More Related Content More from HarunyahyaAzerbaijan
More from HarunyahyaAzerbaijan (20) 4. ÌÖßËËÈÔ Âß ÎÍÓÍ
ßÑßÐËßÐÈ ÙÀÃÃÛÍÄÀ
Ùàðóí Éÿhéà èìçàñûíäàí èñòèôàäÿ åäÿí ìöÿëëèô 1956-úû èëäÿ Àíêàðàäà
àíàäàí îëóá. Îðòà ìÿêòÿáè Àíêàðàäà îõóéóá. Ñîíðà Èñòàíáóëäà Ìåìàð
Ñèíàí Óíèâåðñèòåòèíèí ýþçÿë ñÿíÿòëÿð ôàêöëòÿñèíäÿ âÿ Èñòàíáóë
Óíèâåðñèòåòèíèí ôÿëñÿôÿ áþëöìöíäÿ òÿhñèë àëûá. 80-úè èëëÿðäÿí áó ýöíÿ
ãÿäÿð èìàíè, åëìè âÿ ñèéàñè ìþâçóëàðäà õåéëè ÿñÿð éàçûá. Áóíóíëà éàíàøû
ìöÿëëèôèí òÿêàìöë÷öëÿðèí (äàðâèíèñòëÿðèí) ñàõòàêàðëûüûíû, îíëàðûí
èääèàëàðûíûí hå÷ áèð åëìè hÿãèãÿòÿ ÿñàñëàíìàäûüûíû ýþñòÿðÿí, hàáåëÿ
äàðâèíèçìèí ãàíëû èäåîëîýèéàëàðëà øöáhÿëè ÿëàãÿëÿðèíè öçÿ ÷ûõàðàí áèð ÷îõ
ìöhöì ÿñÿðëÿðè âàð.
Ìöÿëëèôèí áó èìçàñû èíêàð÷û äöøöíúÿéÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ àïàðàí èêè
ïåéüÿìáÿðèí õàòèðÿñèíÿ hþðìÿò ÿëàìÿòè îëàðàã ñå÷èëèá: îíëàðû éàä åòìÿê
ìÿãñÿäèëÿ Ùàðóí âÿ Éÿhéà àäëàðûíäàí èñòèôàäÿ åäèëèá. Ðÿñóëóëëàhûí
ìþhöðöíöí ìöÿëëèô òÿðÿôèíäÿí êèòàáëàðûí öç ãàáûüûíà âóðóëìàñûíûí
ñèìâîëèê ìÿíàñû èñÿ îíëàðûí è÷èíäÿêèëÿðëÿ áàüëûäûð. Áó ìþhöð Ãóðàíè-
Êÿðèìèí Àëëàhûí ñîíóíúó Êèòàáû âÿ ñîíóíúó ñþçö, Ïåéüÿìáÿðèìèçèí èñÿ
ïåéüÿìáÿðëÿðèí ñîíóíúóñó îëìàñûíûí ðÿìçèäèð. Ìöÿëëèô áöòöí éàçûëàðûíäà
Ãóðàíû âÿ Ðÿñóëóëëàhûí ñöííÿñèíè ðÿháÿð òóòóð. Áóíóíëà äà èíêàð÷û
äöøöíúÿ ñèñòåìëÿðèíèí áöòöí ÿñàñ èääèàëàðûíû áèð-áèð ïó÷à ÷ûõàðìàüû âÿ
äèíÿ ãàðøû éþíÿëÿí åòèðàçëàðû òàìàìèëÿ ñóñäóðàúàã ñîíóíúó ñþçö
ñþéëÿìÿéè hÿäÿô ñå÷èð. ×îõ áþéöê hèêìÿò âÿ êàìàë ñàhèáè îëàí
Ðÿñóëóëëàhûí ìþhöðö áó ñîíóíúó ñþçö ñþéëÿìÿê íèééÿòèíÿ áèð äóà êèìè
èñòèôàäÿ åäèëèá.
Ìöÿëëèôèí ÿñÿðëÿðèíäÿêè ÿñàñ ìÿãñÿä Ãóðàíû áöòöí äöíéàäà òÿáëèü
åòìÿê, áóíóíëà èíñàíëàðû Àëëàhûí âàðëûüû, áèðëèéè âÿ àõèðÿò êèìè ÿñàñ èìàí
ìÿñÿëÿëÿðè áàðÿäÿ äÿðèíäÿí äöøöíìÿéÿ ñþâã åòìÿê, èíêàð÷û ñèñòåìëÿðèí
÷öðöê ÿñàñëàðûíû âÿ áàòèë òÿòáèãàòëàðûíû hÿð êÿñÿ ýþñòÿðìÿêäèð.
Ùàðóí Éÿhéàíûí ÿñÿðëÿðè Ùèíäèñòàíäàí ÀÁØ-à, Áþéöê Áðèòàíèéàäàí
Èíäîíåçèéàéà, Ïîëøàäàí Áîñíèéà-Ùåðñîãîâèíàéà, Èñïàíèéàäàí Áðàçèëèéàéà,
Ìàëàéçèéàäàí Èòàëèéàéà, Ôðàíñàäàí Áîëãàðûñòàíà âÿ ÌÄÁ þëêÿëÿðèíÿ ãÿäÿð
äöíéàíûí ÿêñÿð þëêÿëÿðèíäÿ ìàðàãëà ãàðøûëàíûð âÿ áèðíÿôÿñÿ îõóíóð.
Èíýèëèñ, ôðàíñûç, àëìàí, èòàëéàí, èñïàí, ïîðòóãàë, óðäó, ÿðÿá, àëáàí, ðóñ,
áîøíàê, óéüóð, Èíäîíåçèéà, ìàëàé, áåíãàë, áîëãàð, éàïîí, ×èí, Àçÿðáàéúàí
êèìè äèëëÿðÿ òÿðúöìÿ åäèëÿí áó ÿñÿðëÿð ýåíèø îõóúó êöòëÿñè òÿðÿôèíäÿí
ìàðàãëà èçëÿíèð.
Äöíéàíûí äþðä áèð òÿðÿôèíäÿ áþéöê ðåçîíàíñ äîüóðàí áó äèããÿòÿëàéèã
ÿñÿðëÿð èíñàíëàðûí ÷îõóíóí èìàí ýÿòèðìÿñèíÿ, ÿêñÿð àäàìëàðûí äà þç
èìàíûíû êàìèëëÿøäèðìÿñèíÿ ñÿáÿá îëóð. Áó êèòàáëàðû îõóéàí âÿ èíúÿëÿéÿí
hÿð êÿñ îíëàðäàêû hèêìÿòè, hàáåëÿ éûüúàì, äîëüóí, àñàí áàøà äöøöëÿí
2
5. 3
ñÿìèìè öñëóáó, hÿéàòè hÿãèãÿòëÿðèí åëìè-ìÿíòèãè èçàhûíû äÿðhàë ýþðöð. Áó
ÿñÿðëÿð hÿð áèð êÿñÿ òåç áèð çàìàíäà òÿñèð åòìÿê, òàì íÿòèúÿ âåðìÿê,
åòèðàçëàðà éåð ãîéìàìàã âÿ äÿëèëëÿðèí åëìèëèéè êèìè õöñóñèééÿòëÿðÿ
ìàëèêäèð. Áó ÿñÿðëÿðè îõóéàí âÿ îíëàðûí öçÿðèíäÿ úèääè äöøöíÿí àäàìëàðûí
ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿíè, àòåèçìè, áàøãà áàòèë ôèêèð âÿ ôÿëñÿôÿëÿðè ìöäàôèÿ åò-
ìÿñè äàhà ÿñëà ìöìêöí äåéèë. Áÿçèëÿðè ìöäàôèÿ åòñÿëÿð áåëÿ áóíó éàëíûç
èíàäêàðëûã öçöíäÿí åäÿúÿêëÿð, ÷öíêè îíëàðûí ôèêèðëÿðèíèí ÿñàñëàðû ÷öðöêäöð.
Äþâðöìöçäÿêè áöòöí èíêàð÷û úÿðÿéàíëàð Ùàðóí Éÿhéàíûí êöëëèééàòûíäà
åëìè äöøöíúÿ íþãòåéè-íÿçÿðèíäÿí ìÿüëóá åäèëèáëÿð. Øöáhÿ éîõäóð êè, áó
õöñóñèééÿòëÿð Ãóðàíûí hèêìÿòèíäÿí âÿ îíóí èôàäÿ åòäèéè ôèêèðëÿðèí
ýþçÿëëèêëÿðèíäÿí ãàéíàãëàíûð.
Ìöÿëëèôèí þçö èñÿ áó ÿñÿðëÿðèíÿ ýþðÿ ëîâüàëàíìûð, ÿêñèíÿ, Àëëàhûí
hèäàéÿòèíÿ âàñèòÿ÷è îëìàüà íèééÿò åäèð. Áóíäàí áàøãà áó ÿñÿðëÿð íÿøð
åäèëÿðêÿí hå÷ áèð ìàääè ãàçàíú ýöäöëìöð.
Áó hÿãèãÿòëÿð íÿçÿðÿ àëûíìàëûäûð. Î çàìàí ìÿëóì îëàð êè, èíñàíëàðû
îíëàðà ýþðìÿäèéèíè ýþðìÿêäÿ êþìÿê åäÿí, îíëàðûí hèäàéÿòÿ ýÿëìÿñèíÿ
ñÿáÿá îëàí áåëÿ ÿñÿðëÿðèí îõóíìàñûíà hÿâÿñëÿíäèðìÿéèí þçö äÿ ÷îõ
ìöhöì õèäìÿòäèð. Áó äÿéÿðëè ÿñÿðëÿðè òàíûòìàã ÿâÿçèíÿ èíñàíëàðûí çåhíèíè
ãàðûøäûðàí, ôèêèðëÿðèíèí ãàðûøìàñûíà ñÿáÿá îëàí, øöáhÿ âÿ òÿðÿääöäëÿðè
àðàäàí ãàëäûðìàüà, èìàíû õèëàñ åòìÿéÿ áèð òÿñèðè îëìàäûüû òÿúðöáÿäÿí
êå÷èðèëÿí êèòàáëàðû éàéìàã éàëíûç âÿ éàëíûç ÿìÿê âÿ âàõò èòêèñè äåìÿê
îëàúàã. Èìàíû õèëàñ åòìÿêäÿí äàhà ÷îõ ìöÿëëèôèí ÿäÿáè ýöúöíö ýþñòÿð-
ìÿéÿ éþíÿëìèø êèòàáëàðäà áó òÿñèðèí îëìàéàúàüû àéäûíäûð. Áó ìþâçó èëÿ
áàüëû øöáhÿñè îëàíëàð âàðñà, îíëàð Ùàðóí Éÿhéàíûí ÿñÿðëÿðèíèí éåýàíÿ
ìÿãñÿäèíèí äèíñèçëèéè àðàäàí ãàëäûðìàãäàí âÿ Ãóðàí ÿõëàãûíû éàéìàãäàí
èáàðÿò îëäóüóíó, áó õèäìÿòäÿêè òÿñèð ýöúöíöí, ìöâÿôôÿãèééÿò âÿ
ñÿìèìèééÿòèí àéäûí ýþðöíäöéöíö îõóúóëàðûí öìóìè ãÿíàÿòèíäÿí àíëàéà
áèëÿð. Áóíó ãÿòè øÿêèëäÿ éÿãèíëÿøäèðìÿê âÿ àíëàìàã ëàçûìäûð êè,
äöíéàäàêû çöëì âÿ èüòèøàøëàðûí, ìöñÿëìàíëàðûí ÷ÿêäèéè ÿçèééÿòëÿðèí ÿñàñ
ñÿáÿáè äèíñèçëèéèí èäåéà hàêèìèééÿòèäèð.
