılar. Onlar dig r üç qruə pa nisbət n dinə lərin daə ha çox bağlı, ba- tini (daxili) yönd n qüvə v tə li bir təriq t idiə l r. O dövrə d çoxə m şə hur olan bir inanc onlarda da hakim idi: onlar Məsihin yaxınlarda gələcəyin , İsə rail oğulları arasında azğınlıqla- rı, sapmaları v fiə kir ayrılıqlarını aradan qaldıracağına, öl- kəni işğaldan xilas edəcəyin inaə nırdılar. Ellin mədəniy- 21
- 22. yətin v Roə ə ma üsul-idarəsin taə mamil qarə şı olan bu qrup Hz.Musanın gətirdiyi şəriəti n ideə al şəkild t tə ə biq etməyə çalışırdı. V d ediə l n Mə əsih gələn qə əd r özə lərini bu dünya- dan t cə rid edib ibadət h sr etə ə mişdil r. Onə lar İordaniya va- disindəki mağaralarda yaşayır v büə tün vaxtlarını dini m tnə l r üzə ərind çaə lışmaqla keçirirdil r.ə Flavius öz kitabında bu qrup haqqında müxtəlif ş rhə - l r verə mişdir. Lakin 1947-ci ild Kumə randa tapılan çoxlu lə - yazmanın essənil r adə landırılan bu təriqət aid olə duğu or- taya çıxdığı zaman bunlar haqqında n çox mə əlumat bilin nə bir qrupa çevrilmiş, lə yazmaların haə t etə diyi mövzulara aid ş rhə l r bu tə əriqətin hə əmiyyətini daha da artırmışdı. 1947-ci ild Ölü də ənizin şimal-ş rə qind Kirə bet Kurman adlı yerdəki mağaralarda Ölü dəniz kitabələri adlı m tnə - l r taə pıldı. Sonrakı ill rə d apaə rılan araşdırmalar nəticəsində 600- yaə xın ibrani-arami dilind lə ə yazma v çoxə lu sayda parçalar tapıldı. Bu tapıntıların arasında o dövr aid olanə Tövrat m tnə ləri v və ə v lə l r mə əlum olmayan yəhudi dini m tnə ləri, bu yazıların sahibi olan təriqətin gündəlik həya- tından v qayə dalarından b hs ed n m tnə ə ə l r, çoxə lu müxtəlif m tnə l r var.ə Uzun müdd t apaə rılan t də qiqatlardan sonra bu m tnə - ləri yazanların bir yəhudi təriqəti olduğu dəqiql şə dirilmiş v bunə ların tarixçi Cozefusun b hs etə diyi essəni təriqəti ol- duğu ümumi şəkild qə əbul edilmişdir. Roma yazıçısı kiçik Plinusun Kirbet Kumranı essənilərin yaşadığı yer kimi gös- t rə məsi bu qənaəti daha da qüvv tə l nə dirmişdir. Bu m tnə lə- rin n köhə nəsinin miladdan önc 200-cü il , n yeə ə ə nisinin isə miladdan sonra 68-ci il aid olə duğu mü yə y n edilə mişdir. Bu tarix h mə çinin romalı general Vepassianusun yəhudi üsya- nını yatırmaq üçün başladığı hücumlarla eyni vaxta təsadüf edir. M tnə l r t də ə qiq edil nə d esə sənilərin həyatına və inanclarına aid məlumatların olduğu ortaya çıxmışdır. Yaxın 22
- 23. zamanlarda gələc k xiə laskar peyğ mə bəri gözləy n bu tə əri- q t müə q də d s m tnə ə lər , qaə nunlara nizam-intizam içində v cidə di şəkild riaə y t edir, sadə dukil r cə ərəyanının kə sinə olaraq axirət , alın yaə zısına, məl kə lər , c nə ə n t v cə ə əh nə nə- m inaə nırdı. Bundan laə v , bu tə əriqətin üzvləri özlərini Tanrının xidmətindəki "işığın uşaqları" kimi görür v "qaə - ranlığın uşaqları" il apaə racaqları döyüş haə zırlaşırdılar. "İşığın uşaqları" ifadəsi İncild d var. Bu tə ə əriqətin üzvləri təmizliy çox üsə tünlük verir, günd bir neə ç də əf yuə yunub təmizlənir, bir-birin qarə daş kimi münasib t gösə tərir və qardaş sevgisin hə ə əmiyy t veə rirdil r. Mə əsihi gözləm k buə topluluğun inancının saə sını t şə kil edir. Nətic olaə raq de- m k olar ki, bu topə luluqda gözləm v zaə ə manın sonunun yaxınlaşdığı düşüncəsi çox qüvv tə lidir. Bu topluluğun yazı- larında g lə məsi gözlən n v ya üsə ə tün xüsusiyy tə ləri ilə b hs ediə l n birə d n arə tıq insan var. Lakin bunların həqiqi mahiyyəti həl tam mə əlum deyil. Bu insanlar məsih-rahib, məsih-kral v daə ə l t usə tadı ifadələri il bilə dirilir. Aparılan t də qiqatların nəticəsi kimi söyləm k olar ki,ə essənil r fə əriseyl rə l daə vam ed n nə ə ənənin bir qolu v eyə - ni dini görüş bağə lı olan topluluqdur. Onlar da fəriseyl r kiə - mi saddukilərin r sə mi yəhudilik v Tövə rat görüşünd n ayə - rılmış v zaə hidlik həyatı keçirər k diə ni yaymağa çalışmışdı- lar. Bu dindar qrup linə d olan m tnə ə lər sasə ə lanaraq yaxın- da bir xilaskarın, Məsihin gələcəyini d biə lir v buə na hazır- laşırdı. Bu is o dövrə d büə tün maneələr baxə mayaraq həqi- qi dinin mövcud olduğunu göstər n müə hüm dəlill rə d n biə - rini t şə kil edir. Burada qeyd edilməli olan başqa bir mühüm cəh t is Hz.İsaə ə nın dövründ yə əhudi cəmiyyətind olanə parçalanmadır. Bu mill t h m bütə ə pər st işə ğalçı hökum t tə ə- rəfind n idaə r ediə lir, h m d öz diə ə nin aid müxə təlif fikir ayrılıqları il üzə ləşirdi. Bir-birind n çox f rqə ə li düşüncələrə malik olan m zə h bə l r sl yə ə əhudiliyi yalnız özlərinin t mə sil etdiklərini iddia edirdi. Bir çox yəhudi d dünə yadan ümidi- 23
- 24. ni k sə miş v yaə xın zamanlarda baş verəc k qiə yaməti gözlə- məy başə lamışdı. Yəhudilərin "xilaskar" gözləməsi hƏ di- tiqƏ d Mə əsihin gəlişi il bağə lı müxtəlif açıqla- malar var. Sonrakı bölüml rə d bir qisə mini verəcəyimiz bu açıqlamalar o dərəcəd tə əsirli olmuşdu ki, yəhudil r üçünə Məsih n böə yük qurtuluş mənasını qazanmışdı. Sonrakı srə - l rə d yaə şayan m şə hur yəhudi ilahiyyatçısı Maimonides yə- hudilərin inanc sistemini hazırlayark n 13 qayə danın ilk iki- sini Məsihin gəlişin ayırə mışdı. Bu qaydalar "Məsihin gəli- şin qə əti bir imanla inanıram. Geciks d onun gə ə ələcəyi- ni gözləyir m"ə ş kə lindədir. Yəhudilərin etiqadına gör , İsə rail oğullarının h m siə - yasi, h m d diə ə ni yönd n zə əiflədiyi bir dövrd Alə lah onları h r iki yönə d n xiə las edəc k bir liə der göndərəc kə di. Bu lider h m İsə rail oğullarının və v lə l r olə duğu kimi Allaha iman gə- tirməsini təmin edəc k, h m d bir "Mə ə ə əsih" kimi düşm nə - lərin qaə lib gələc kə di. hƏ di- tiƏ qin bəzi bölümlərind bu xiə laskardan tez-tez b hs edilə miş v onun dövə ründ daə ə lətin, min-amanə lığını v doğə ruluğun yayılacağı, insanlar arasında xoşb xtə lik və rifahın çoxalacığı xəb r veə rilmişdi. Məsəl n, "İşaə ya" kitabın- da Məsihin nec böə yük daə l t, "R bb qorə ə xusu" v bə əsir tə lə dolu olacağı v İsə rail neə c xoşə b xtə lik gətirəcəyi bel müYə - dələnirdi: "Y sə sənin gövdəsind n bir toə xum çıxacaq v onun kökə lə- rind n bir körə p ağac meyə dana gələc kə dir. R bə bin ruhu, hikm t v xoş müə ə nasib t ruə hu, nəsih t v ür kə ə ə lilik ruhu, məlumat v R bb qorə ə xusu ruhu onun üzərind daə yanacaq. O, R bb qorə xusundan zövq alacaqdır. O, gözlərini gördüyü üçün mühakim etə məyəc k, quə laqları eşitdiyi üçün qərar verməyəc k. Zə əifləri daə l tə l müə hakim edə əc k, yer üzüə - 24