Áóíëàðäàí ãóðòóëìàüûí éîëó èñÿ äèíñèçëèéèí èäåéà úÿhÿòäÿí ìÿüëóá
åäèëìÿñè, èìàíè hÿãèãÿòëÿðèí îðòàéà ÷ûõàðûëìàñû âÿ Ãóðàí ÿõëàãûíûí
èíñàíëàðûí äÿðê åäèá ìÿíèìñÿéÿ áèëÿúÿéè øÿêèëäÿ ÷àòäûðûëìàñûäûð. Äöíéàíû
hÿð ýöí äàhà ÷îõ çöëìÿ, èüòèøàø âÿ ôÿñàäëàðà ìÿðóç ãîéìàã èñòÿéÿíëÿðèí
íèééÿòèíè íÿçÿðÿ àëñàã áÿëëè îëàð êè, áó õèäìÿòèí ìöìêöí ãÿäÿð ñöðÿòëè âÿ
òÿñèðëè øÿêèëäÿ éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè ÷îõ âàúèáäèð. ßêñ òÿãäèðäÿ ÷îõ ýåú îëà
áèëÿð. Áó ÿhÿìèééÿòëè õèäìÿòäÿ ÷îõ áþéöê áèð âÿçèôÿíè þç öçÿðèíÿ
ýþòöðìöø Ùàðóí Éÿhéàíûí êöëëèééàòû Àëëàhûí èúàçÿñè èëÿ XXI ÿñðäÿ
èíñàíëàðû Ãóðàíäà áèëäèðèëÿí ÿìèí-àìàíëûüà âÿ áàðûøà, äîüðóëóã âÿ ÿäà-
ëÿòÿ, ýþçÿëëèê âÿ õîøáÿõòëèéÿ àïàðìàãäà áèð âàñèòÿ îëàúàã.
6. ÎÕÓÚÓÉÀ
Áó êèòàáäà âÿ äèýÿð ÷àëûøìàëàðûìûçäà òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí þçöíö
äîüðóëòìàìàñûíà âÿ ïó÷ îëìàñûíà àèä ôèêèðëÿðÿ ýåíèø éåð àéûðìàüûìûçûí ÿñàñ
ñÿáÿáè àäû÷ÿêèëÿí íÿçÿðèééÿíèí ÿñëèíäÿ äèí ÿëåéhèíÿ äöøöíúÿ âÿ òÿëèìëÿðäÿí
èáàðÿò îëìàñûäûð. Éàðàäûëûøû âÿ áèëàâàñèòÿ Àëëàhûí âàðëûüûíû èíêàð åäÿí äàðâèíèçì
140 èëäèð êè, áèð ÷îõ èíñàíëàðûí þç èìàíûíû èòèðìÿñèíÿ âÿ éà øöáhÿéÿ äöøìÿñèíÿ
ñÿáÿá îëóð. Áóíà ýþðÿ äÿ áó íÿçÿðèééÿíèí àëäàäûúû îëäóüóíó ñöáóòà éåòèðìÿê âÿ
äèããÿòÿ ÷àòäûðìàã ÷îõ ìöhöì èìàíè âÿçèôÿäèð. Áóíó èíñàíëàðà ÷àòäûðìàã èñÿ äàhà
âàúèáäèð.
Áÿçè îõóúóëàðûìûçûí áÿëêÿ äÿ òÿêúÿ áèð êèòàáûìûçû îõóìàüà ôöðñÿòè îëàúàã.
Áóíà ýþðÿ äÿ hÿð áèð êèòàáûìûçäà áó ìþâçóéà ãûñà äà îëñà éåð àéûðìàüû
ìÿãñÿäÿóéüóí áèëèðèê.
Íÿçÿðÿ ÷àòäûðûëìàñû ëàçûì îëàí äèýÿð áèð ìÿñÿëÿ äÿ áó êèòàáëàðûí è÷èíäÿêèëÿðëÿ
ÿëàãÿäàðäûð. Éàçû÷ûíûí áöòöí êèòàáëàðûíäà èìàíè ìþâçóëàð Ãóðàí àéÿëÿðè èøûüûíäà
èçàh îëóíóð, èíñàíëàð Àëëàhûí àéÿëÿðèíè þéðÿíìÿéÿ âÿ îíëàðà óéüóí éàøàìàüà
äÿâÿò åäèëèðëÿð. Àëëàhûí àéÿëÿðè èëÿ áàüëû áöòöí ìÿñÿëÿëÿð èñÿ îõóúóíóí øöóðóíäà
hå÷ áèð øöáhÿ âÿ éà ñóàë éàðàòìàéàúàã øÿêèëäÿ à÷ûãëàíûð.
Áó èçàhàòäà èñòèôàäÿ åäèëÿí ñÿìèìè, ñàäÿ âÿ àõûúû öñëóá êèòàáëàðûí 7 éàøäàí 70
éàøà ãÿäÿð hÿð êÿñ òÿðÿôèíäÿí ðàhàò áàøà äöøöëìÿñèíè òÿìèí åäèð. Áåëÿ òÿñèðëè âÿ
äÿëèë-ñöáóòëó èçàhàò ñàéÿñèíäÿ êèòàáëàð áèðíÿôÿñÿ îõóíóð. Ùÿòòà äèíè ðÿää åòìÿê
ôèêðèíäÿ ãÿòè îëàíëàð äà áó êèòàáëàðäà ýþñòÿðèëÿí hÿãèãÿòëÿðäÿí òÿñèðëÿíèð âÿ
äåéèëÿíëÿðèí äîüðóëóüóíó èíêàð åäÿ áèëìèð. Áó êèòàáû âÿ ìöÿëëèôèí äèýÿð ÿñÿðëÿðèíè
hÿì òÿêëèêäÿ, hÿì äÿ ãàðøûëûãëû ñþháÿò, ïîëåìèêà øÿðàèòèíäÿ ðàhàò îõóìàã
ìöìêöíäöð. Áó êèòàáëàðäàí èñòèôàäÿ åòìÿê èñòÿéÿí áèð ãðóï îõóúóíóí îíëàðû
áèðëèêäÿ îõóìàñû ìþâçó èëÿ áàüëû ôèêèð âÿ òÿúðöáÿñèíè äÿ áèð-áèðè èëÿ áþëöøìÿñè
ñÿáÿáèíäÿí éàðàðëû îëàúàã.
Áóíóíëà áåëÿ ñàäÿúÿ îëàðàã Àëëàh ðèçàñû ö÷öí éàçûëàí áó êèòàáëàðûí òàíûíìàñûíà
âÿ îõóíìàñûíà êþìÿê åòìÿê äÿ áþéöê õèäìÿòäèð. ×öíêè ìöÿëëèôèí áöòöí
êèòàáëàðûíäà îõóúóéà ìöñáÿò òÿñèð áàüûøëàéàí ìÿñÿëÿëÿðè ñöáóò åòìÿê öñóëó ÷îõ
ýöúëöäöð. Ùÿì÷èíèí äèíè èçàh åòìÿê èñòÿéÿíëÿðèí ÿëèíäÿêè ÿí òÿñèðëè öñóëëàðäàí áèðè
äÿ áó êèòàáëàðû hàìûíûí îõóìàñûíû òÿøâèã åòìÿê, áóíà ÷àëûøìàãäûð.
Ìöÿëëèôèí äèýÿð ÿñÿðëÿðèíèí öç ãàáûüûíûí øÿêèëëÿðèíèí êèòàáëàðûí ñîí hèññÿñèíÿ
ÿëàâÿ åäèëìÿñèíèí äÿ ìöhöì ñÿáÿáëÿðè âàð. Êèòàáû ÿëèíÿ àëàí hÿð áèð àäàì
éóõàðûäà ãåéä åòäèéèìèç õöñóñèééÿòëÿðè þçöíäÿ òîïëàéàí âÿ îõóìàãäàí
õîøëàíäûüûíû öìèä åòäèéèìèç áó êèòàáëà åéíè õöñóñèééÿòëÿðÿ ìàëèê îëàí ÷îõëó
ÿñÿðëÿðèí îëäóüóíó ýþðÿúÿê. Åéíè çàìàíäà hÿì äèíè, hÿì äÿ ñèéàñè ìþâçóëàðäà
èñòèôàäÿ åäÿúÿéè ìÿíáÿëÿðèí ìþâúóäëóüóíà øàhèä îëàúàã.
Áàøãà êèòàáëàðäà ðàñò ýÿëäèéèìèç øÿõñè ôèêèðëÿðÿ, ìöÿëëèô ãÿíàÿòëÿðèíÿ, øöáhÿëè
ìÿíáÿëÿðÿ ÿñàñëàíàí èçàhëàðà, ìöãÿääÿñëÿðÿ ãàðøû ëàçûì îëàí ÿäÿá âÿ hþðìÿòÿ
äèããÿò éåòèðìÿéÿí öñëóáëàðà, öìèäñèçëèéÿ àïàðàí øöáhÿëè éàçûëàðà âÿ äèýÿð
÷àòûøìàçëûãëàðà áó ÿñÿðëÿðäÿ ðàñò ýÿëÿ áèëìÿçñèíèç.
4
7. 5
Ùàðóí Éÿùéà
ÃÓÐÀÍÄÀ ÒßÁËÈÜ
Âß
ÌÖÁÀÙÈÑß
“Î êÿñëÿð êè ñþçö äèíëÿéèá îíóí ÿí ýþçÿëèíÿ
óéàðëàð. Îíëàð Àëëàhûí äîüðó éîëà éþíÿëòäèéè
êèìñÿëÿðäèð. Àüûë ñàhèáëÿðè äÿ åëÿ îíëàðäûð!”
(“Çóìÿð” ñóðÿñè, 18).
×åâèðÿí:
Àéñåë Àúàëîâà
8. Áó òÿðúöìÿìèçäÿ èñòèôàäÿ åäèëÿí àéÿëÿð
Âàñèì Ìÿììÿäÿëèéåâèí âÿ Çèéà Áöíéàäîâóí
áèðëèêäÿ hàçûðëàäûüû Ãóðàíûí Àçÿðáàéúàí
äèëèíäÿêè òÿðúöìÿñèíäÿí ýþòöðöëìöøäöð
Áöòöí èðàä âÿ òÿêëèôëÿðèíèçè
elshadmiri@yahoo.com
ìàèëèíÿ éàçà áèëÿðñèíèç
Ìöÿëëèô ............................................................ Ùàðóí Éÿùéà
×åâèðÿí .......................................................... Àéñåë Àúàëîâà
Ðåäàêòÿ .......................................................... Ôàìèë Úÿôÿðëè
Ùàçûðëàéàí .......................................................... Åëøàä Ìèðè
Êîððåêòÿ ...................................................... Ýöíåë Ïàøàãûçû
6
9. 7
È×ÈÍÄßÊÈËßÐ
Ýèðèø . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .8
Ãóðàíäà òÿáëèü . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10
Àëëàhûí òàíûäûëìàñû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16
Àõèðÿòèí õàòûðëàäûëìàñû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .20
Òþâhèä âÿ øèðêèí àíëàäûëìàñû . . . . . . . . . . . . . . . . . .23
Äèíèí àíëàäûëìàñû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27
Òÿáëèüàò àïàðàðêÿí èñòèôàäÿ åäèëÿúÿê öñóëëàð . . . . . . . . .38
Ìöõòÿëèô òÿáëèüàò öñóëëàðû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .61
Òÿáëèüàò àïàðàí ìþìèíÿ ëàçûì îëàí êåéôèééÿòëÿð . . . . .64
Ãþâìëÿðèí îíëàðà ãàðøû òÿáëèüàò àïàðàí åë÷èëÿðÿ
ýþñòÿðäèéè ìöãàâèìÿò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .68
Àëëàhûí ìþìèíëÿðè àçüûí êàôèðëÿðäÿí õèëàñ åòìÿñè . . . . .85
Ðÿñóëëàðûí Àëëàhà îëàí ýöúëö èìàíëàðû . . . . . . . . . . . .89
Ãóðàíäà ìöáàhèñÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
Èëê ìöáàhèñÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
Èíêàð÷ûëàðûí ìþìèíëÿðëÿ ìöáàhèñÿëÿðè . . . . . . . . . . . .108
Èíêàð÷ûëàðûí þç àðàëàðûíäà ìöáàhèñÿëÿðè . . . . . . . . . . .117
Éÿhóäèëÿðëÿ õðèñòèàíëàðûí ìöáàhèñÿëÿðè . . . . . . . . . . .119
Ìþìèíëÿð àðàñûíäà ìöáàhèñÿ ñàëìàüà ÷àëûøàíëàð . . . . .121
Ìöáàhèñÿ åäÿíëÿðÿ Ãóðàíäàí úàâàáëàð . . . . . . . . . . .125
Úÿhÿííÿì ÿhëèíèí àðàëàðûíäàêû ìöáàhèñÿëÿð . . . . . . . .140
Ãóðàíäà ñþháÿò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .143
Äàðâèíèçìèí ñöãóòó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .146
10. ÝÈÐÈØ
Àëëàh Ãóðàíäà èìàí ýÿòèðÿíëÿðèí áàøëûúà èáàäÿòëÿðèíäÿí áè-
ðèíèí òÿáëèü, éÿíè Ãóðàíäà áèëäèðèëÿí hÿãèãÿòëÿðè èíñàíëàðà ÷àò-
äûðìàã âÿ îíëàðû èìàí ýÿòèðìÿéÿ äÿâÿò åòìÿê îëäóüóíó áèë-
äèðèð. Áåëÿ êè, áó èáàäÿò hÿéàòûí hÿð ñàhÿñèíè ÿhàòÿ åäèð. Ìþ-
ìèí éàøàäûüû ìöääÿò ÿðçèíäÿ ñþçëÿðè âÿ hÿðÿêÿòëÿðè èëÿ
Àëëàhûí äèíèíè äèýÿð èíñàíëàð àðàñûíäà éàéìàãëà âÿ Èñëàìû
òÿìñèë åòìÿêëÿ âÿçèôÿëÿíäèðèëìèøäèð.