- 25. nün yoxsullarına haqlarını verəc k. Bir də əyən kə l vuə rur- muş kimi yer üzün söə zü il vuə racaq v doə daqlarının nəfə- si il pisə liyi yox edəc k. daə Ə l t onun beə linin kəməri... ola- caq. Qurd quzu il birə likd otuə racaq. Qaplan oğlaqla bir yerd yaə tacaq, buzov, aslan v böə yük baş heyvanlar birlikdə yaşayacaq v onə ları balaca bir uşaq güdəc k. İn k ayı ilə ə ə birlikd otə layacaq, balaları bir yerd olaə caqlar v şir öküz kiə - mi saman yeyəc k. Süə dəm r körə p qaə ra ilanın yuvasının yanında oynayacaq v südə d n tə əz kə əsil n uşaq qaə ra ila- nın deşiyin liə ə ni uzadacaq. Mənim müq də d s daə ğımın üs- tünd heç vaxt pisə lik edilməyəc k, arə tıq heç bir zər r veə ril- məyəc kə dir. Çünki dənizin dibi nec onu örə t n suə larla do- ludursa, yer üzü d R bb mə ə əlumatı il eyə nil doə lu olacaq- dır" ("İşaya", 11/1-9). Məsihin gəlişini gözləm k Hiə rodun zülmkar hakimiy- yəti dövründ daə ha da gücl nə mişdi. Yəhudi torpaqlarının h r tə ərəfind Mə əsihi gözləy n, onun gə əlişi üçün hazırlıq iş- ləri gör n v inə ə sanları xəb rə dar ed n hə ərəkatlar ortaya çıx- mışdı. Məsihin gəlişinin bu gözl nə tisi h m Roə ma, h m də ə Hirodun hakimiyyəti üçün bir t hə lük t şə ə kil edirdi. Çünki bu hərək tə l r ümuə miyy tə l Roə manı v ona bağə lı olan yə- hudi hakimiyyətini hədəf alırə dı. Bel gücə lü bir hərəkat bü- tün xalqı bütpər st idaə r sisə temin qarə şı üsyan etməy t şə ə - viq ed biə l rə di. Bu m qə s də l d h r iki haə ə ə kimiyy t özə lərinə uyğun t də birl r görə müşdü. İncild qeyd edilə diyin göə r ,ə Hirod bu m qə s də l Hz.İsaə nın anadan olması il bağə lı xə- b rə ləri eşid nə d Mə əsihi həl beə şikd olarə k n ölə dürm k isə - təmiş v bu iş üçün bir q tə ə liam tör tə m kə d n çə əkinməmişdi. Hadis Matə ta İncilind beə l xə əb r veə rilir: "İsa hökmdar Hirodun dövründ Yə əhudiyy Beytə lehemin- d anaə dan olan zaman ş rqə d n Yeə rusəlim müə n cə ciml rə gəlib dedil r: "Anaə dan olmuş yəhudi hökmdarı haradadır? Çünki onun ulduzunu ş rqə d görə dük..." Hökmdar Hirod bunu eşitdikd büə tün Yerusəliml birə likd t şə ə viş düşə dü. 25
- 26. Hirod xalqın bütün baş kahinlərini v din alimə lərini topla- yaraq onlardan Məsihin harada doğulacağını soruşdu. On- lar da ona dedil r: "Yə əhudiyy Beytə lehemind , çünə ki pey- ğ mə b r vaə sitəsil beə l yaə zılmışdır: "V s n, ey Beytə ə lehem, Yəhuda diyarı, Yəhuda rəislərinin nəzərind heç d hə ə ə ə- miyy tə siz deyils n, çünə ki xalqım İsrail çoə ban olacaq R hə - b r s nə ə d n çıə xacaqdır"". O zaman Hirod mün cə cimləri gizlic çaə ğırdı v onə lardan ulduzun n vaxt çıxə dığını dəqiq öyr nə di. V : "Geə din, körp haqə qında sasə lı sur tə d mə əlu- mat toplayın. Onu tapdığınız zaman mən xə əb r veə rin...", - deyər k onə ları Beytlehim gönə d rə di" ("Matta İncili", 2/1- 7). "...Hirod mün cə ciml r tə ərəfind n alə dadıldığını gördükdə çox qəz bə l nə di v müə n cə ciml rə d n öyə r nə diyi vaxta gör ,ə Beytlehem v onun büə tün civarında olan iki v daə ha aşağı yaşlı oğlan uşaqlarının hamısını öldürtdü. O zaman Yerem- ya peyğ mə b r vaə sitəsil söyə lən n bu söz yeə rin yeə tirildi: "Ramahda bir s s eşiə dildi, ağlaşma v böə yük şiv n; Raə hilə körpələri üçün ağlayır v tə əs lə li tapmaq istəmir, çünki on- lar yox oldular"" ("Matta İncili", 2/16-18). Gözlənil n Mə əsihin sas xüə susiyy tə lərind n biə ri onun Hz.Davud peyğ mə bərin n sə lind n g lə ə məsidir. İncild də ə Hz.İsanın n sə linin Hz.Davuddan g lə diyi bildirilir. Yəhudi təriq tə l r içinə d Mə əsih inancı müxtəliflikl rə göstərirdi. Bütövlükd Mə əsihi böyük bir peyğ mə b r v xiə ə - laskar kimi gözləy n bə əzi yəhudil r onu sə ə la fövq lə bəş rə bir varlıq kimi görmürdül r. Mə əsih d Hz.Daə vud kimi, Hz.Süleyman kimi, Hz.Musa kimi bir insan olacaqdı. Yəni Allahın sadiq bir b nə dəsi, Tövratda bildirildiyi kimi, "R bbə qorxusundan zövq alan" bir insan olacaqdı. Yəhudi m zə - h bə lərind n biə ri olan essənil r bu Mə əsih gözləyişi il yaə na- şı Məsihin möcüzələrini d və ə v lə cəd n xə əb r verə mişdil r.ə Onlara gör , Mə əsih "yıxılanı ayağa qaldıracaq, x sə təni yax- 26
- 27. şılaşdıracaq, sirə ləri azad edəc k, toə zun içind yaə tanı diril- dəc kə dir". Nətic olaə raq dey biə lərik ki, yəhudil r lə ə lərindəki məlumatlara sasə lanaraq Məsihin çox yaxın bir dövrd gə ə- ləcəyin inaə nırdılar. Çöld , şə əh rə l rə d gə əzər k Mə əsihin gəlişini gözləy n v buə ə na hazırlaşan çoxlu insanlar v qrupə - lar var idi. Çətinlik v ehə tiyac içindəki qövmlərin Allahdan "xilaskar" istəməsi Çətin vəziyy tə d yaə şayan, zülm v t zə ə ə yiqlər mə əruz qalan xalqların onları bu vəziyy tə d n xiə las edəc k bir xiə las- kar gözlədikləri Qur’an ayələrind d bilə ə dirilir. Allah "Ni- sa" surəsind buə nunla bağlı bel buə yurur: "Siz n olub ki, Alə ə lah yolunda: "Ey R bə bimiz, bizi haə lisi zalim olan bu şəh rə d n kə ənara çıxart, bizə Öz tərəfind n müə hafizəçi (xilaskar) gönd r, yarə dım- çı yolla!" - dey dua ed n aciz kiə ə şil r, qaə dınlar və uşaqlar uğrunda vuruşmursunuz?" ("Nisa" surəsi, 4/75). Ayəl rə d Alə lahın elçi gönd rə diyi yerl rə d elə çinin gəli- şind n və ə v l böə yük bir sosial v xə ə laqi tən zə zülün yaşandı- ğı xəb r veə rilir. Elçinin gəlişind n sonə ra onun ardınca ge- d n inə sanlar dinin gətirdiyi bolluq, bərək t v s aə ə ə dəti yaşa- dıqları halda elçid n sonə rakı dövrl rə d inə sanların bir qismi n fsə lərin sir olə ə muş, getdikc din xə ə laqından uzaqlaşaraq inkarçılığa yön lə miş, Allahdan başqa bəzi saxta tanrılar ha- zırlayaraq özlərin zülm etə mişdi. Allah "M rə y m" suə rəsin- d elə çilərin Allaha olan bağlılığından, səmimiyyətind n və ə ixlasından b hs ed nə ə d n sonə ra onlardan sonra gəl n cə əmiy- y tə lərin bu inanclarını tamamil itirə diklərini xəb r veə rir. Ayəl rə d bu inə sanlarla bağlı bel buyə rulur: 27