Ìþìèíëÿðèí þç àðàëàðûíäàêû äàíûøûãëàðû äà ÿñëèíäÿ ãàðøûëûã-
ëû áèð òÿáëèüäèð. Îíëàð äà áèð-áèðèíè Ãóðàíäà áèëäèðèëÿí hþêì-
ëÿðÿ òàáå îëìàüà, Ãóðàíäà òÿðèô åäèëÿí ÿõëàãû ýþñòÿðìÿéÿ äÿ-
âÿò åäèð. Áèð ñþçëÿ, ìþìèíèí áàøëûúà èøè âÿ ÿñàñ ìåòîäó òÿá-
ëèüäèð.
Áóíà áàõìàéàðàã Ãóðàíà ýþðÿ, èíêàð÷ûëàðà àèä îëàí “õà-
ðàêòåðèñòèê” öñëóá èñÿ ìöáàhèñÿäèð. Îíà “Àäÿìÿ ñÿúäÿ åò”
(“Èñðà” ñóðÿñè, 61) ÿìðèíè âåðäèêäÿ Àëëàhëà - Àëëàhû òÿíçèh
åäèðèê - ìöáàhèñÿ åäÿí øåéòàíäàí áàøëàéàðàã áöòöí èíêàð÷ûëà-
ðà õàñ îëàí ìöáàhèñÿ õóäáèíëèéèí íÿòèúÿñèäèð êè, áó äà òÿáëè-
üèí ÿêñèíÿ îëàðàã èíñàíà hå÷ áèð øåé ãàçàíäûðìàç.
Öìóìèééÿòëÿ, ìþìèí hÿð çàìàí òÿáëèü òÿðçèíè ãîðóìàëû
âÿ èíêàð÷ûëàðà àèä áèð öñóë îëàí ìöáàhèñÿéÿ ÿñëà ìåéëëÿíìÿ-
ìÿëèäèð. Àëëàh áèð àéÿñèíäÿ ìþìèíèí ìöáàhèñÿäÿí óçàã äó-
ðàí âÿ hÿð çàìàí òÿáëèüè hÿäÿô ñå÷ÿí áèð äàâðàíûøûíû áåëÿ áèð
hþêìÿ áàüëàéûð:
“ßýÿð îíëàð ñÿíèíëÿ ìöáàhèñÿ åäÿðëÿðñÿ, áåëÿ äå: “Ìÿí
þçöìö àðäûìúà ýÿëÿíëÿðëÿ áèðëèêäÿ Àëëàhà òÿñëèì åòìè-
øÿì”. Êèòàá âåðèëìèø øÿõñëÿðÿ âÿ ñàâàäñûçëàðà äå êè:
“Ñèç äÿ òÿñëèì îëäóíóçìó?” ßýÿð òÿñëèì îëàðëàðñà, äîü-
ðó éîëà éþíÿëìèø îëàðëàð, éîõ, ÿýÿð öç äþíäÿðÿðëÿðñÿ,
8
11. 9
ñÿíèí âÿçèôÿí àíúàã òÿáëèü åòìÿêäèð. Øöáhÿñèç, Àëëàh
Þçö áÿíäÿëÿðèíè ýþðÿíäèð!” (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 20).
Áó êèòàá òÿáëèüèí âÿ ìöáàhèñÿíèí õûðäàëûãëàðûíû à÷ûãëàìàã
ö÷öí éàçûëûá. Òÿáëèüèí hàíñû ìÿíòèã âÿ öñóëëàðëà àïàðûëàúàüû
áó êèòàáäà òÿôñèëàòû èëÿ èíúÿëÿíìèø, áóíóíëà éàíàøû ìöáàhèñÿ-
íè éàðàäàí øåéòàíè õàðàêòåð äÿ Ãóðàí àéÿëÿðè èëÿ òÿhëèë åäèë-
ìèøäèð.
Ìÿãñÿä hÿð øåéäÿ îëäóüó êèìè äàíûøûã öñóëëàðûíäà äà
Àëëàhûí áÿéÿíäèéè éîëó ñå÷ìÿê âÿ Îíóí ìÿñëÿhÿò ýþðìÿäè-
éè ÷èðêèí éîëäàí ÷ÿêèíìÿêäèð.
12. ÃÓÐÀÍÄÀ ÒßÁËÈÜ
“Äå: “Ùàãã ýÿëäè, áàòèë éîõ îëäó.
×öíêè áàòèë éîõëóüà ìÿhêóìäóð!””
(“Èñðà” ñóðÿñè, 81).
Òÿáëèüàò àïàðàí ìþìèíèí þçöíö òàíûòìàñû
“Øöáhÿñèç êè, ìÿí ñèçèí ö÷öí åòèáàð îëóíàñû, áåë áàüëà-
íàñû áèð ïåéüÿìáÿðÿì!” (“Øóÿðà” ñóðÿñè, 107).
Úàhèë úÿìèééÿòëÿðäÿ èíñàíëàð áèð-áèðè èëÿ éàëíûç ìÿíôÿÿò
õàòèðèíÿ ìöíàñèáÿò ãóðóð. Áèð èíñàíûí äèýÿðèíÿ ãàéüû ýþñòÿð-
ìÿñèíèí àðõàñûíäà ìöòëÿã ìÿíôÿÿò ýöäöëìÿñè äàéàíûð. Òÿáèè
êè, áó âÿçèééÿò úàhèë úÿìèééÿòèí áèð ÷îõ öçâö òÿðÿôèíäÿí äÿ
äÿðê åäèëèð. Áóíóí íÿòèúÿñè îëàðàã äà áó èíñàíëàð îíëàðà ýþñ-
òÿðèëÿí ìöíàñèáÿòèí ìöãàáèëèíäÿ “ýþðÿñÿí íåúÿ áèð ìÿíôÿÿò
ýþçëÿéèð” øÿêëèíäÿ ôèêèðëÿøèðëÿð. ßýÿð áèð êèìñÿ éåíè áèð “äöí-
éàýþðöøö” éàðàòìàüà ÷àëûøñà, áó ðåôëåêñ éåíÿ äÿéèøìÿç. Ùÿ-
ìèøÿ “ìÿíÿ áóíó áàøà ñàëìàãäà íÿ ìàðàüû âàð” ñóàëû àüûëëà-
ðûíûí áèð êöíúöíäÿ äóðóð.
Àíúàã ìþìèíèí òÿáëèüäÿ, éÿíè Àëëàhûí äèíèíè éàéìàãäà
éåýàíÿ ìÿãñÿäè Àëëàhûí îíà ôÿðç ãûëäûüû áèð èáàäÿòè éåðèíÿ éå-
òèðìÿêäèð. Áó hÿðÿêÿòè èëÿ ñàäÿúÿ Àëëàhû ðàçû ñàëìàüû, Îíóí
ìÿðhÿìÿò âÿ ñåâýèñèíÿ íàèë îëìàüû hÿäÿô ñå÷ìèøäèð. Áó ñÿ-
áÿáäÿí äÿ äàíûøäûüû èíñàíäàí hå÷ áèð ìÿíôÿÿò ýöäìÿç. ßëà-
ãÿ ãóðäóüó èíñàí äèíè ãÿáóë åòäèéè çàìàí îíäàí þçö ö÷öí hå÷
áèð øåé èñòÿìÿéÿúÿê. ×öíêè àíëàòäûãëàðû þç øÿõñè ôèêèðëÿðè äå-
éèë, êàèíàòû éîõäàí âàð åäÿí Àëëàhûí äèíèäèð.
Àíúàã úàhèë èíñàíëàð áó âÿçèééÿòäÿí õÿáÿðñèçäèð. Ãàðøûëà-
äûãëàðû èíñàíûí áèð ìþìèí îëäóüóíóí ÷îõ âàõò ôÿðãèíäÿ áåëÿ
îëìóðëàð. Ôÿðãèíäÿ îëñàëàð áåëÿ, ìþìèíèí ìÿíôÿÿò ýöäìÿìÿê
10
13. 11
êèìè áèð õöñóñèééÿòèíèí îëäóüóíó áèëÿ áèëìÿçëÿð. Áó ñÿáÿá-
äÿí áèð ìþìèí òÿáëèü ìÿãñÿäè èëÿ îíëàðà éàõûíëàøñà, Àëëàhûí
äèíèíè àíëàòìàã èñòÿñÿ, áþéöê åhòèìàëëà “áó èíñàíûí áóíëàðû
äåìÿêäÿ ìÿãñÿäè íÿäèð, ìÿíäÿí íÿñÿ óìóð” êèìè äöøöíúÿ-
ëÿðÿ ãàïûëàúàãëàð.
Áóíà ýþðÿ äÿ áóéðóëóð êè, ãàðøû òÿðÿôè áó äöøöíúÿëÿðäÿí
÷ÿêèíäèðìÿê òÿáëèüäÿêè ÿí áàøëûúà ìÿñÿëÿëÿðäÿí áèðèäèð. Öí-
ñèééÿò ãóðóëàí òÿðÿôÿ hå÷ áèð ìÿíôÿÿò ÿëàãÿñèíèí îëìàäûüû,
òÿáëèüäÿêè éåýàíÿ ìÿãñÿäèí Àëëàhûí ðèçàñû îëäóüó áàøà ñàëûí-
ìàëûäûð.
Ðÿñóëëàð äà òÿáëèüëÿðèíäÿ áó öñóëäàí èñòèôàäÿ åòìèøäè. Ãó-
ðàíäà ïåéüÿìáÿðëÿðèí ãþâìëÿðèíÿ õèòàáëàðûíà áàõäûãäà îíëà-
ðûí þç ãþâìëÿðèíÿ ÿââÿëúÿ åòèáàðëû îëäóãëàðûíû âóðüóëàäûüû ýþ-
ðöíöð. Ìÿñÿëÿí, Àä òàéôàñûíà ýþíäÿðèëÿí Ùç.Ùóä áåëÿ äåìèø-
äèð:
“...Åé úàìààòûì! Àëëàhà èáàäÿò åäèí. Ñèçèí Îíäàí áàø-
ãà hå÷ áèð òàíðûíûç éîõäóð. Ñèç èñÿ Àëëàhà øÿðèê ãîøìàã-
ëà éàëíûç èôòèðà÷ûñûíûç! Åé úàìààòûì! Ìÿí áóíà ýþðÿ ñèç-
äÿí hå÷ áèð ìöêàôàò èñòÿìèðÿì. Ìÿíèì ìöêàôàòûìû
âåðìÿê éàëíûç ìÿíè éàðàäàíà àèääèð. Ìÿýÿð äÿðê åò-
ìèðñèíèç?” (“Ùóä” ñóðÿñè, 50-51).
Ùç.Íóh èñÿ îíà “...Áèç ñèçè éàëàí÷û håñàá åäèðèê...”
(“Ùóä” ñóðÿñè, 27) äåéÿí ãþâìöíÿ ãàðøû áåëÿ ñþéëÿìèøäè:
“Äåäè: “Åé úàìààòûì! Áèð äåéèí ýþðÿê. ßýÿð ìÿí Ðÿá-
áèìäÿí à÷ûã-àéäûí áèð äÿëèëÿ èñòèíàä åòñÿì, Ðÿááèì ìÿ-
íÿ Þçöíäÿí áèð ìÿðhÿìÿò áÿõø åòñÿ âÿ î ñèçÿ ýèçëè ãàë-
ñà; èñòÿìÿäèéèíèç hàëäà, áèç ñèçè îíà ìÿúáóðìó åäÿ áè-
ëÿðèê?! Åé úàìààòûì! Ìÿí ïåéüÿìáÿðëèéè òÿáëèü åòìÿéÿ
ýþðÿ ñèçäÿí áèð ìàë, ìöêàôàò èñòÿìèðÿì. Ìÿíèì ìöêà-
ôàòûìû âåðìÿê àíúàã Àëëàhà àèääèð...” (“Ùóä” ñóðÿñè,
28-29).