- 28. "Bunlar Adəmin v Nuhə la gəmiy minə dirdiyimiz adamların n sə lind n, İbə rahimin, İsrailin (Yəqubun) n sə lind n seə çib haqq yola yön ltə diyimiz v Alə lahın nem t b xş etə ə diyi peyğ mə b rə l rə d nə dir. Onlar R hə - manın ayələri özlərin oxunə duğu zaman ağlayaraq s cə dəy qaə panırdılar. Onlardan sonra namazı t rkə edib ş hə vət uyan bir nə əsil g lə di. Onlar da öz m lə ə - lərinin cəzasını alacaqlar" ("M rə y m" suə rəsi, 19/58- 59). Allah dinind n uzaqə laşan, niy yaə radıldıqlarını v Yaə - radan qarşısındakı cavabdehliklərini heç düşünməy n buə insanları müxtəlif müsib tə l rə l xə əb rə dar etmişdir. Bu etdik- lərinin və əzind onə lara verdiyi nemətini dəyişdirmiş, "H rə k s Mə ənim öyüd-nəsihətimd n üz dönə d rə s , güə zəranı daralar..." ("Taha" surəsi, 20/124) ayəsi il d bu hə ə əqiqəti bildirmişdir. Tarix boyunca iqtisadi v soə sial problemlərin yaşandı- ğı, daə l tə siz bir idarəçilik sisteminin hakim olduğu sıxıntılı dövrl rə d inə sanlar həmiş bir xiə laskara ehtiyac hiss etmiş- l r. Bu xiə laskar içind yaə şadıqları mövcud sistemin m nə fi yönlərini düz lə dəc k, daə ə ləti, barışı, min-amanə lığı b rə qə- rar edəc k v onə ə ları düzgün yola çıxaracaq. Günümüzdəki cəmiyy tə l rə d d çox süə ə r tə li bir pozulma, kobudluq, daə - l tə sizlik v xə ə laqi tən zə zül yaşanır. Kasıblıq, səfal t və ə zülm içind yaə şayan insanlar göz l xə ə laqın yaşandığı xoş- b xt bir hə əyatın h sə rətindədir. Allah və v lə ki xalqlara da ey- ni sosial tən zə züld n sonə ra xilaskarlar gönd rə miş v sıə xıntı- dan sonra çox böyük bolluq, bərək t v z nə ə ə ginlik vermiş- dir. Allah qorxub çəkin n cə əmiyy tə lər bolə luq v bə ərək tə verəcəyini bir ayəsind beə l xə əb r veə rir: " g r o m mƏ ə ə lək tə lərin haə lisi iman gətirib çəkin- s yə dil r, sözə süz ki, onların başlarına göyd n v yerə ə - d n bə ərək t yağə dırardıq. Lakin onlar yalançı hesab 28
- 29. etdil r, Biz d onə ə ları qazandıqlarına gör m hv etə ə - dik" (" raf" suƏ rəsi, 7/96). R bə bimiz yuxarıdakı ayəl rə l biə z çox müə hüm bir hə- qiqəti xatırladır: barışın, xoşb xtə liyin, bolluğun v bə ərəkətin yegan yoə lu din xə laqının yaşanmasıdır. Bu, keçmiş xalqlar- da bu cür gerç kə l şə diyi kimi bundan sonrakı xalqlarda da eyni şəkild hə əyata keçəc k. İsə lam xə laqının olmadığı yer- d daə ə lətin, t hə lükəsizliyin, istiqrarın hakim olması müm- kün deyil. Bu, Allahın bir qanunudur. "Fatir" surəsind biə zə bu müYd veə rilir: "...S n Alə lahın qoyduğu qayda-qanunda heç bir də- yişiklik tapmazsan!" ("Fatir" surəsi, 43). Hazırda yaşadığımız dövr maddi v mə ənəvi tən zə zü- lün hakim olduğu, müxtəlif azğınlıqların baş alıb getdiyi, böyük bir siyasi v iqə tisadi qeyri-sabitliyin hökm sürdüyü, varlı il kaə sıb arasında çox böyük uçurumların meydana g lə diyi bir dövrdür. Bizim Qur’andan öyr nə diyimiz həqiq tə is beə l bir və əziyy tə d n sonə ra Allahın bir qurtuluş yolu göstərəcəyi v bu sə əb bə l İsə lam xə laqının bütün dünyada mütl q yaə şanacağı, haqq dinin dig r baə til dinlər üsə tün gə- ləcəyi həqiqətidir. Allah "Tövb " suə rəsind inaə nan b nə də- lərini bu həqiq tə l beə l müYə dələyir: "Onlar Allahın nurunu ağızları il sönə dürm k isə tə- yirl r. Alə lah is kaə firlərin xoşuna g lə məs d anə ə caq Öz nurunu tamamlamaq ist r. Müşə riklərin xoşuna g lə məs d onu büə ə tün dinlərin fövqünd etə m kə üçün Öz peyğ mə bərini doğru yolla v haqq dinə lə göndər n Odur!" ("Tövə b " suə rəsi, 9/32-33). Allah h r imanə lı xalqa köm k etə diyi kimi bundan son- ra da yer üzündəki inananlara yardım edəc k. Alə lah səmi- miyy tə l Ona yöə nəl n b nə ə dələrin buə nu v d etə mişdir. Ayəl rə d beə l buyə rulur: "O k sə l r ki, haqə sız yer , anə caq "R bə bimiz Allahdır" dediklərin göə r yurdə larından çıxarıldılar. g r AlƏ ə - 29
- 30. lah insanların bir qismini dig r qisə mi il d f etə ə mə- s yə di, sözsüz ki, içərisind Alə lahın adı çox zikr olu- nan soməəl r (raə hiblərin yaşadığı monastırlar), kil- səl r, mə əb də l r (yə əhudi məb də ləri) v m sə ə cidl rə uçulub dağılmışdı. Allah Ona yardım ed nə lər şübə - həsiz ki, yardım ed r. Hə əqiqət n Alə lah yenilm zə qüvv t, qüdə r t saə hibidir! O k sə l r ki, g r onə ə ə ları yer üzünd yerə l şə dirs k, naə maz qılar, zəkat ver r,ə yaxşı işl r görə məyi mr edib pis işə l r görə məyi qada- ğan ed rə l r. Büə tün işlərin sonu Allaha aiddir" ("H cc" suə rəsi, 22/40-41). Y hə ya peyğ mə b rə hƏ di-Cədid göə r , t bə ə liğin Hz.İsaə dan bir müdd t və ə - v l başə layan Hz.Y hə ya tə rafındakı insanları Məsihin gəlişi məsələsind müYə dələmiş v Mə əsihin n çox d sə ə t kə ləy nə ş xs olə muşdur. Hz.Y hə yanın anadan olması möcüzəli şəkild baş veə - rib. Bu hadisənin həqiqi xəbəri "M rə y m" suə rəsinin və və- lind bu cür veə rilir: "Kaf, Ha, Ya, Eyn, Sad! Bu, sənin R bə binin öz qulu Zəkəriyyəy olan m rə ə həmətinin xatırlanmasıdır! Zəkəriyy R bə ə bin gizə lic dua edib yalə vardığı za- man bel deə mişdi: "Ey R bə bim! Artıq sümüyüm sus- talmış, başım ağappaq ağarmışdır. Ey R bə bim! Sənə dua etm kə l heç vaxt naüə mid olmamışam. M nə özümd n sonə ra gəl n qoə hum- qə rəbamdan qorxu- ram. Zövc m d ki, sonə ə suzdur. Buna gör d mə ə ənə Öz d rə gahından bir oğul b xş et ki, o, h m mə ə ən ,ə h m d Yə ə əqub n sə lin vaə ris olsun. Ey R bə bim! H m d el et ki, o, riə ə ə za qazanmış olsun!" "Ey Zəkə- riyy ! Sə ən bir oğulə la müYd veə ririk ki, adı Y hə ya- dır. Biz bu adı və v lə l r heç kə əs verə məmişik!" Zə- 30
- 31. kəriyy deə di: "Ey R bə bim! Zövc m doğə mayan bir qadın, m n d qoə ə calıb lə d n düşə müş ik n mə ənim nec oğə lum ola bil r?" "Deə diyin kimidir, lakin R bə - bin buyurdu ki, bu işi görm k Mə ənim üçün asandır. Nec ki, ilk və ə v l sə əni heç bir şey deyilk n yaə rat- mışdım!"" ("M rə y m" suə rəsi, 19/1-9). Luka İncilind Hz.Y hə ə yanın anadan olması il bağə lı olaraq Qur’an ayələrin uyə ğun gəl n mə əqamlar var. Hz.Y hə yanın atası Hz.Zəkəriyyədir. Hz.Zəkəriyy v xaə ə nı- mı Lukaya gör ,ə "H r ikiə si Allah qarşısında saleh olub R bə bin bütün mr v ehə ə kamlarına qüsursuz m l edirə ə di" ("Luka", 1/6). H r ikiə si qocalmışdı. Uşaqları olmurdu. Buna baxmayaraq Allah Hz.Zəkəriyyəni oğlunun olacağı il müYə dələmişdi. Luka İncilind bu haə dis beə l xə əb r veə rilir: "R bə bin bir mələyi Zəkəriyyəy göə ründü v büə xur qurbangahının sağında durdu. Zəkəriyy onu görə dükdə çaşdı v onu qorə xu bürüdü. Məl k is ona deə ə di: "Qorxma, Zəkəriyy , çünə ki sənin duan eşidildi. Arvadın Elizabet sənə bir oğul doğacaq v onun adıə nı Y hə ya qoyacaqsan. Sevinc v sə əfa tapacaqsan v onun doə ğulmasına bir çoxları da sevi- nəc kə l r. Çünə ki o, R bə bin qarşısında böyük olacaq, şərab v başə qa içki içməyəc k v hə ə əl anaə sının b tə nind ik nə ə Müq də d s Ruhə la dolacaqdır. V İsə rail oğullarından bir ço- xunu onların Allahı olan R bə b tə ər f dönə dərəc kə dir"" ("Lu- ka İncili", 1/11-16). Hz.Y hə ya t qə va sahibi olan saleh bir b nə d v xalə ə qı üçün d bir hiə day t r hə ə bəri olub. Allah bu səmimi b nə dəsi- ni Qur’an ayələrind beə l tə ərifləyir: "Ey Y hə ya! Kitabdan b rk yaə pış! Biz uşaq ik n onaə hikm t verə dik. Biz h m d ona Öz d rə ə ə gahımızdan bir m rə həm t v pakə ə lıq b xş etə dik. O, müttəqi idi. Y hə ya ata-anasına qarşı da olduqca ita tə kar idi: za- lim, asi deyildi. Ona doğulduğu günd , ölə əcəyi gün- 31
- 32. d , diə riləcəyi günd saə lam olsun!" ("M rə y m" suə rə- si, 19/12-15). Hz.Y hə ya hƏ di-Cədid göə r d Alə ə lahın sadiq bir b nə - dəsi v t qə ə va sahibi bir mömin idi. O, yəhudiləri tək bə bür göst rə dikləri üçün xəb rə dar etmiş v onə ları Allahın hökm- lərini qorumağa, günahdan çəkinməy də əv t etə mişdi. Luka İncili Y hə ya il ona quə laq asmağa gəl n yə əhudil r araə sında- kı dialoqdan bel b hs edir:ə ə "Y hə ya v fə tiz olunmaq üçün onun yanına gəl n xalə qa de- yirdi: "Ey gürzəl r n sə ə li! Gələc k qə əz bə d n qaçə mağı sizə kim t lə qin etdi? İndi tövbəy laə yiq səmər yaə radın. V içiə - nizd : "Ataə mız İbrahimdir", - deməy c hd etə ə məyin; çünki siz deə yir m ki, Alə lah bu daşlardan İbrahim övə lad yarat- mağa qadirdir. Artıq balta da ağacların kökü dibind yaə tır; beləlikl , yaxə şı bar verməy n h r ağac kə ə əsilir v oda atıə - lır". Xalq ondan soruşurdu: "B s biz n ed k?" O, onə ə ə lara cavab verib dedi: "İki köynəyi olan birini köyn kə siz olana versin; yeməyi olan adam da bel etə sin". Vergi yığanlar da v fə tiz olunmaq m qə sədi il Onun yaə nına gəlib dedil r:ə "Mü lə limimiz! Biz n ed k?" Y hə ə ə ya onlara dedi: "Sizə mü yə y n ediə l nə d n arə tıq heç şey təl b etə məyin". sƏ g rə - l r d : "B s biz n etə ə ə ə məliyik?" - dey onə dan soruşdular. Onlara da dedi: "Heç kimi qar t etə məyin, böhtan atmayın, aldığınız maaşla kifay tə lənin"" ("Luka İncili", 3/7-14). hƏ di-Cədid göə r , Hz.Y hə ə ya bu t bə liği sə nasında ona qulaq asanlara həmiş "vaxə tın tamam olduğunu" deyirdi. "G lə məli olan" artıq g lə m k üzə r idi.ə 32
- 33. H ZƏ RƏTİ İSANIN HƏYATI Tarixi m nə bələr göə r , Hz.M rə ə y m xaoə sun baş alıb getdiyi, Roma imperatorluğunda zülmün davam etdiyi və yəhudilərin Məsihin gəlişini səbirsizlikl gözə lədiyi bir dövrd dünə yaya gəlib. Hz.M rə y m Alə lahın al mə l r üzə ərinə seçib üstün etdiyi bir nəsild n - İmə ran ailəsind n gə əlir ("Ali- İmran" surəsi, 3/33). Allah İmran ailəsini al mə lər üsə tün etdiyi kimi bu ai- ləy m nə ə sub olan Hz.M rə yəmi d seçə miş, təmizləmiş və onu al mə lərin qadınlarına üstün etmişdir. Qur’anda belə buyrulur: "Xatırla ki, bir zamanlar məl kə l r beə l deə mişdil r:ə "Ya M rə y m, hə əqiqət n Alə lah səni seçmiş, təmizlə- miş, al mə lərin qadınlarından üstün tutmuşdur. Ya M rə y m, öz R bə ə bin itaə t et, s cə ə dəy qaə pan v naə - maz qılanlarla bir yerd naə maz qıl!"" ("Ali-İmran" su- rəsi, 3/42-43). İmran ailəsi Allaha iman gətir n, h r işinə ə d Onun raə - zılığını qazanmağa çalışan v Onun cızə dığı s rə h də lər taə be olan, tə rafındakı insanların da bu cür tanıdığı insanlar idi. İmranın xanımı Hz.M rə yəm haə mil qalə dığını öyrən nə də d rə hal Allaha dua etmiş v dünə yaya gətirəcəyi körpəni Al- laha nəzir demişdi. Anadan olan qız uşağına M rə y m adıə nı verməsi d onun köə nüld n Alə laha t sə limiyyətinin bir işarə- sidir. "M rə y m" söə zü "abid ", yə əni "həmiş Alə laha ibad tə ed n" mə ənasına gəl n bir k lə ə mədir. Bu məsəl Qur’anə da bel xə əb r veə rilir: "İmranın zövcəsinin: "Ey R bə bim, b tə nimdəkini sə- n xidə m tə kar olmaq üçün nəzir edir m. M nə ə d nə qəbul et! lƏ b tə t , S n eşiə ə d nə s n, biə l nə s n!" - deə di- yini xatırla! Onu doğduğu zaman: "Ey R bə bim! M nə qız doğdum", - söylədi. Halbuki Allah onun n doğə - duğunu v oğə lanın qız kimi olmadığını yaxşı bilirdi. 33
- 34. "M n onun adıə nı M rə y m qoyə dum, onu v onunə n sə lini məlun şeytandan Sən tapə şırıram" - dedi" ("Ali-İmran" surəsi, 3/35-36). Allah "Hz.M rə yəmin anasının onu "h r cür bağə lılıqdan azadlığa qovuşdurulmuş olaraq Allaha nəzir etdiyini" bildi- rir. Bu ifadənin r b diə ə lindəki m tə nind qeyd ediə l n "muə - harrər n" k lə ə məsi "ancaq axir t işə ləri il m şə ə ğul olan, dün- ya il laə ə qəsi olmayan, həmiş Alə laha ibad t ed n, Alə ə lahın məbədin xidə m t ed n, sə ə əmimi ibad t ed n, ibaə ə dətində dünya m nə fəəti güdməy n inə san" mənalarına gəlir. Həqiqi mənada azadlıq insanın ancaq Allaha qulluq edib Ona t sə - lim olması, varlıqlara v ya bə əzi dəy rə lər qulə luq etm kə d nə tamamil uzaqə laşması il lə ə d ediə l biə l r. İmə ranın xanımı da Hz.M rə yəmi ancaq Allaha qulluq ed n, inə sanların razılı- ğından tamamil uzaqə laşmış bir insan olmasını Allahdan is- təmişdi. Hz.M rə y m dünə yaya gəl nə d İmə ranın xanımı h mə Hz.M rə yəmi, h m d onə ə dan dünyaya gələc k n sə ə lini şeyta- nın şərind n qoə ruması üçün Allaha dua etmişdi. Allah İm- ranın xanımının bu səmimi yönəlişini qəbul etmiş v duaə sı- nın və əzind d dünə ə yaya gətirdiyi uşağa üstün xə laq ver- mişdir. Qur’anda Hz.M rə yəmin Allahın mühafizəsi altında nec diqə q tə l v h sə ə ə saslıqla yetişdirildiyinə "Bel olə duqda R bə bi yaxşı qəbul etdi, onu göz l bir fiə dan kimi böyütdü v Zə əkəriyyəy tapə şırdı..." ("Ali-İmran" surəsi, 3/37) ayəsi il xüə susi olaraq diqq t yeə tirilir. Allah Hz.Z k riyyanın saə ə leh bir b nə d olə duğunu, hi- day t verə diyi, al mə lər üsə tün etdiyini v doğə ru yola yön lə - dib çatdırdığını bildirdiyi peyğ mə b rə l rə d nə dir. Allah Qur’anda bu müq də d s inə sandan f xrə l b hs etə ə miş, göz lə xə laqına diqq t ç kə ə mişdir (" nam" suƏ rəsi, 6/85-87). Hz.M rə yəmin cavabdehliyini öz üzərin göə tür n Hz.Zə əkə- riyy onun hə əyatındakı möcüzəli hadisələr ş xə ə s n taə nış olmuş, Allahın Hz.M rə yəmi xüsusi olaraq seçdiyini başa 34