14. Òÿáëèü òÿòáèã åäèëÿí èíñàíûí íàðàhàò÷ûëûüûíà ñþçöýåäÿí
ìÿíôÿÿò øöáhÿñè èëÿ éàíàøû äèýÿð ìöõòÿëèô àìèëëÿð äÿ ñÿáÿá
îëà áèëÿð. Úàhèë úÿìèééÿòäÿ “çÿðÿðëè” âÿ “òÿhëöêÿëè” èíñàíëàð-
ëà ãàðøûëàøìàüà, îíëàðäàí óçàã îëìàüà âÿ îíëàðëà òÿìêèíëè
äàâðàíìàüà àäÿò åäèëìèøäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ î áó ðåôëåêñèí áèð
íÿòèúÿñè îëàðàã áÿëêÿ ìþìèíëÿðäÿí äÿ ÷ÿêèíÿ áèëÿð. Îíà çÿ-
ðÿð âåðÿúÿê èíñàíëàðëà ãàðøûëàøäûüû êèìè éåðñèç âÿ ìÿíàñûç
øåéëÿð äöøöíÿ áèëÿð. Õöñóñèëÿ äÿ ìþìèíëÿðèí èíêàð÷ûëàðûí ãà-
áàãúûëëàðûíà ãàðøû èðÿëè ñöðäöêëÿðè ôèêðè ìöáàðèçÿäÿí íàðàhàò
îëóá ìöäàôèÿ ïñèõîëîýèéàñûíà ãàïûëà áèëÿð.
Áó âÿçèééÿòäÿ äÿ ãàðøû òÿðÿôÿ åòèáàðëûëûüûí âóðüóëàíìàñû
âÿ ñàhèá îëäóüó åhòèìàëè éà äà ýþðöíÿí ãîðõóëàðûí áèð-áèð äÿô
åäèëìÿñè ëàçûì ýÿëèð. ßýÿð ãàðøû òÿðÿô ìþìèíëÿðèí èíêàð÷ûëàðûí
ãàáàãúûëëàðûíà ãàðøû èðÿëè ñöðäöéö ôèêðè ìöáàðèçÿäÿí íàðàhàò
îëìóøñà, ÿââÿëúÿ åäèëÿíëÿðèí Ãóðàí àéÿëÿðèíÿ ñþéêÿíÿí ìÿí-
òèãè ýåíèø øÿêèëäÿ à÷ûãëàíìàëûäûð. Ìþìèíëÿðèí éàëíûç Àëëàhûí
äèíèíÿ äöøìÿí÷èëèê åäÿí, Ãóðàí àéÿëÿðèíÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ
àïàðàí âÿ éåð öçöíäÿ ôèòíÿ-ôÿñàä ñàëàí èíñàíëàðà ãàðøû áèð ìö-
áàðèçÿ àïàðäûãëàðû âÿ áöòöí èíñàíëàðà ÿäàëÿò, õîøíèééÿòëèëèê âÿ
hþðìÿò ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ äîñò êèìè éàõûíëàøäûãëàðû àíëàäûëìàëûäûð.
Òÿáëèü åäèëÿí èíñàí èíêàð÷ûëàðûí èìàí ýÿòèðÿíëÿð ÿëåéhèíÿ
óéäóðäóüó ÷èðêèí áþhòàíëàðäàí äà òÿñèðëÿíÿ áèëÿð. ßýÿð áóí-
äàí éàðàíàí áèð íàðàhàò÷ûëûã ìöøàhèäÿ åäèëÿðñÿ, áó áþhòàíëà-
ðûí ìàhèééÿòè îíà èçàh åäèëìÿëè âÿ îíëàðûí hÿãèãÿòëÿ hå÷ áèð
ÿëàãÿñèíèí îëìàäûüû, áó áþhòàíëàðûí áèð óéäóðìà îëäóüó à÷ûã-
ëàíìàëûäûð. Òàðèõ áîéó Ãóðàíäà áöòöí åë÷èëÿðÿ âÿ ñàëåh ìþ-
ìèíëÿðÿ àòûëàí áþhòàíëàðëà áàüëû àéÿëÿð äÿëèë êèìè ýþñòÿðèëÿðÿê
áóíëàðûí áèð “ìþìèí ÿëàìÿòè” îëäóüó òÿðèô åäèëìÿëèäèð.
Àíúàã óíóòìàã ëàçûì äåéèë êè, ñþçëÿ åäèëÿúÿê áöòöí áó
à÷ûãëàìàëàðû äàhà òÿñèðëè åäÿúÿê ÿñë ôàêòîð ìþìèíèí “ýþðöíö-
øöäöð”. Åòèáàð ãàçàíìàã hÿð øåéäÿí ÿââÿë hÿðÿêÿòëÿðëÿ, áà-
12
15. 13
õûøëàðëà, ìèìèêàëàðëà, äàhà äîüðóñó, áöòöí áó õàðèúè òÿñèðëÿðè
îðòàéà ÷ûõàðàí ðóh ýþðöíöøö èëÿ ìöìêöíäöð. Ìþìèí ãàðøû òÿ-
ðÿôÿ Àëëàhûí äèíèíè öñòöí òóòìàñû, èõëàñû, ñÿìèìèééÿòè âÿ ýöú-
ëö èìàíû èëÿ òÿñèð ýþñòÿðÿ áèëÿð. Ãÿòè âÿ éà ìöÿééÿí áèð ìÿã-
ñÿäÿ, ÿñëà ñàðñûëìàéàúàã áèð ñÿáàò âÿ ÿçìÿ ñàhèá îëäóüó
ìöääÿò ÿðçèíäÿ ãàðøû òÿðÿôèí òÿêèäëè øöáhÿëÿðè éàõóä äà úàhèë
ñèñòåìèí àòäûüû áþéöê èôòèðàëàð îíà hå÷ áèð ìÿíôè òÿñèð ýþñòÿð-
ìÿç. Áåëÿ îëäóãäà èñÿ åòèáàðëûëûã îíóí õàðàêòåðèíèí ñàüëàì áèð
hèññÿñè hàëûíà ýÿëÿð âÿ áöòöí hÿðÿêÿòëÿðèíäÿ þçöíö ýþñòÿðÿð.
Áó âÿçèééÿò Àëëàhûí äèíèíè àíëàòìàãëà âÿçèôÿëÿíäèðäèéè åë-
÷èëÿðèíäÿ ÷îõ à÷ûã øÿêèëäÿ ýþðöíöð. Ìÿñÿëÿí, Ùç.Éóñèô “öç
ãûçàðäûúû” áèð hÿðÿêÿòëÿ, éÿíè çèíà áþhòàíû èëÿ ýöíàhëàíäûðûëà-
ðàã áîø éåðÿ çèíäàíà àòûëñà äà Àëëàhà îëàí òÿñëèìèééÿòèíäÿí
âÿ öìóìèééÿòëÿ úèääèééÿò âÿ àëèúÿíàáëûüûíäàí hå÷ áèð øåé
èòèðìÿìèøäè. Îíóí áó âÿñôè äÿ çèíäàíäàêû äèýÿð ìÿhêóìëàð
òÿðÿôèíäÿí ñåçèëìèøäè. Ãóðàíäà ýþñòÿðèëÿíëÿðÿ ýþðÿ, çèíäàíäà
îëäóüó çàìàí îíà èêè íÿôÿð éàõûíëàøìûø, ýþðäöêëÿðè éóõóíó
ñþéëÿìèø âÿ áóíëàðûí éîçóìóíó ñîðóøìóøäó. Çèíà êèìè áèð èò-
òèhàìëà ìÿhêóì îëóíìóø Ùç.Éóñèôäÿ áåëÿ áèð “hèêìÿò” îë-
äóüóíó hèññ åòìÿëÿðèíèí éåýàíÿ ñÿáÿáè èñÿ Ùç.Éóñèôèí ýþðêÿ-
ìèíäÿêè âÿ hÿðÿêÿòëÿðèíäÿêè åòèáàðëûëûãäûð. Éóõóëàðûíûí éîçó-
ìóíó ñîðóøàðêÿí áåëÿ äåéÿðëÿð: “...Ýÿë áó éóõóíó áèçÿ éîç.
Áèç hÿãèãÿòÿí ñÿíèí éàõøû àäàìëàðäàí îëäóüóíó ýþðöðöê”
(“Éóñèô” ñóðÿñè, 36).
Ìþìèíèí áåëÿ âöãàðëû âÿ åòèáàðëû áèð õàðàêòåðÿ ìàëèê îëìà-
ñûíäàêû áàøëûúà àìèëëÿðäÿí áèðè òÿáëèüè ñàäÿúÿ áèð èáàäÿò êèìè
ãÿáóë åòìÿñè âÿ ãàðøû òÿðÿôè èíàíäûðìàã êèìè ìÿúáóðèééÿòèí
îëìàäûüûíû áèëìÿñèäèð. ×öíêè áèð èíñàíûí èìàí ýÿòèðèá-ýÿòèð-
ìÿìÿñè “Àëëàh êèìè äöç éîëà éþíÿëòìÿê èñòÿñÿ, îíóí êþê-
ñöíö Èñëàì ö÷öí à÷ûá ýåíèøëÿíäèðÿð, êèìè àçäûðìàã èñòÿñÿ,
îíóí öðÿéèíè äàðàëäûá ñûõûíòûéà ñàëàð...” (“ßíàì” ñóðÿñè,
16. 125) àéÿñèíèí ñèððè èëÿ àíúàã Àëëàhûí äèëÿìÿñè ÿñàñûíäà îëóð.
Âÿ “...äîüðóäàí äà, èíñàíëàðûí ÷îõó ôàñèãëÿðäèð” (“Ìàèäÿ”
ñóðÿñè, 49) hþêìöíÿ ýþðÿ äÿ èíñàíëàðûí áèð ãèñìèíèí èìàí ýÿ-
òèðìÿìÿñè ÷îõ òÿáèèäèð. Áó hàëäà òÿáëèüè òÿòáèã åòìÿê èñòÿäèéè
áèð èíñàíûí èìàí ýÿòèðìÿìÿñè ìþìèíÿ ãÿòèééÿí òÿñèð åòìÿ-
ìÿëèäèð. Ìþìèí ñàäÿúÿ þç áîðúóíó éåðèíÿ éåòèðèá äèíè òÿáëèü
åòìÿêëÿ âÿ èíñàíëàðû èìàí ýÿòèðìÿéÿ äÿâÿò åòìÿêëÿ âÿçèôÿ-
ëÿíäèðèëèá. Áèð èíñàíà hèäàéÿò âåðìÿê èñÿ àíúàã Àëëàhà ìÿõ-
ñóñäóð. Áó ñèððè áèëÿí ìþìèí ãàðøû òÿðÿôè éîëà ýÿòèðìÿê ö÷öí
hå÷ âàõò ëàçûìñûç òÿêèä åòìÿç. Áóíëàðëà éàíàøû, òÿáëèüèí èíñàí
ö÷öí þíÿìëè îëäóüóíó õàòûðëàòìàã äà ÷îõ ìöhöìäöð. Òÿáëè-
üÿ ìÿðóç ãàëàí áÿçè èíñàíëàð úàhèëëèêëÿðè öçöíäÿí òÿáëèüÿ
ìöñáÿò úàâàá âåðèá äèíÿ òàáå îëàúàãëàðû hàëäà áþéöê áèð
“ëöòô” ãàçàíàúàãëàðûíû çÿíí åäèðëÿð. Ìþìèíëÿðèí îíëàðëà ìà-
ðàãëàíìàñûíû äà ñàhèá îëäóüóíó äöøöíäöéö “éöêñÿê” õöñóñèé-
éÿòëÿðè èëÿ ÿëàãÿëÿíäèðèð âÿ èìàí ýÿòèðäèéè çàìàí îíà òÿáëèü
åäÿíëÿðÿ ÷îõ áþéöê áèð “éàõøûëûã” åòìèø îëàúàüûíû äöøöíöðëÿð.
Áó èëêèí ìÿíòèã hàããûíäà áÿhñ åäèëÿí èíñàíûí úÿhàëÿòèíèí âÿ
àüûëñûçëûüûíûí áèð íÿòèúÿñèäèð. Ãóðàíäà äà áó ìþâçóéà äèããÿò
÷ÿêèëèð:
“Îíëàð Èñëàìû ãÿáóë åòäèêëÿðèíÿ ýþðÿ ñÿíÿ ìèííÿò ãî-
éóðëàð. Äå: “Ìöñÿëìàí îëäóüóíóçëà ìÿíÿ ìèííÿò ãîé-
ìàéûí! Õåéð, ÿýÿð äîüðó äåéèðñèíèçñÿ, áèëèí êè ñèçè èìà-
íà ìöâÿôôÿã åòìÿêëÿ ÿñëèíäÿ Àëëàh ñèçèí áîéíóíóçà
ìèííÿò ãîéìóø îëóð!”” (“Ùóúóðàò” ñóðÿñè, 17).
Áèð èíñàíûí èìàí ýÿòèðìÿñèíèí ñàäÿúÿ þçöíÿ õåéðè îëàð. Âÿ
èíñàí áàøëûúà îëàðàã áèëìÿëèäèð êè, èìàí ýÿòèðìÿéÿ éàëíûç þçö-
íöí åhòèéàúû âàð. Àëëàhûí hå÷ áèð øåéÿ åhòèéàúû éîõäóð âÿ êè-
ìèíñÿ èìàí ýÿòèðìÿñèíÿ åhòèéàúû îëìàéàíäûð. Àììà hÿð êÿñ
èìàíà âÿ Àëëàhûí ðèçàñûíû ãàçàíìàüà ìþhòàúäûð. Ñþçö ýåäÿí
øÿõñÿ áó hÿãèãÿò à÷ûãëàíìàëû âÿ ìöñÿëìàí îëìàãëà äèíÿ áþ-
14
17. 15
éöê áèð ãàçàíú ýÿòèðÿúÿéèíè äöøöíöá þçöíö ÷îõ “ãèéìÿòëè” áèð
èíñàí êèìè ýþðìÿñèíèí íÿ ãÿäÿð éàíëûø âÿ àüûëñûç áèð ôèêèð îë-
äóüó áàøà ñàëûíìàëûäûð. Áèëìÿëèäèð êè, þçö èëÿ ôÿõð åòìÿê ÷îõ
áþéöê áèð õÿòàäûð. ×öíêè è÷èíäÿ éàøàäûüû úàhèë hÿéàòû öçöíäÿí
“àòÿø äÿðÿñè”íèí êÿíàðûíäàäûð. Îíó îðäàí ÷ûõàðûá ÿáÿäè áèð
ãóðòóëóøà àïàðàúàã îëàí éåýàíÿ ÷ûõûø éîëó èñÿ Èñëàìäûð. Áó ñÿ-
áÿáëÿ äÿ îíà åäèëÿí áó äÿâÿò hÿãèãÿòäÿ ÷îõ áþéöê áèð íå-
ìÿò, ÷îõ áþéöê áèð ëöòôäöð.
Ìþìèíëÿðèí îíëàðëà ìàðàãëàíìàñû îíëàð ö÷öí øÿðÿôäèð. Áó,
îíà áèëäèðèëìÿëè, Èñëàìëà òàíûøëûüûí Àëëàhûí îíà áÿõø åòäèéè áèð
ëöòô îëäóüó àíëàäûëìàëûäûð. Ìþìèíëÿðèí îíëàðëà áîøóíà ìàðàã-
ëàíìàäûãëàðûíû, Àëëàhûí äèíèíè òÿáëèü åäÿí âÿ îíëàðû áèð òÿðÿô-
äÿí ÿáÿäè ãóðòóëóøà ÷àüûðàðêÿí äèýÿð òÿðÿôäÿí äÿ ÿáÿäè úÿ-
hÿííÿì ÿçàáû èëÿ õÿáÿðäàð åäÿí áèðè îëäóãëàðûíû áèëìÿëèäèð.
Úàhèë úÿìèééÿòèí éóõàðûäà ñàéäûüûìûç äóéüó âÿ ðåôëåêñëÿ-
ðèíäÿí éàðàíàí ÿíýÿëëÿð ýþòöðöëöá ìþìèíÿ hþðìÿò âÿ åòèáàð
ýþñòÿðèëÿðñÿ, àðòûã “ÿñë ìÿñÿëÿ”éÿ, éÿíè Àëëàhûí Ãóðàíäà áèë-
äèðäèéè hÿãèãÿòëÿðè àíëàòìàüà êå÷ÿ áèëÿðèê. ×öíêè áöòöí áó
hàçûðëûãëàð íÿòèúÿ îëàðàã äèíè äàhà ýþçÿë øÿêèëäÿ àíëàìàã
ö÷öíäöð.
18. ÀËËÀHÛÍ ÒÀÍÛÄÛËÌÀÑÛ
“Ñÿìóä ãþâìöíÿ äÿ ãàðäàøëàðû Ñàëåhè ïåéüÿìáÿð ýþí-
äÿðäèê. Î äåäè: “Åé úàìààòûì! Àëëàhà èáàäÿò åäèí. Ñè-
çèí Îíäàí áàøãà hå÷ áèð òàíðûíûç éîõäóð. Î ñèçè éåðäÿí
éàðàäûá îðàäà ñàêèí åòäè. Áàüûøëàíìàíûçû äèëÿéèí, ñîíðà
äà Îíà òþâáÿ åäèí. Ùÿãèãÿòÿí, Ðÿááèì éàõûíäûð, äóà-
ëàðû ãÿáóë åäÿíäèð!”” (“Ùóä” ñóðÿñè, 61).
Úàhèë úÿìèééÿòäÿêè Àëëàhà èíàìûí Ãóðàíäàêû ÿñëè èëÿ hå÷
áèð óéüóíëóüó éîõäóð. Î úÿìèééÿò þç ïðèíñèïëÿðèíÿ óéüóí øÿ-
êèëäÿ äîüðó îëìàéàí, íàüûëà áÿíçÿð âÿ “ìèôîëîæè” áèð Àëëàh
èíàíúû éàðàòìûøäûð. Úàhèëëÿð Àëëàhûí êàèíàòû âÿ èíñàíëàðû áèð
äÿôÿ éàðàòäûãäàí ñîíðà îíëàðû þçáàøûíà ãîéäóüóíó, êîñìîñóí
áèð êöíúöíäÿ “îòóðäóüóíó” - Àëëàhû òÿíçèh åäÿðèê - äöøöíöð-
ëÿð. Áåéèíëÿðèíäÿ ãóðäóãëàðû Àëëàh òÿñâèðè - Àëëàh ýþñòÿðìÿñèí
- ýþéäÿ áèð éåðäÿ, áÿëêÿ äÿ áèð óëäóçóí àðõàñûíäà îòóðàí âÿ
óçàãäàí èíñàíëàðû ñåéð åäÿí éàøëû áèð èíñàí êèìèäèð. Ãóðäóã-
ëàðû âÿ éàíëûø âÿ ÿñàññûç èíàíú Àëëàhû óíóòìàëàðûíà âÿ Îíó þç
êè÷èê àüûëëàðû èëÿ “äÿéÿðñèç” áèð âàðëûã êèìè ýþðìÿëÿðèíÿ ñÿáÿá
îëìóøäóð.
Øöåéá ïåéüÿìáÿð äÿ ãþâìöíöí áó éàíëûø èíàíúûíà äèããÿò
÷ÿêÿðÿê “...Åé ãþâìöì! Ìÿýÿð ìÿíèì ÿøèðÿòèì ñèçÿ
Àëëàhäàí äà ÿçèçäèð êè, Îíó óíóäóá ñàéìûðñûíûç?...” äåéèð
âÿ Àëëàhûí hÿãèãè õöñóñèééÿòèíè áåëÿ à÷ûãëàéûð: “...Ùÿãèãÿòÿí
Ðÿááèì íÿ åòäèêëÿðèíèçè áèëÿíäèð!” (“Ùóä” ñóðÿñè, 92).
Àëëàh áó èíñàíëàðûí äèëèíäÿ “Àëëàh ýþñòÿðìÿñèí”, “Èíøàë-
ëàh”, “Àëëàh âåðìÿñèí” êèìè ñþçëÿðëÿ àðàáèð çèêð åäèëÿí, àì-
ìà hàããûíäà hå÷ âàõò äöøöíöëìÿéÿí àáñòðàêò áèð àíëàéûø êè-
ìèäèð. Àëëàhûí âàðëûüûíû âÿ ýöúöíö ñþçäÿ ãÿáóë åòñÿëÿð äÿ hÿ-
ãèãÿòäÿ áóíà ñÿìèìè øÿêèëäÿ èíàíìûðëàð. Áó hàë þçöíö Àëëàh
ö÷öí áèð ôÿäàêàðëûã ëàçûì ýÿëäèêäÿ áöðóçÿ âåðèð. Äàðà äöøÿí-
16
19. 17
äÿ éàõóä äà hÿð hàíñû ìÿíôÿÿò èòêèñèíÿ ìÿðóç ãàëàúàãëàðûíû
àíëàäûãëàðû âàõò äÿðhàë èíêàð÷ûëàðëà áèðëÿøèá þç ñÿìèìèééÿòñèç-
ëèêëÿðèíè ýþñòÿðèðëÿð. Úàhèë úÿìèééÿòèí áþéöê áèð ãèñìè èñÿ
à÷ûã øÿêèëäÿ Àëëàhûí âàðëûüûíû èíêàð åäèá Ãóðàí àéÿëÿðèíÿ ãàð-
øû ìöáàðèçÿ àïàðûð. Áÿçèëÿðè ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿ éàõóä äà òÿêà-
ìöë íÿçÿðèééÿñè êèìè ÿñàñëàð òàïàðàã áó èíêàðëàðûíû áóíà áàü-
ëàéûðëàð. Þçëÿðèíè “ìöàñèð, àéäûí, ÷àüäàø, åëìëè, èíòåëëåêòóàë”
âÿ ñ. áó êèìè èíñàíëàðà òÿñèð åäÿ áèëÿúÿê àäëàðëà òàíûäàí âÿ
Àëëàhû èíêàð åòìÿêëÿ “øÿõñèééÿò” ãàçàíäûãëàðûíû çÿíí åäÿí áó
çàâàëëûëàð hÿãèãÿòäÿ Àëëàhûí âàðëûüûíû ýþðöá ãàâðàìàéàúàã
ãÿäÿð äöøöíúÿñèçäèð.
Úàhèë úÿìèééÿò è÷èíäÿêè áó èêè àéðû ãðóï àðàñûíäà àïàðûëà-
úàã òÿáëèü ÿñëèíäÿ åéíèäèð. Àëëàhûí âàðëûüûíûí äÿëèëëÿðè îíëàðûí
hÿð èêèñèíÿ à÷ûãëàíàúàã âÿ áàòèë èíàíúëàðëà hþðöëìöø äöøöíúÿ-
ëÿðèíèí hÿãèãÿòëÿðè ýþðìÿñè ö÷öí ñÿé ýþñòÿðèëÿúÿê. Àíúàã èí-
êàðëàðûíû èäåîëîýèéàéà áàüëàéàíëàð ö÷öí ÿââÿëúÿ áó èäåîëîýè-
éàëàðûíûí êþêëÿðèíèí ÷öðöäöëìÿñè ëàçûìäûð. Ìÿñÿëÿí, ýþçöáàü-
ëû âÿ úàhèë áèð øÿêèëäÿ èíàíäûãëàðû òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè îíóí
äàõèëèíäÿêè çèääèééÿòëÿð âÿ à÷ûëìàç äöéöíëÿð îðòàéà ãîéóëà-
ðàã äàüûëà áèëÿð. Èíñàí èíàíäûüû áó ñèñòåìèí ÿñëèíäÿ ñÿôèë áèð
éàëàí îëäóüóíó ýþðìÿëèäèð.