- 35. düşmüşdü. Məsəl n, t kə ə başına davamlı ibad t ed nə ə Hz.M rə yəmin yanına ged n Hz.Zə əkəriyy onun rə ə zağının həmiş yaə nında hazır görmüşdü. Bu məsəl Qur’anə da belə xəb r veə rilir: "...Zəkəriyy h r də ə əf ibaə d t etə diyi mehraba girdik- d onun yaə nında bir ruzi olduğunu gör rə di. Zəkə- riyy : "Ya M rə ə y m, bunə lar sənin üçün haradandır?" dedikd o: "Alə lah tərəfind nə dir!" dey caə vab ver rə - di. Həqiqət n Alə lah istədiyi ş xə s h də ə siz ruzi ve- r r!" ("Ali-İmə ran" surəsi, 3/37). Hz.M rə y m yaə şadığı cəmiyy tə d h m aiə ə ləsinin, h mə d özüə nün Allaha olan bağlılığı v sə əmimiyyəti il taə nınan bir insan olub. Onun Qur’anda açıq şəkild bilə diril n xüə su- siyyəti is ifə fətidir. Bu məsəl "T hə ə rim" surəsind beə l bilə - dirilir: "H mə çinin namusunu möhk m qoə ruyub saxlamış İmranın qızı M rə yəmi d miə sal ç kə di. Biz libasının yaxasından ona Öz ruhumuzdan üfürdük. M rə y mə R bə binin sözlərini, kitablarını t sə diq etdi v itaə tə ed nə l rə d n olə du" ("T hə rim" surəsi, 12). Hz.M rə yəmin C bə raill göə rüşməsi Allah Hz.M rə yəmin həyatının müxtəlif dövrlərində çox möcüzəli hadisəl r yaə ratmışdır. Bunlardan biri d onunə C bə raill göə rüşməsidir. Hz.M rə y m hə əyatının mü yə y n birə dövründ n sonə ra yaşadığı cəmiyy tə d n v aiə ə ləsind n uzaqə - laşaraq ş rq tə ər fə d bir yeə r çə əkilmişdi. Burada C bə rail Hz.M rə yəm "kaə mil bir insan" ş kə lind göə rünmüşdü. Bu möcüzəli hadis Qur’anə da bel xə əb r veə rilir: "Kitabda M rə yəmi d yad et. O zaə man o, ailəsind nə ayrılıb ş rq tə ərəfind bir yeə r çə əkilmişdi. V aiə lə 35
- 36. üzvlərind n gizə l nə m k üçün p rə ə d tutə muşdu. Biz Öz ruhumuzu yanına gönd rə dik. Ona kamil bir in- san qiyafəsind göə ründü. M rə y m deə di: "M n s nə ə - d n R hə ə mana pənah aparıram. g r mütƏ ə təqi is nə - s , mə ən toə xunma!"" ("M rə y m" suə rəsi, 19/16-18). Hz.M rə y m qarə şısındakı insanın C bə rail olduğunu və - v lə c bilə mirdi. Buna gör d taə ə nımadığı bir insanla qarşılaş- dığını fikirl şə diyi üçün tez Allaha sığınmış v özüə nün Al- lahdan qorxan, iman gətir n bir möə min olduğunu bildirmiş- di. Bu sözləri Hz.M rə yəmin Allah qorxusunu, namusuna münasib tə d h sə ə saslığını v t qə ə va sahibi bir b nə d olə duğu- nu açıq şəkild orə taya qoyur. Bundan sonra C bə rail özünü tanıtmış, Allahın vəzifəl nə dirdiyi bir elçi olduğunu v onaə Allahdan bir müYd il g lə ə ə diyini bildirmişdi: "M n sə ən anə caq təmiz bir oğlan bağışlamaq üçün R bə binin elçisiy m!" - deə di" ("M rə y m" suə rəsi, 19/19). "Məl kə l r deə dil r: "Ya M rə ə y m! Hə əqiqət n Alə lah Öz tərəfind n bir k lə ə m il sə ə ən müYə d veə rir. Onun adı M rə y m oğə lu İsa l-Mə əsihdir ki, dünyada v axiə r tə d şaə nı uca v yaə xın olanlardandır" ("Ali- İmran" surəsi, 3/45). Bu hə əmiyy tə li müYdəni eşid n Hz.M rə ə y m ona heçə bir kişi liə nin d yə mədiyi halda nec uşaə ğı ola biləcəyini ba- şa düşm k üçün C bə ə rail bu suaə lı vermişdi: "O, dedi: "Mənim nec oğə lum ola bil r ki, mə ən inə - diyəd k bir inə san li beə l toə xunmamışdır. M n ziə - nakar da deyil m!" Deə di: "Elədir, lakin R bə bin bu- yurdu ki, bu, Mənim üçün asandır. Biz onu insanlar üçün bir möcüz , d rə ə gahımızdan olan bir m rə həm tə kimi edəcəyik. Bu, z lə ə d n t qə ə dir olunmuş bir hökmdür!" Artıq hamil olə du v onunə la birlikdə uzaq bir yer çə əkildi" ("M rə y m" suə rəsi, 19/20-22). 36
- 37. "Ey R bə bim! Mən bir inə san li toə xunmadığı halda nec uşaə ğım ola bil r?" - deə dikd buə yurdu: "Elədir, Allah istədiyini yaradır. O, bir işin mə əl g lə ə məsini qərara aldıqda ona ancaq "Ol!" dey r, o da olar"ə ("Ali-İmran" surəsi, 3/47). C bə rail is onun bu suaə lının və əzind Alə lahın gücü- nün h r şeə y çaə tacağını, bir iş anə caq "Ol!" deməsi il onunə d rə hal olacağını söyləmişdi. Beləlikl , Hz.M rə ə y m ona heçə bir insan li d yə ə mədiyi halda Allahın istəyi il Hz.İsaə ya ha- mil qalə mışdı. Onun hamiləliyi dünyadakı bütün səb bə l rə - d n f rqə ə li v uzaq olaə raq möcüzəli şəkild baş verə mişdir. R bə bimizin bildirdiyi kimi, C bə railin müYdəsinin sonra Hz.M rə y m heç kiə min olmadığı bir yer çə əkilmişdi. Allah bu dövrd d Hz.M rə ə ə yəm h r cə ə əh tə d n köə m k etə miş, bir qadının hamiləlik dövrü boyunca psixi v fiə ziki cəh tə d nə ehtiyac duyduğu h r cür d sə ə təyi v imə kanı onun üçün ya- ratmışdı. Onu kimsəsiz bir yer yerə l şə dir rə k n bu və əziyyəti d rk ed bilə ə məyəc k inə sanların maddi v mə ənəvi yönd nə yarada biləc kə ləri h r cür naə rahatlıqların da qarşısını almış- dı. Hz.İsanın anadan olması Allah Qur’anda Hz.İsanın anadan olmasından ölümü- n kiə mi h r mə əsələd başə qa insanlardan çox f rqə l nə diyinə diqq t çə əkir. H r şeyə d n və ə v l Hz.İsa mə əlum olan səb bə - l rə d n f rqə ə li bir yaradılışla doğulmuş, yəni dünyaya atasız g lə mişdir. Allah o, anadan olmamışdan və v l kə ə s r xüə su- siyyətini v onu inə sanlar üçün bir Məsih olaraq gönd rə diyi- ni məl kə ləri vasitəsil anaə sı Hz.M rə yəm bilə dirmişdi. Hz.İsanın bu sas xüə susiyy tə lərind n biə ri onun "Allahın k lə məsi" kimi səciyyəl nə dirilməsidir: "...Həqiqət n M rə ə y m oğə lu İsa Məsih ancaq Alla- hın peyğ mə bəri, M rə yəm çatə dırdığı bir söz və 37