Áó ìÿðhÿëÿäÿí ñîíðà ýþðöëÿúÿê èø hÿð èêè ãðóï ö÷öí åéíè-
äèð. Úàhèë ñèñòåìèí áàòèë ôèêèðëÿðè èëÿ äöøöíìÿ ãàáèëèééÿòëÿðèíè
èòèðìèø, ìöhàêèìÿëÿðè ìÿhâ îëìóø, àüûëëàðû òÿçéèã àëòûíäà áî-
üóëìóø áó èíñàíëàð áÿëêÿ äÿ hÿéàòëàðûíäà èëê äÿôÿ Ãóðàíäà
áóéðóëäóüó êèìè äöøöíìÿéÿ äÿâÿò åäèëÿúÿêäèëÿð. Èëëÿð áîéó
éåäèêëÿðè ìåéâÿíèí, è÷äèêëÿðè ñóéóí, óääóãëàðû hàâàíûí íåúÿ
éàðàíäûüûíû äöøöíìÿéÿ áàøëàéàúàãëàð. Ñàhèá îëäóãëàðû áÿäÿ-
íèí, ýþçëÿðèí, ãóëàãëàðûí, öðÿêëÿðèí íåúÿ âÿ êèì òÿðÿôèíäÿí
éàðàäûëäûüûíû ôèêèðëÿøìÿéÿ ñþâã åäèëÿúÿêëÿð. Îíó äà ãåéä åò-
ìÿê ëàçûìäûð êè, Ãóðàíäà èíñàíà äöøöíìÿê ö÷öí éîë ýþñòÿðè-
20. ëèð âÿ íÿéè äöøöíìÿéèí âàúèá îëìàñû òåç-òåç âóðüóëàíûð. Ìÿ-
ñÿëÿí, “Âàãèÿ” ñóðÿñèíäÿ èíñàíà áåëÿ ñÿñëÿíèëèð:
“Áÿñ áÿòíëÿðÿ àõûòäûüûíûç íöòôÿéÿ íÿ äåéèðñèíèç? Îíäàí
èíñàí éàðàäàí ñèçñèíèç, éîõñà Áèç?! Ñèçèí àðàíûçäà þëö-
ìö ÿââÿëúÿäÿí Áèç ìöÿééÿí åòäèê. Âÿ Áèç ÿñëà àúèç äå-
éèëèê; ñèçè éîõ åäèá éåðèíèçÿ ñèçèí êèìèëÿðè ýÿòèðìÿêäÿí
âÿ ñèçè þçöíöç äÿ áèëìÿäèéèíèç áàøãà áèð øÿêèëäÿ éàðàò-
ìàãäàí! Àíä îëñóí êè, ñèç èëê éàðàäûëûøû (äöíéàéà íåúÿ
ýÿëäèéèíèçè) áèëèðñèíèç. Åëÿ èñÿ hå÷ äöøöíìöðñöíöç?! Áÿñ
ÿêäèéèíèçÿ íÿ äåéèðñèíèç? Îíó áèòèðÿí ñèçñèíèç, éîõñà
Áèç?! ßýÿð Áèç èñòÿñÿéäèê, îíó áèð ñàìàí ÷þïöíÿ äþí-
äÿðÿð, ñèç äÿ ìàò-ìÿÿòòÿë ãàëûá: “Áèç çèéàíà óüðàìûø,
áÿëêÿ, ìÿhðóì îëìóø êèìñÿëÿðèê!” - äåéÿðäèíèç. Áÿñ è÷-
äèéèíèç ñóéà íÿ äåéèðñèíèç? Îíó áóëóääàí åíäèðÿí ñèçñè-
íèç, éîõñà Áèç?! ßýÿð èñòÿñÿéäèê, îíó àúû åäÿðäèê. Åëÿ
èñÿ íèéÿ øöêð åòìèðñèíèç? Áÿñ éàíäûðäûüûíûç îäà íÿ äå-
éèðñèíèç? Îíóí àüàúûíû éàðàäàí ñèçñèíèç, éîõñà Áèç? Áèç
îíó èáðÿò äÿðñè âÿ ñÿhðàäà îëàí ìöñàôèðëÿðèí ôàéäàëàí-
ìàñû ö÷öí éàðàòäûã. Áåëÿ îëäóãäà ñÿí óëó îëàí Ðÿááè-
íèí àäûíû ìöãÿääÿñ òóòóá çèêð åò!” (“Âàãèÿ” ñóðÿñè, 58-
74).
Òÿáëèü åäèëÿúÿê ãàðøû òÿðÿô èëê ÿââÿë áó ìÿíòèã öçÿðèíäÿ
äöøöíìÿéÿ áàøëàìàëûäûð: íèçàì âÿ éà åñòåòèêàéà ìàëèê hå÷
áèð øåé òÿñàäöôÿí éàõóä þç-þçöíÿ éàðàíìàç. ßýÿð áèð éåðäÿ
áèð ãàéäà-ãàíóí, ïëàí âÿ åñòåòèêàéà ìàëèê áèð èñòåhñàë âàðñà,
áó, ìöòëÿã àüûë ñàhèáè âàðëûã òÿðÿôèíäÿí ãóðóëìóø âÿ ìåéäà-
íà ýÿòèðèëìèø äåìÿêäèð. Áèð êàüûçûí öçÿðèíÿ ÷ÿêèëìèø äöçýöí
hÿíäÿñè áèð øÿêèë éàõóä òÿê áèð äöçýöí hÿðô ýþðÿí èíñàí áóí-
ëàðûí àüûë ñàhèáè áèð èíñàí òÿðÿôèíäÿí ÷ÿêèëäèéèíÿ ÿìèíäèð. ×îõ
áþéöê áèð håñàá âÿ òàðàçëûã öçÿðèíäÿ ãóðóëìóø îëàí êàèíàò äà
øöáhÿñèç êè, éöêñÿê àüûë ñàhèáè áèð Éàðàäûúû òÿðÿôèíäÿí éàðà-
18
21. 19
äûëìûøäûð. Î Éàðàäûúû hÿð øåéèí ñàhèáè îëàí Àëëàhäûð.
Öìóìèééÿòëÿ, ýþçöìöçëÿ ýþðäöéöìöç, ãóëàüûìûçëà åøèòäè-
éèìèç éà äà hèññ åòäèéèìèç hÿð øåé áèçëÿðÿ éåðëÿðèí âÿ ýþéëÿ-
ðèí ñàhèáè îëí Éàðàäûúûíû, éÿíè Àëëàhû òàíûäûð. ßñëèíäÿ éàðàäû-
ëûøûí ìÿãñÿäëÿðè äÿ áóäóð. Àëëàh öñòöíäÿ Þç ñèôÿòëÿðèíè ÿêñ
åòäèðìÿê ö÷öí ÿøéàíû âàð åòìèøäèð. Èíñàíûí êàèíàòû áöðöéÿí
ãöñóðñóçëóã, ñîíñóç ýþçÿëëèêëÿð öçÿðèíäÿ ÿòðàôëû äöøöíìÿñè áó
à÷ûã hÿãèãÿòè äóéìàñû ö÷öí êèôàéÿòäèð. ×öíêè îíó ÿhàòÿ åäÿí
éàðàäûëûø hÿãèãÿòëÿðè áó ìþhòÿøÿì ãóðóëóøóí áèð ñàhèáèíèí îë-
äóüóíó à÷ûã øÿêèëäÿ ýþñòÿðèð.
Òÿáëèü òÿòáèã åäèëÿí øÿõñ áó àíëàéûøà ñàhèá îëäóãäàí ñîí-
ðà Ãóðàí ÿõëàãûíûí âÿ äèíèí àíëàäûëìàñû äàhà äà àñàíëàøàúàã.
Øÿõñÿ àíëàäûëàíëàð áó èäðàêäàí åòèáàðÿí áèð øåé èôàäÿ åòìÿéÿ
áàøëàéàúàã, áåéíèíäÿêè ãàðûøûã ôèêèðëÿð ñàôëàøàðàã þç éåðèíè òà-
ïàúàãäûð.
22. ÀÕÈÐßÒÈÍ ÕÀÒÛÐËÀÄÛËÌÀÑÛ
“Ãîðõóí î ýöíäÿí êè, hå÷ êÿñ hå÷ êÿñèí êàðûíà ýÿëÿ áèë-
ìÿñèí, hå÷ êÿñäÿí øÿôàÿò ãÿáóë îëóíìàñûí, hå÷ êÿñäÿí
ôèäéÿ àëûíìàñûí âÿ îíëàðà hå÷ áèð êþìÿê ýþñòÿðèëÿ áèë-
ìÿñèí!” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 48).
Úàhèë úÿìèééÿòäÿêè èíñàíëàðûí áàøëûúà èìàí ìÿñÿëÿëÿðèí-
äÿí áèðè àõèðÿòèí âàðëûüûíà êèôàéÿò ãÿäÿð èíàíìàìàñûäûð. Àõè-
ðÿòè âàðëûüû øöáhÿëè áèð “òÿìÿííà” êèìè ýþðöðëÿð. Ñàíêè hÿãè-
ãÿòäÿ áåëÿ áèð øåé éîõäóð, èíñàíëàð áóíó þëöì ìþâçóñóíäà
þçëÿðèíÿ òÿñÿëëè âåðìÿê ö÷öí “óéäóðìóøëàð”. Ùÿì÷èíèí èíêàð-
÷û ñèñòåìèí èäåîëîãëàðû áó èäåéàíû òåç-òåç èðÿëè ñöðöðëÿð.
Úàhèë òîïëóìóí àõèðÿòÿ îëàí èìàíäàêû çÿèôëèéèíèí ÿí áþéöê
ýþñòÿðèúèñè þëöì hàããûíäà äàíûøûëäûãäà éàõóä äà áèð éàõûíëàðû
þëäöêäÿ ýþñòÿðäèéè ðÿôòàðäûð. Èíêàð÷û øÿõñëÿð þëöì hàããûíäà
äàíûøìàüû hå÷ ñåâìÿç, áó ìþâçóäàí ñþç äöøÿíäÿ îíó òåç áè-
òèðìÿê âÿ éà áàøãà áèð ìþâçóéà êå÷ìÿê èñòÿéÿðëÿð. Àõèðÿòÿ
òàì èíàíàí áèð èíñàí, éÿíè ìþìèí èñÿ þëöì ãàðøûñûíäà öçöë-
ìÿç. “Ùÿéàòû Àëëàh âåðìèøäèð âÿ éåíÿ Î ýåðè àëûð. Áóíóí
ö÷öí öçöëìÿéÿ äÿ äÿéìÿç: þëÿí èíñàí éîõëóüà äåéèë, ÿáÿäè
éóðäóíà ýåäèð” – äåéÿðëÿð.
Àíúàã àõèðÿòÿ îëàí èìàíäàêû çÿèôëèê úàhèëèí àõûðûíà ÷ûõûð.
Áèð éàõûíëàðû þëäöêäÿ áèð-áèðèíÿ “öçöëìÿ, éàõøû èíñàí èäè, èí-
øàëëàh úÿííÿòÿ ýåäÿð” êèìè Ãóðàí ìÿíòèãèíÿ óéüóí ñþçëÿð äå-
éèðëÿð, àììà hå÷ áèðèíèí ãÿëáè hÿãèãÿòäÿ àõèðÿòÿ èìàí åòìÿ-
äèéè ö÷öí áó ñþçëÿðè öðÿêäÿí ñþéëÿìèðëÿð. Öðÿêëÿðèíäÿ äöí-
éàíûí ýåð÷ÿê îëäóüóíà, àõèðÿòèí èñÿ áóëóäëàðûí àðõàñûíäàêû
ìèôîëîæè ÿôñàíÿäÿí áàøãà áèð øåé îëìàäûüûíà äàèð èáòèäàè âÿ
éàíëûø èíàíú âàð. Ãóðàíäàêû èôàäÿ èëÿ äåñÿê, “Îíëàð äöíéà
hÿéàòûíûí çàhèðèíè áèëèðëÿð, àõèðÿòäÿí èñÿ õÿáÿðñèçäèðëÿð”
(“Ðóì” ñóðÿñè, 7).
20
23. 21
Ùàëáóêè àõèðÿò hÿãèãÿòèí þçöäöð, àëäàäûúû âÿ øöáhÿ îéàäà-
úàã áèð øåé âàðñà, î äà äöíéà hÿéàòûäûð. Úÿhÿííÿì ÿhëèíäÿí
“...Éåð öçöíäÿ íå÷ÿ èë ãàëäûíûç?” äåéÿ ñîðóøóëäóãäà îíëàð
“áèð ýöí éàõóä áèð ýöíäÿí äÿ àç!” äåéÿ úàâàá âåðÿúÿêëÿð.
Áóíóí ìöãàáèëèíäÿ Àëëàh áóéóðàúàã: “ßýÿð áèëèðñèíèçñÿ, ñèç
(îðàäà) ÷îõ àç ãàëäûíûç! Éîõñà ñèçè ÿáÿñ éåðÿ éàðàòäûüûìû-
çû âÿ höçóðóìóçà ãàéòàðûëìàéàúàüûíûçû ýöìàí åäèðäèíèç?”
(“Ìóìèíóí” ñóðÿñè, 112-115).