- 38. Onun tərəfind n olan bir ruhə dur..." ("Nisa" surəsi, 4/171). "Məl kə l r deə dil r: "Ya M rə ə y m! Hə əqiqət n Alə lah Öz tərəfind n bir k lə ə m il sə ə ən müYə d veə rir. Onun adı M rə y m oğə lu İsa Məsihdir ki, dünyada və axir tə d şaə nı uca v yaə xın olanlardandır..." ("Ali-İm- ran" surəsi, 3/45). Qur’anda "Allahın k lə məsi" ifadəsi ancaq Hz.İsa üçün işlədilib. Allah Hz.İsa həl dünə yaya g lə məmişd n və ə v lə onun adını bildirib. Allah Özünd n bir k lə ə m olaə raq Hz.İsa- ya "İsa Məsih" adını verib. Bu, Hz.İsanın dig r inə sanlardan f rqə li bir yaradılışla yaradılmasının ifadələrind n biə ridir. Allah hamiləliyi v Hz.İsaə nın anadan olması m rə hələ- sind Hz.M rə ə yəmi h r cə əh tə d n n göə ə z l şə əkild d sə ə t kə lə- miş, ona yol göst rə mişdi. Allah qövmünd n uzaqə da t kə başı- na gerç kə ləş n bu hə əyati hadisəd heç bir t cə ə rübəsi v köə - m kə çisi olmayan Hz.M rə y m üçün şə əraiti uyğun hala gətir- miş, doğuş problemsiz şəkild hə əyata keçmişdi. Hz.M rə - y m Alə lahın köməyi il bu çə ətin işi t kə başına gerç kə l şə dir- mişdi. Allah Hz.M rə yəm olan bu neə mətini Qur’anda belə bildirir: "Doğuş sancısı onu bir xurma ağacının gövdəsinə söyk nə məy m cə ə bur etdi. Dedi: "Kaş ki, m n bunə - dan və v l ölüb qurə taraydım v ya taə mamil unuə du- lub getmiş olaydım!" D rə hal alt tərəfind n ona beə lə bir nida g lə di: "Kəd rə l nə m , R bə ə bin sənin üçün al- tından bir irmaq axıtdı. Xurma ağacını özün tə ər fə silkəl , üsə tün tə əz yeə tişmiş tökülsün! Ye-iç, gözün aydın olsun. g r bir adam göƏ ə rəc k olə san, bel de:ə "M n R hə ə man yolunda oruc tutmağı nəzir eləmi- ş m, ona göə r d bu gün heç k sə ə ə l daə nışmayaca- ğam!"" ("M rə y m" suə rəsi, 19/23-26). Ayəl rə d n d göə ə ründüyü kimi, Allah v hə yi ilə Hz.M rə yəm köə məyini çatdırmış, kəd rə l nə məməsini, alt 38
- 39. yanında onun üçün bir su arxı çıxardığını bildirmişdir. Ehti- yacı olduğu h r mə əsələd yeə rin yeə tirməli olduğu h r şeə yi bildirər k ona köə m k etə miş v doə ğuşun n yaxə şı şəkildə həyata keçməsini təmin etmişdir. Allahın Hz.M rə yəmin üzərindəki m rə həməti v müə hafizəsi doğum hadisəsində bütün açıqlığı il göə rünür ( tƏ raflı məlumat üçün Harun Y hə - yanın Elşad Miri t r find n Az rbaycan dilin t rcüm edil nə ə ə ə ə ə ə ə "Nümunəvi müs lə man qadın: H zə rəti M rə y m"ə adlı kitabı- na müraci t ed biə ə l rə l rə ). Hz.M rə y m qalə dığı kimsəsiz yerd n Hz.İsa il birə ə lik- d qövə münün yanına gəl nə d onə lar ancaq z nə n qaə pılaraq Hz.M rə yəm çirə kin böhtanlar atdılar. Halbuki iftira atan bu qövmün f rdə ləri Hz.M rə yəmi tanıyır, h m onun, h m də ə ə İmran ailəsinin n də ərəcəd Alə laha bağlı, dindar v naə mus- larına bağlı insanlar olduqlarını çox yaxşı bilirdil r. Hə əqi- q tə d Hz.İsaə nın dünyaya g lə məsi forması Allahın Hz.M rə - yəmin qövmün gösə t rə diyi böyük bir möcüz , Alə lahın var- lığı il bağə lı mühüm bir dəlildir. Ancaq Hz.M rə yəmin tə ra- fındakılar bu vəziyyəti başa düşməmiş, onun haqqında hə- qiqət uyə ğun olmayan ittihamlarla ona çirkin böhtan atma- ğa çalışmışdılar: "Uşağı götürüb öz adamlarının yanına g lə di. Onlar dedil r: "Ey M rə ə y m! S n çox caə ə ə ib bir şeyl g lə ə - din! Ey Harunun bacısı! Atan pis kişi, anan da zina- kar deyildi!" ("M rə y m" suə rəsi, 19/27-28). Hz.M rə y m is sə ə ə lind bu çirə kin böhtan v itə tihamlar- la imtahan edilirdi. Allaha çox bağlı olan namuslu bir insana bu cür böhtan atılması Allahın onun üçün yaratdığı bir imta- handır. Bu vəziyy t qarə şısında Hz.M rə y m tez Alə laha sığın- mış v onə ların bu böhtanlarının müqabilind Alə lahın ona köm k edə əcəyini bilər k tə əv kə kül etmişdi. O, köməyi və d sə təyi ancaq Allahdan gözləmiş v h r də ə əf d Alə ə lahın ge- niş r hə məti v m rə ə həməti il v z görə ə ə müşdü. 39
- 40. Allah çətin vəziyy tə d olan bu seə çilmiş b nə dəsin yeə - n bir möə cüz il köə ə m k gösə t rə miş v qövə mü onunla danış- maq istəy nə d susə masını v böhə tançılara Hz.İsaya işar etə - məsini bildirmişdi. Allahın Hz.M rə yəm bilə dirdiyi bu mrə Qur’anda bu cür xəb r veə rilir: "... g r bir adam göƏ ə rəc k olə san, bel de: "M n R hə ə ə - man yolunda oruc tutmağı nəzir eləmiş m, ona göə rə d bu gün heç k sə ə l daə nışmayacağam"" ("M rə y m"ə surəsi, 19/26). Allah Hz.M rə yəm Hz.İsaə nın anadan olacağını müY- dələdiyi vaxt onun həl beə şikdəki körp ik n daə ə nışacağını da xəb r verə mişdi. Həmin möcüz beə l bir çə ətin vəziyy tə də Hz.M rə yəm R bə ə bimizd n böə yük d sə t k olə muşdu: "O, beşikd ik n d , yaə ə ə şa dolduqdan sonra da insan- larla danışacaq v saə lehl rə d n olaə caqdır" ("Ali-İm- ran" surəsi, 3/46). Allah Hz.M rə yəmin verəcəyi açıqlamanı möcüzəli bir şəkild Hz.İsaə ya etdirmişdir. Beləlikl , h m Hz.M rə ə ə yəmə atılan böhtanlardan təmizləmiş, h m d bir möə ə cüz ilə ə Hz.İsanın elçiliyini İsrail oğullarına müYdələmişdi: "Ona işar etə di. Onlar: "Beşikd olan uşaqə la nec daə - nışaq?" - dedil r. İsa deə di: "M n hə əqiqət n Alə lahın quluyam. O, mən kiə tab verdi, özümü d peyə ğ mə - b r etə di. O, harada oluramsa olum, məni mübar kə etdi v mə ən diə ri olduqca namaz qılıb zəkat vermə- yi tövsiy buə yurdu. O, h mə çinin məni anama qarşı olduqca ita tə kar etdi, zülmkar, asi eləmədi! Doğul- duğum gün d , ölə əcəyim gün d , diə riləcəyim gün d mə ən saə lam olsun!"" ("M rə y m" suə rəsi, 19/29-33). Hz.İsa Allahın qulu olduğunu, ona kitab verildiyini və yetkin olanda insanlara t bə liğ etm k və əzifəsi daşıyacaq bir peyğ mə b r olə duğunu, Allah üçün namaz qılıb zəkat vermə- li olduğunu, anası Hz.M rə yəm hörə m t edib söə zün quə laq 40
- 41. asmalı olduğunu, öləcəyi v qiə yam t güə nü dirildiləcəyini d biə lir. Bu vəziyy t İsə rail oğullarına fövqəlad bir hə əqiq tə lə qarşı-qarşıya olduqlarını, gözlədikləri Məsihin dünyaya g lə - diyini sübut etmişdi. Allah bel buə yurur: "İsmətini qoruyanı da yad et! Biz Öz ruhumuzdan ona üfürdük, onu v oğə lunu al mə lər bir möə cüz etə - dik" (" nƏ biya" surəsi, 21/91). Ayəl rə d İsə rail oğullarına bir xəb r d veə ə rilir: onlara göstəril n büə tün möcüzəli hadisələr baxə mayaraq Hz.M rə - yəm böhə tan atmağa davam ed nə l r üçün böə yük bir zabə var ("Nisa" surəsi, 4/156-157). Hz.İsanın həyatı Tarixi m nə bələr göə r , Hz.İsa bunə dan t xə min n 2000ə il və v l yaə şayıb. O, Allahın dünyada v axiə r tə d seçə diyi bir elçisidir. Matta İncilind Hz.İsaə nın I Herod v reə Yim dəyi- şikliyi dövründ (b.e. . 4-cü il), Luə ə ka İncilind is imə ə perator Avqustun dövründ (eraə mızın 6-cı ili), Yəhudiyyəd haə ə li- nin sayılması dövründ anaə dan olduğu bildirilir. Bu məlu- matları t sə diq etm k mümə kün deyil. Ancaq müxtəlif m nə - bələri araşdıran t də qiqatçılar Hz.İsanın b.e. . 7-6-cı ilə l r araə - sında anadan olduğunu güman edirl r.ə Allahın üstün xüsusiyy tə l rə l neə m tə l r b xş etə ə diyi, sonsuz c nə n t yurə du il müYə dələdəyi bu dəy rə li elçisinin gətirdiyi haqq dinin adı bu gün yer üzünd qalə sa da o, slə həqiq tə d t hə ə riflər mə əruz qalmış v sə ə lind n uzaqə laşdırıl- mışdır. Allahın Hz.İsaya v hy etə diyi İncilin d eyə nil t kə ə cə adı qalır, sə li is mövə cud deyil. Xristian m nə bələri müxtəlif dəyişikliklər mə əruz qalıb v t hə ə rif edilib. Dolayısı il buə gün Hz.İsa il bağə lı həqiqi məlumatları bu m nə bəl rə d n lə ə - d etə məyimiz mümkün deyil. Hz.İsa haqqında doğru məlu- mat lə d ed biə ə ləcəyimiz yegan m nə ə b Alə lahın qiyamətə 41