Àëëàh èíñàíûí íÿôñèíÿ âåðäèéè áöòöí èñòÿêëÿðè íåìÿòëÿðè èëÿ
ãàðøûëàéûð. Ìÿñÿëÿí, èíñàí éåìÿê âÿ è÷ìÿê èñòÿéèð. Àëëàh éå-
ìÿêëÿð âÿ è÷êèëÿð éàðàòìûøäûð. Èíñàí ãàðøûëûãëû ñåâýè, hþðìÿò
âÿ öíñèééÿòäÿí ÷îõ áþéöê çþâã àëûð. Àëëàh èíñàíëàðû, ãàäûíû
âÿ êèøèíè éàðàòìûøäûð. Èíñàí ýþçÿëëèê, åñòåòèêà èñòÿéèð. Àëëàh
áöòöí êàèíàòû âÿ äöíéàíû ÿáÿäè ýþçÿëëèêëÿðëÿ áÿçÿìèøäèð.
Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, Àëëàhûí èíñàíà áèð èñòÿê âåðìÿêäÿ
ìÿãñÿäè äÿ îíà î íåìÿòè ýþñòÿðìÿê èñòÿìÿñèäèð. Áèð Èñëàì
äàhèñè áóíó “âåðìÿê èñòÿìÿñÿ, èñòÿìÿê âåðìÿçäè” ñþçö èëÿ
èôàäÿ åäèð.
Áöòöí áóíëàðëà éàíàøû èíñàí ñîíñóçà ãÿäÿð éàøàìàã èñòÿ-
éèð. Àììà èíêàð÷ûëàðûí ìÿíòèãèíÿ ýþðÿ, áó èñòÿê þëöì ñÿáÿ-
áèíäÿí òÿìèí åäèëìÿç. Ùàëáóêè áó, îíëàðà àèä áàòèë âÿ õÿòàëû
áèð äöøöíúÿäèð. Ùÿãèãÿòäÿ Àëëàh àõèðÿòè âÿ èíñàíû ÿáÿäè áèð
hÿéàò ñöðÿúÿê øÿêèëäÿ éàðàòìàãëà èíñàíûí áó èñòÿéèíè äÿ úà-
âàáñûç ãîéìàìûøäûð. Þëöì ñàäÿúÿ áèð êå÷èä ãàïûñûäûð. Èíñàíûí
ìöâÿããÿòè âÿ àëäàäûúû áèð éóðä îëàí äöíéàäàí ÷ûõûá àõèðÿòÿ
òÿðÿô ýåäÿí ñÿôÿðèíäÿ èëê ìÿðhÿëÿäèð. ßñë îëàí ðóhäóð, áÿäÿí
äåéèë. Þëöìëÿ áèðëèêäÿ ðóh úàíëû ãàëûð, àíúàã ýþðöíöø äÿéèøèð.
Èíñàíëàðûí åòäèêëÿðè ÿìÿëëÿðèíÿ ýþðÿ úÿçà âÿ ìöêàôàò àëìà-
ñû äà àõèðÿòäÿ îëóð. Äöíéà hÿéàòûíäà áèð ìþìèí öçöëöá ÷ÿòèí
øÿðàèòëÿ öçëÿøÿðêÿí èíêàð÷ûëàð ÷îõ áþéöê áèð çÿíýèíëèê, ðàhàò-
ëûã è÷èíäÿ hÿéàòëàðûíû ñöðÿ áèëèðëÿð. Áó, äöíéà hÿéàòûíäàêû áèð
24. èìòàhàíäûð. Àíúàã Àëëàhûí ñîíñóç ÿäàëÿòè ìþìèíèí ìöêàôàò-
ëàíäûðûëìàñûíû, èíêàð÷ûëàðûí èñÿ ÿçàáà äö÷àð åäèëìÿñèíè áóéó-
ðóð. Áó èñÿ áþéöê áèð ìÿhêÿìÿäÿ, ìÿhøÿð ýöíö åäèëÿúÿê hå-
ñàáëà ãÿðàðà áàüëàíàúàã âÿ ìþìèí ö÷öí úÿííÿò, êàôèð ö÷öí
èñÿ úÿhÿííÿì ÿáÿäè ìÿêàí îëàúàãäûð.
Òÿáëèü òÿòáèã åäèëÿí èíñàíûí áó hÿãèãÿòè ãàâðàìàñûíûí áþ-
éöê ÿhÿìèééÿòè âàð. ×öíêè àõèðÿò Àëëàhûí âàðëûüû èëÿ áèðëèêäÿ
èìàíûí èêè òÿìÿë ìþâçóñóíäàí áèðèäèð. Òÿáëèü åäèëÿí èíñàíà
Ãóðàí àéÿëÿðèíÿ ÿñàñëàíàí à÷ûã âÿ òÿñèðëÿíäèðèúè áèð Ãóðàí
òÿñâèðè åäèëìÿëè, ìÿhøÿð ýöíö håñàá, úÿííÿò âÿ úÿhÿííÿì
òÿôñèëàòû èëÿ à÷ûãëàíìàëûäûð. Åòäèéè hÿð áèð ÿìÿëèí Àëëàh òÿðÿ-
ôèíäÿí ýþðöëöá áèëèíäèéèíè, ìÿñóë ìÿëÿêëÿð òÿðÿôèíäÿí éàçûë-
äûüûíû áèëìÿëè, àõèðÿòäÿ äöíéàäà ýþðäöéö hÿð èøÿ, hÿòòà àüëûí-
äàí êå÷èðäèéè hÿð äöøöíúÿéÿ ýþðÿ úàâàáäåh îëàúàüûíäàí àýàh
îëìàëûäûð.
22
25. 23
ÒÞÂHÈÄ Âß ØÈÐÊÈÍ ÀÍËÀÄÛËÌÀÑÛ
“Ñèçèí òàíðûíûç áèð îëàí Àëëàhäûð, Îíäàí áàøãà òàíðû
éîõäóð. Î, ðÿhìëèäèð, ìÿðhÿìÿòëèäèð” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿ-
ñè, 163).
“Èíñàíëàðûí è÷ÿðèñèíäÿ Àëëàhäàí ãåéðèëÿðèíè øÿðèê ãîøóá,
îíëàðû Àëëàhû ñåâÿí êèìè ñåâÿíëÿð äÿ âàðäûð. Ùàëáóêè
èìàí ýÿòèðÿíëÿðèí Àëëàhà ìÿhÿááÿòè äàhà ãöââÿòëèäèð.
ßýÿð çöëì åäÿíëÿðèí âàõòûíäà ýþðÿúÿêëÿðè ÿçàáäàí õÿ-
áÿðëÿðè îëñàéäû, îíëàð áöòöí ãöäðÿòèí Àëëàhà ìÿõñóñ îë-
äóüóíó âÿ Àëëàhûí ÿçàáûíûí øèääÿòëè îëàúàüûíû áèëÿðäè-
ëÿð” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 165).
ßñëèíäÿ èíñàíëàðûí ìöhöì áèð ãèñìè Àëëàhà èíàíûð. Àíúàã
îíëàðû ÿñë èìàí éîëóíäàí àçäûðàí øåé þçëÿðèíÿ Àëëàhäàí áàø-
ãà òàíðûëàð ñå÷ìÿëÿðèäèð. Áó hàë Ãóðàíäà øèðê (îðòàã ãîøìàã)
àäëàíûð; øèðê ãîøàíëàðà èñÿ “ìöøðèê” äåéèëèð. Èñëàìûí þçö “òþâ-
hèä”äèð, éÿíè Àëëàhû “âàhèä”, òÿê îëàðàã ãÿáóë åòìÿê âÿ Îí-
äàí áàøãà hå÷ áèð âàðëûüà ãóëëóã åòìÿìÿê.
Ìàðàãëûäûð, Àëëàhäàí áàøãàñûíà ñÿúäÿ åäÿíëÿðèí äåìÿê
îëàð êè, hàìûñû ìöøðèê îëäóãëàðûíû ãÿáóë åòìèð. ßêñèíÿ, ìöõ-
òÿëèô à÷ûãëàìàëàðëà èäåàë áèð ìöñÿëìàí îëäóãëàðûíû ñþéëÿéèðëÿð.
Àëëàhû ãîéóá áöòëÿðè þçëÿðèíÿ äîñò òóòàíëàð ö÷öí “...Áèç îíëà-
ðà éàëíûç áèçè Àëëàhà éàõûíëàøäûðìàã ö÷öí èáàäÿò åäèðèê...”
(“Çóìÿð” ñóðÿñè, 3) äåéèðëÿð. Øèðê ãîøäóãëàðûíû áó âÿ éà áó-
íà áÿíçÿð öñóëëàðëà èíêàð åòìÿéÿ ÷àëûøàí ìöøðèêëÿðäÿí Ãóðàí-
äà áó øÿêèëäÿ ñþç åäèëèð:
“Î ýöí îíëàðûí hàìûñûíû áèð éåðÿ òîïëàéàúàã, ñîíðà øÿ-
ðèê ãîøàíëàðà äåéÿúÿéèê: “Òàíðû îëäóãëàðûíû èääèà åòäè-
éèíèç øÿðèêëÿðèíèç hàðàäàäûð?” Îíëàðûí: “Ðÿááèìèç
Àëëàhà àíä îëñóí êè, áèç ìöøðèê äåéèëäèê!” - äåìÿêäÿí
áàøãà hå÷ áèð ÷àðÿëÿðè ãàëìàéàúàã. Ýþð îíëàð þçëÿðèíÿ
26. ãàðøû íåúÿ éàëàí äåéèðëÿð. Þçëÿðèíäÿí óéäóðóá äöçÿëò-
äèêëÿðè áöòëÿð äÿ îíëàðäàí ãåéá îëàúàã!” (“ßíàì” ñó-
ðÿñè, 22-24).
Áóýöíêö úàhèë úÿìèééÿòè äÿ òàì ìÿíàñû èëÿ ìöøðèê áèð
úÿìèééÿò îëäóüó hàëäà áóíó ãÿáóë åòìèð âÿ þçëÿðèíè èäåàë áèð
ìöñÿëìàí çÿíí åäèðëÿð. ×öíêè îíëàðûí äöøöíúÿñèíÿ ýþðÿ, øèðê
ãîøìàã éàëíûç òàõòàäàí, äàøäàí äöçÿëäèëìèø áöòëÿðèí âÿ éà òî-
òåìëÿðèí ãàðøûñûíäà ñÿúäÿ åòìÿêäÿí èáàðÿòäèð. Àëëàhäàí áàø-
ãàñûíà ñÿúäÿ åòìÿéè éàëíûç ö÷þë÷öëö âÿ úàíñûç áèð ñóðÿò ãàð-
øûñûíäà éåðÿ ãàïàíìàã çÿíí åäèðëÿð.
Àíúàã ñÿúäÿ áèð âàðëûüà ãóëëóã åòìÿéèí éàëíûç ñèìâîëèê
èôàäÿñèäèð. Âÿ áèð èíñàí áèð âàðëûüûí ãàðøûñûíäà ñÿúäÿ åòìÿñÿ
äÿ Îíà ãóëëóã åòìèø îëà áèëÿð. Àëëàhà àèä îëàí ñèôÿòëÿðè þç
çåhíèíäÿ ñþçöýåäÿí âàðëûãëà äÿéèøìÿñè “ìöøðèê” îëìàñû ö÷öí
êèôàéÿòäèð.
Àëëàh ðèçàñû àõòàðûëìàüà ëàéèã îëàí éåýàíÿ âàðëûãäûð. Áóíà
áàõìàéàðàã ÿýÿð èíñàí Àëëàhäàí áàøãà âàðëûüûí ðèçàñûíû ãà-
çàíìàüà ÷àëûøàðñà, ìÿñÿëÿí, þçöíö èíñàíëàðà áÿéÿíäèðìÿéÿ
âÿ îíëàðû õîøáÿõò åòìÿéÿ ÷àëûøàðñà, îíëàðû þçöíÿ òàíðû ñå÷ìèø
îëàð. Àëëàhäàí áàøãà âàðëûãëàðäàí êþìÿê èñòÿñÿ, ìÿäÿò óìñà,
îíëàðà ñÿúäÿ åòìèø îëóð. Ùÿéàòûíû Àëëàhûí ãàíóíëàðûíà ýþðÿ
äåéèë, äèýÿð âàðëûãëàðûí ãàíóíëàðûíà óéüóí èñòèãàìÿòëÿíäèðìÿ-
éÿ ãÿðàð âåðÿðñÿ, î âàðëûãëàðû “Ðÿáá” ãÿáóë åòìèø îëóð.