- 42. kimi qoruyacağını v d etə diyi Qur’andır. Qur’anda Hz.İsanın anadan olması, həyatı, bu müdd t rə ə zind qarə şısına çıxan hadisəl rə d n nüə munəl r, tə ə rafındakı insanların vəziyyəti v daə ha bir çox məsələl rə d n b hs ediə ə lir. Hz.İsanın yəhudi- l r araə sında nec t bə ə liğat aparması da bir çox nümun ilə ə xəb r veə rilir. "Ali-İmran" surəsind R bə ə bimiz bel buə yurur: "M nə d n və ə v l gönə dərilmiş Tövratı t sə diq edər kə siz haə ram edilmiş bəzi şeyləri halal etm k üçünə g lə dim v siə z R bə ə biniz tərəfind n bir möə cüz gə ə- tirdim. İndi Allahdan qorxun v mə ən itaə t edin!ə Şübh yoxə dur ki, Allah mənim d R bə ə bim, sizin də R bə binizdir. El is Ona ibaə ə d t edin! Buə dur doğru yol!" ("Ali-İmran" surəsi, 3/50-51). Yəhudilərin kə səriyyəti Hz.İsanın bu dəvətin caə vab verməmiş, ancaq az saydakı həvari ona tabe olmuşdu. Qur’anda bu səmimi inananların varlığı bel bilə dirilir: "İsa onların küfrünü hiss etdikd : "Alə lah yolunda kim mənim köm kə çim olacaqdır?!" - dey soə ruşdu. Həvaril r deə dil r: "Biə zik Allahın köm kə çiləri! Biz Allaha inandıq. S n d t sə ə ə lim olduğumuza şahid ol!" "Ey R bə bimiz, nazil etdiyin iman gə ətirdik və peyğ mə bərin taə be olduq. Artıq bizləri şahid olan- larla bir yerd yaz!"" ("Ali-İmə ran" surəsi, 3/52-53). hƏ di-Cədid göə r , Hz.İsa yaə nında bu 12 tələbəsi oldu- ğu halda Fəl sə tinin h r tə ərəfini gəzib dolaşmışdı. İnsanları Allaha iman gətirməy də əv t etə m k üçün etə diyi bu səyah tə zamanı Allahın icazəsi il müxə təlif möcüzəl r gösə t rə mişdi. X sə t v şiə ə k st inə sanları, cüzam x sə təliyin tuə tulanları sa- ğaltmış, anadang lə m korə ların gözlərini açmış v ölüə ləri di- riltmişdi. Bu möcüzəl r Qur’an ayə ələrind beə l xə əb r veə ri- lir: "...M n hə əqiqət n R bə ə biniz tərəfind n möə cüz ilə ə siz g lə ə miş m. Siə zin üçün palçıqdan quşa b nə z rə bir sur t düə z lə dib ona üfürər m, o da Alə lahın iznilə 42
- 43. quş olar. Anadang lə m korə ları, cüzam x sə təliyinə tutulanları sağaldar v Alə lahın iznil ölüə ləri dirildə- r m. M n evə ə lərinizd yeə diyiniz v yıə ğıb saxladığı- nız şeyləri d siə z xə əb r veə rər m. g r möə Ə ə minsi- nizs , bunə da bir dəlil vardır" ("Ali-İmran" surəsi, 3/49). "Xatırla ki, o gün Allah bel buə yuracaq: "Ya M rə y mə oğlu İsa! Sən v anaə ə na nemətimi yadına sal. O za- man səni müq də d s ruhə la qüvv tə l nə dirmişdim. S n beə şikd olanə da da, yetkin çağında da adamlarla danışdırdım. Sən kiə tabı, hikməti, Tövratı v İnə cili öyr tə mişdim. O zaman s n Mə ənim izniml palə çıq- dan quşa b nə z r bir şey düə z lə dib ona üfürürdün, o da Mənim izniml quş olurə du. S n Mə ənim iznimlə anadang lə m koə ra v cüə zamlı x sə təy şə əfa verir və Mənim izniml ölüə ləri dirildirdin. S n İsə railoğulla- rının yanına açıq möcüzəl rə l g lə ə diyin zaman M nə s nə d n d f etə ə mişdim. Onlardan küfr baə tanlar isə bel deə mişdil r: "Bu, açıq-ayə dın sehrd n başə qa bir şey deyildir!"" ("Maid " suə rəsi, 5/110). Hz.İsa böyük möcüzəl r gösə t rə miş, insanlar onun gös- t rə diyi bu möcüzəl rə d n çox tə əsirl nə mişdil r. Anə caq Hz.İsa həmiş bu möə cüzələrin Allahın icazəsi il gerə ç kə l şə diyini bildirmiş, İncil açıqlamalarında is saə ğaltdığı insanlara tez- tez "imanın səni xilas etdi" demişdi. Matta İncilin göə r ,ə xalq da Hz.İsanın möcüzələri qarşısında Allahı ucaltmışdı: "İsa oradan çıxıb Qalileya gölü yaxınlığına g lə di v daə ğın başına çıxıb orada oturdu. Onun yanına böyük bir izdiham g lə di v araə larında topallar, korlar, dilsizl r, çoə laqlar v daə - ha başqa bir çoxları var idi. Onları İsanın ayaqlarının yanı- na qoydular v İsa onə ları sağaltdı. Dilsizi danışan, çolağı sağlam, koru gör n v toə ə palı yeriy n görə düyü zaman xalq tə cə cübl nə di v İsə railin Allahına h md etə di" ("Matta", 15/29-31). 43
- 44. Getdikc çoə xalan maneələr baxə mayaraq xüsusil də ə t zə yiq v zülm alə tında yaşayan xalqın arasında Hz.İsaya inananların sayı artmağa başlamışdı. Bu dövrd Hz.İsa və ə həvariləri bütün tə raf qəsəb v şə ə əh rə ləri g zə mişdi. Bu ara- da rahibl r v mirə ə zəl r (kaə tibl r) ilə l rə dir davam etdirdikləri nə ənələrinin batil yönlərini onlara bildir n, qurə duqları sis- temdəki s hvə lərini dey n, onə ları ancaq Allaha iman gətirib Allah üçün yaşamağa dəv t ed n Hz.İsaə ə ya qarşı tələl r qurə - mağa başlamışdılar ("Luka" İncili, 22/1-2; "Y hə ya" İncili, 11/48). Qur’anda Hz.İsanın Allahın d rə gahına qaldırıldığı və ona oxşar bir nəfərin İsa z nn ediə lər k ölə dürüldüyü xəb rə verilir. Hz.İsa bütün peyğ mə b rə lərin etdiyi kimi xalqını Al- laha iman gətirməy , köə nüld n t sə ə lim olub Allahın razılığı- nı qazanmaq üçün yaşamağa, günahlardan v pisə likl rə d nə çəkinməy , yaxə şı işl r görə məy də əv t etə mişdi. Onlara dün- ya həyatının müv qə qəti olduğunu v ölüə mün yaxınlığını xatırlatmış, axir t güə nünd h r inə ə sanın bütün etdikləri ilə sorğu-suala çəkiləcəyini bildirmişdi. İnsanları ancaq Allaha ibad t etə məy v anə ə caq Allahdan qorxub çəkinməy çaə ğır- mışdı. İncild d bu mə ə əsəl il bağə ə lı çoxsaylı nəsih tə lər və ə ibrətamiz hekayələr rast g lə ə m k mümə kündür. Hz.İsa İn- cild qeyd ediə l n ifaə d il deə ə s k, "imaə nı qıt olanlara" nəsi- h tə l r veə rir, insanlara "Allahın hakimiyyətinin" yaxın oldu- ğunu müYdələyir v onə ları Allahdan bağışlanma istəməyə dəv t edir. Bu haə kimiyy t yə əhudilərin Məsihin g lə məsi ilə birlikd xiə las olacaqlarına ümid etdikləri v İsə rail oğulları- nın imanına v qurə tuluşuna səb b olə masını gözlədikləri ha- kimiyy tə dir. Hz.İsa Hz.Musa şəriətin , yə əni həqiqi Tövratın hökm- lərin bağə lı qalmış v yə əhudiləri d bu hökmə l rə d n uzaqə - laşdıqları v ya bu hökmə ləri qeyri-səmimi şəkild , özüə nü göst rə m k m qə ə sədi il t tə ə biq etdikləri üçün t nə beh etmişdi. hƏ di-Cədid göə r , ona qarə şı gəl n yə əhudilərə "Musaya 44
- 45. iman gətirs yə diniz, mən d iman gə ə ətir rə diniz. Çünki o, mə- nim haqqımda yazmışdır" ("Y hə ya" İncili, 5/46) demişdi. Hz.İsa insanları Tövrata qayıtmağa dəv t etə mişdi. Matta İn- cilind Hz.İsaə nın "Müq də d s Qaə nun"a, yəni Hz.Musanın şəriətin taə be olmaq üçün verdiyi bir mr beə l qeyd ediə lir: "...M n pozə maq üçün yox, icra etm k üçün g lə ə dim..." ("Matta" İncili, 5/17). "Beləlikl , bu n kiə ə çik mrə l rə d n biə rini kim pozarsa və bel etə məyi insanlara öyrəd rə s , Sə əmavi S lə tən tə d o, nə ə kiçik adlanacaqdır v onə lara kim m l ed r v öyə ə ə ə rəd rə s ,ə Səmavi S lə tən tə d böə yük adlanacaqdır" ("Matta" İncili, 5/19). Qur’anda da Hz.İsa üçün bel xə əb r veə rilir: "M nə d n və ə v l gönə dərilmiş Tövratı t sə diq edər kə siz haə ram edilmiş bəzi şeyləri halal etm k üçünə g lə dim v siə z R bə ə biniz tərəfind n bir möə cüz gə ə- tirdim. İndi Allahdan qorxun v mə ən itaə t edin!"ə ("Ali-İmran" surəsi, 3/50). Hz.İsanın mübarizəsi Hz.İsanın g lə diyi dövrd yə əhudi cəmiyyətind diə ni insanlara f rqə li şəkill rə d çatə dıran çox sayda m zə h b varə idi. Allahın Hz.Musaya v hy etə diyi haqq dind n uzaqə laşıl- mış, batil nə ənəl r v azə ə ğın inanclar meydana çıxarılmışdı. Bunlara laə v olaə raq da bütpər st Elə lin mədəniyyəti insan- lar arasında yayılır v onun r ğə ə b tə l qarə şılanmasına s yə edilirdi. Bu mədəniyyətin təsiri altındakı bəzi yəhudi m zə - h bə ləri is saə hib olduqları tövhid inancının yerin bu azə ğın anlayışın r mzə lərini, heyk lə lərini qoymağa başlamışdılar. Xaos v qarə maqarışıqlıq içindəki cəmiyyət hiə day tə r hə bəri olaraq göndəril n Hz.İsa onə ların aralarında olduğu müdd t rə ə zind çox müxə təlif cəmiyy tə l rə l müə bariz aparə - mışdı. Qur’an ayələrind n Hz.İsaə nın dinləri məsələsində 45
- 46. ixtilaf ed nə lər yol gösə t rə diyi aydın olur. İncild qeyd ediə - l n bə əzi ifadəl rə d n d Hz.İsaə ə nın xüsusil saxə ta din adam- larını, Allaha şərik qoşan müşrik qrupları, dindar kimi görü- nər k xalə qı aldadanları m lə ə lərind n l ç kə ə ə məy , sə əmimi şəkild Alə laha iman gətirməy də əv t etə diyi aydın olur. İn- cild tez-tez b hs ediə ə l n iki qruə pu - fəriseyləri v sadə duki- ləri buna misal göstər biə lərik. Müxtəlif məsələl rə d də ərin ixtilafda olan bu iki qrupun bəzi m nə sublarının müştər kə cəh tə ləri is Alə lahın Hz.İsanın vasiləsil inə sanlara gönd rə - diyi v hyə d n möhə k mə c naə rahat olmalarıdır. Çünki Hz.İsa- nın t bə liğ etdiyi haqq din göə r , h m madə ə diyyatçı bir dün- yagörüşün saə hib olan saddukil r, h m d sə ə ə əmimiyyətini itirər k üzə d göə rün nə lər v xuə ə rafatlara yönəl n fə əriseyl rə s hv yolə da idi. Bu qruplar içind olə duqları vəziyyəti başa düş nə d Hz.İsaə ya qarşı c bə h açə mışdılar. Allah Qur’anda bel bilə dirir: "İsa aşkar möcüzəl rə l g lə ə diyi zaman dedi: "Həqi- qət n m n siə ə z hikə m tə l , h m d ixə ə ə tilafda olduğu- nuz bəzi şeyləri izah etm k üçün g lə ə miş m. Alə lah- dan qorxun v mə ən itaə t edin!" ("Zuxə ruf" surəsi, 63). H m fə əriseyl r, h m d sadə ə ə dukil r mövə cud sistemd nə m nə fə t göə türür, buna gör d Hz.İsaə ə ya ita t etə mirdil r.ə Onlar yəhudi cəmiyyətind böə yük bir nüfuz sahibi sayılır, din adamı kimi h r k sə ə d n böə yük hörm t göə rürdül r. Yaə - ratdıqları saxta din onlara status, h tə ta pul qazandıran bir qurum halına g lə mişdi. Ölkəni idar ed n Roə ə ma valisi ilə d sıx m kə ə ə daşlıq edirdil r. Xüə susil d sadə ə dukil r Roə ma il İsə rail xalqı arasındakı m nə fi münasib tə ləri aradan qaldı- rır v buə nun və əzind Roə manın onlara göst rə diyi ayrı-seç- kilikd n isə tifad edirə dil r. Bu ş rtə ə l r nə əzər alıə nanda Hz.İsanın t bə liğinin bu din adamlarını niy naə rahat etdiyini başa düşm k çox asanə dır. Çünki Hz.İsa bütün peyğ mə b rə - l r kiə mi pozulan, h r cür xə ə laqsızlığı halal qəbul ed nə 46
- 47. "mövcud sistem"i həd f seçə mişdi. Hz.İsa onların yol verdiyi bütün daə l tə sizlikl rə d n, haqə sızlıqlardan, xə laqsızlıqlardan v bütə pər st dinə lərind n l ç kə ə ə məsini, ancaq Allah üçün yaşamasını istəyirdi. O, insanlara Allah qorxusunu, Allahı sevməyi, Allaha t sə lim olmağı nəsih t edirə di. Düzgün ol- mayan qaydalardan, m nə fi m lə ə l rə d n uzaqə laşmalarının, ancaq Allaha ibad t edib h r işə ə d Alə laha yön lə mələrinin vacibliyini bildirirdi. Göst rə diyi möcüzəl r onun Alə lahın se- çib bəy nə diyi, elm v qüvə v t kiə mi d sə t kə lədiyi çox qiym tə - li bir peyğ mə b r olə duğunu açıq şəkild orə taya qoyurdu. Onun iman dərinliyi, yüks k xə ə laqı, üstün qavrayışı v hikə - m tə li açıqlamaları insanlarda böyük heyranlıq yaradırdı. hƏ di-Cədid göə r , Hz.İsa t bə ə liğat aparark n bir tə ər fə - d n d ağır zülə ə m mə əruz qalan xalqa qurtuluşun yaxınlaş- dığını, yaxında Allahın hakimiyyətinin qurulacağını söylə- yər k onə ların içindəki inancı canlandırmışdı. Bu zaman Hz.İsanın Hz.Davudun n sə lind n g lə ə diyi xəbəri d xalqə arasında geniş yayılmış v onun gözə lənil n Mə əsih olduğu inancı dalğa-dalğa yayılmışdı (Matta İncili, 9/28-35). Bütün bunlar da mövcud sistemd n m nə ə fə t göə tür n saxə takar din adamlarını v Roə manın gətirdiyi bütpər st mə ədəniyyəti qə- bul ed nə ləri narahat edirdi. hƏ di-Cədid göə r , bu daiə rəl r Hz.İsaə nın t bə liğini tə- sirsiz hala gətir bilə m k üçün h r fürə ə səti dəy rə l nə dirmiş, ancaq h r də əf m ğə ə lub olmuşdular. Hz.İsanın onların iddia- larını tamamil darə madağın ed n caə vablar v hikə m tə li izah- lar verməsi din adamlarını çox narahat etmişdi. Onları tələ qurmağa vadar ed n sə əb bə l rə d n biə ri d Hz.İsaə nın onlar haqqında b hs etə dikləri olmuşdu. Luka İncilin göə r , Hz.İsaə xalqın qarşısında onların saxtakarlıqlarını bu cür açıqlamış- dı: "Din alimlərind n özüə nüzü gözləyin! Onlar uzun paltar- larda g zə məyi, meydanlarda salam almağı, sinaqoqlarda baş kürsüləri v ziə yaf tə l rə d yuə xarı yerləri tutmağı sevirl r.ə 47