Áóíóí ìöãàáèëèíäÿ “ìöâàhhèä” (òÿê ñàéûëàí, øèðê ãîøìà-
éàí) ìþìèí õàðàêòåðè Àëëàhäàí áàøãà áèð Ðÿáá, ìààðèôëÿíäè-
ðèúè, äîñò, ñàhèá âÿ òàíðû òàíûìûð. Ãóðàíûí èëê ñóðÿñè îëàí “Ôà-
òèhÿ” ñóðÿñèíäÿêè “Éàëíûç Ñÿíÿ èáàäÿò åäèðèê âÿ éàëíûç Ñÿí-
äÿí êþìÿê äèëÿéÿðèê” (“Ôàòèhÿ” ñóðÿñè, 4) àéÿñè áó ñàô èìà-
íûí èôàäÿñèäèð.
Îíñóç äà èíñàí ôèòðÿò (éàðàäûëûø) áàõûìûíäàí òþâhèäÿ èíàí-
ìàüà âÿ òþâhèäÿ ýþðÿ éàøàìàüà ìåéëëèäèð. “Ìÿí úèíëÿðè âÿ
24
27. 25
èíñàíëàðû éàëíûç Ìÿíÿ èáàäÿò åòñèíëÿð äåéÿ éàðàòäûì” (“Çà-
ðèéàò” ñóðÿñè, 56) hþêìö èíñàíûí ñàäÿúÿ îëàðàã Àëëàhà èáàäÿò
åòìÿñè ö÷öí éàðàäûëäûüûíäàí õÿáÿð âåðèð. Áåëÿ hàëäà èíñàíûí
âÿçèôÿñè éàðàäûëûø ìÿãñÿäèíÿ óéüóí îëàðàã “ìöâàhhèä” áèð
øÿêèëäÿ Àëëàhà èáàäÿò åòìÿêäèð. Èíñàíûí éàðàäûëûøûíà ìÿhç áó
óéüóí îëäóüó ö÷öí ÿí àñàí éîë äà áóäóð. Ãóðàíäà hÿì÷èíèí
áåëÿ äåéèëèð:
“Áàòèëäÿí hàããà òàïûíàðàã öçöíö Àëëàhûí ôèòðè îëàðàã
èíñàíëàðà âåðäèéè äèíÿ òÿðÿô òóò. Àëëàhûí äèíèíè hå÷ âÿúh-
ëÿ äÿéèøäèðìÿê îëìàç. Äîüðó äèí áóäóð, ëàêèí èíñàíëà-
ðûí ÿêñÿðèééÿòè áèëìÿç” (“Ðóì” ñóðÿñè, 30).
Òÿáëèü åäèëÿí èíñàíà àíëàäûëìàñû âàúèá îëàí ÿí ìöhöì
ìþâçó øèðê âÿ òþâhèä ìþâçóñóäóð. Îíà è÷èíäÿí ÷ûõäûüû úÿ-
ìèééÿòèí øèðê ãîøàí îëìàñû à÷ûãëàíìàëû, hÿãèãè èìàíà ãîâóø-
ìàã ö÷öíñÿ þçöíäÿ êþêëö áèð äÿéèøèêëèê åòìÿñèíèí âàúèáëèéè
áàøà ñàëûíìàëû, Àëëàhûí äèíèíäÿí öñòöí òóòäóüó hÿð øåéäÿí ÿë
÷ÿêìÿñèíèí ìöhöìëöéö áèëäèðèëìÿëèäèð.
Áàøà ñàëìàã ëàçûìäûð êè, èíñàíûí hÿð hàíñû áàøãà áèð âàðëû-
üû äåéèë, þç èñòÿêëÿðèíè Àëëàhûí ÿìð âÿ ãàäàüàëàðûíäàí öñòöí
òóòìàñû, þç àüëûíû Ãóðàíäàí éöêñÿê ýþðìÿñè äÿ à÷ûã-àøêàð áèð
øèðêäèð. Ãóðàíäà áåëÿ èíñàíëàð “íÿôñèíè òàíðû åäÿíëÿð” (“Ôóð-
ãàí” ñóðÿñè, 43) êèìè òÿñâèð åäèëèð âÿ Ãóðàí àéÿëÿðèíÿ ýþðÿ
âÿçèééÿòëÿðè áó øÿêèëäÿ à÷ûãëàíûð:
“Íÿôñèíè þçöíÿ òàíðû åäÿí âÿ Àëëàhûí áèëÿðÿêäÿí éîëäàí
÷ûõàðòäûüû, ãóëàüûíû âÿ ãÿëáèíè ìþhöðëÿäèéè, ýþçöíÿ äÿ
ïÿðäÿ ÷ÿêäèéè êèìñÿíè ýþðäöíìö? Àëëàhäàí áàøãà êèì
îíó äîüðó éîëà ñàëà áèëÿð?! Ìÿýÿð äöøöíöá èáðÿò àëìûð-
ñûíûç?” (“Úàñèéÿ” ñóðÿñè, 23).
Èíñàíû øèðêäÿí ãóðòàðìàã ö÷öí îíà âåðèëìÿñè âàúèá îëàí
ìÿëóìàò èñÿ hÿãèãÿòäÿ ìàääÿíèí ÿñë ìàhèééÿòè èëÿ áàüëû
“êþêëö ìÿëóìàò”äûð.
28. Íÿòèúÿäÿ èíñàíûí øèðêäÿí úàíûíû ãóðòàðà áèëìÿñè ö÷öí
Àëëàhû hÿð øåéäÿí öñòöí òóòìàñû, Îíó hÿð øåéäÿí ÷îõ ñåâìÿ-
ñè âÿ Îíóí hþêìöíäÿí áàøãà hå÷ áèð hþêìö ãÿáóë åòìÿìÿ-
ñè ëàçûìäûð. Áó èñÿ úàhèë úÿìèééÿòäÿ õàðàêòåð âÿ çåhèí ãóðó-
ëóøóíóí òàìàìèëÿ éûõûëìàñû âÿ îíóí ÿâÿçèíäÿ Ãóðàíà ÿñàñ-
ëàíàí áèð õàðàêòåð âÿ çåhèí ãóðóëóøó éàðàòìàãëà ìöìêöí
îëàð. Òÿáëèü åäèëÿí èíñàíäàí óìóëàí hÿðÿêÿò äÿ áóäóð, ÿêñ
hàëäà äèí îíà à÷ûãëàíìûø, àíúàã áóíà èòàÿò åòìÿìèø áèð èíñàí
êèìè ÷îõ áþéöê ÿçàá ýþðÿúÿêäèð.
Àíúàã äàõèëèíäÿ áó “÷åâðèëèøè” åòìÿñè ö÷öí îíà êþìÿê åò-
ìÿê ëàçûìäûð. Èëêèí îëàðàã hÿìèí øÿõñÿ ýåð÷ÿê Èñëàì àíëàäûë-
ìàëûäûð. ×öíêè îíóí úàhèë úÿìèééÿòäÿ òàíûäûüû äèí áèð ÷îõ õó-
ðàôàò âÿ ÿäàëÿòñèçëèêäÿí èáàðÿò àçüûí áèð ìîäåëäèð âÿ áó öç-
äÿí Èñëàìà ãàðøû áèð ÷îõ ôèêèðëÿðÿ ñàhèá îëìàñû ìöìêöíäöð.
Éàõóä äèíè hå÷ òàíûìàìûø îëà áèëÿð. Áó ñÿáÿáäÿí äèíè îíà ÿò-
ðàôëû øÿêèëäÿ à÷ûãëàìàã ëàçûìäûð.
26
29. 27
ÄÈÍÈÍ ÀÍËÀÄÛËÌÀÑÛ
1. Ãóðàí hàãäûð âÿ äÿéèøäèðèëìÿìèøäèð
Äöíéà öçÿðèíäÿêè èñòÿíèëÿí áèð èíñàíäàí Ãóðàíè-Êÿðèì
hàããûíäà íÿ áèëäèéèíè ñîðóøñàíûç, î, ñèçÿ áóíóí Èñëàì äèíèíèí
ìöãÿääÿñ êèòàáû îëäóüóíó ñþéëÿéÿúÿê. Áó, äöçýöí áèð úàâàá-
äûð, àíúàã êèôàéÿò åäÿúÿê ãÿäÿð äåéèë. ×öíêè Ãóðàí èíñàíëà-
ðûí áþéöê áèð ãèñìèíèí çÿíí åòäèéè êèìè, ñàäÿúÿ äöíéàéà ìö-
ñÿëìàí êèìè ýÿëìèø âÿ éà ñîíðàäàí ìöñÿëìàíëûüû ãÿáóë åò-
ìèø èíñàíëàðà äåéèë, Àëëàhûí áöòöí áÿøÿðèééÿòÿ ýþíäÿðäèéè âÿ
ãèéàìÿò ýöíöíäÿ èíñàíëàðû úàâàáäåh ñàéàúàã ìöãÿääÿñ êè-
òàáäûð. Àíúàã èíñàíëàðûí áèð ãèñìè ãèéàìÿò ýöíöíäÿ úàâàáäåh
îëàúàãëàðû Ãóðàí hàããûíäà ÷îõ àç ìÿëóìàòà ìàëèêäèð. Áó hàë-
äà áöòöí èíñàíëàðûí Ãóðàíûí ýþíäÿðèëìÿ ìÿãñÿäè âÿ äèíèí
hþêìëÿðè èëÿ áàüëû hÿð õûðäàëûãëàðû áèëìÿñè âÿ áóíëàðû äà hÿ-
éàòëàðûíäà òÿòáèã åòìÿñè ëàçûìäûð. Èíñàíûí îíó éàðàäàí Ðÿááè-
íÿ ãàðøû úàâàáäåhëèéèíè þéðÿíÿúÿéè éåýàíÿ ãàéíàã Ãóðàíäûð.
Àëëàh håñàá ýöíö èíñàíëàðû Ãóðàíà ýþðÿ ýþðÿ úàâàáäåh ñàéà-
úàüûíû “Çóõðóô” ñóðÿñèíäÿ áåëÿ áèëäèðèð:
“Áóíà ýþðÿ äÿ ñÿí þçöíÿ âÿhé îëóíàíäàí éàïûø. Ùÿãè-
ãÿòÿí, ñÿí äöç éîëäàñàí! Øöáhÿñèç êè, î ñÿíèí ö÷öí âÿ
ñÿíèí ãþâìöí ö÷öí øÿðÿôäèð. Ñèç ìöòëÿã ñîðüó-ñóàë îëó-
íàúàãñûíûç!” (“Çóõðóô” ñóðÿñè, 43-44).
Ãóðàí Àëëàhûí êÿëàìûäûð. Ãóðàí þçöíäÿí ÿââÿë åíäèðèëìèø
ìöãÿääÿñ êèòàáëàðû òÿñäèãëÿéèð âÿ hàãëà áàòèëè àéûðûð. Ãóðàí
áöòöí èíàíàíëàð ö÷öí áèð ðÿháÿðäèð âÿ îíóí áÿíçÿðèíèí îëìàñû
ãåéðè-ìöìêöíäöð.
Ãóðàíûí hàãã êèòàá îëäóüóíóí à÷ûã øÿêèëäÿ îðòàäà îëìàñû-
íà áàõìàéàðàã òàðèõ áîéó áóíó èíêàð åäÿí èíñàíëàð îëìóøäóð.
Áó èíñàíëàðûí ñþéëÿäèêëÿðèíäÿí áèðè Ãóðàíûí Ïåéüÿìáÿð
(ñ.ÿ.â.) òÿðÿôèíäÿí éàçûëìûø îëìàñû âÿ éà þçëÿðèíèí äÿ áåëÿ áèð
30. êèòàá éàçà áèëÿúÿêëÿðè èëÿ áàüëûäûð. Àëëàhûí âÿ Ãóðàíûí öñòöí-
ëöéöíö ãÿáóë åòìÿìÿê ö÷öí áó úöð àçüûí ôèêèðëÿð ñþéëÿéÿí
èíñàíëàðûí áó hÿðÿêÿòëÿðè hÿð äÿôÿ áþéöê áèð óüóðñóçëóãëà íÿ-
òèúÿëÿíìèøäèð. Ùÿì÷èíèí Ãóðàíûí Àëëàh äÿðýàhûíäàí ýþíäÿðèë-
ìèø hàãã âÿ ìèñèëñèç áèð êèòàá îëìàñû èëÿ áàüëû àéÿëÿð áó øÿ-
êèëäÿ áèëäèðèëèð:
“Äå: “ßýÿð èíñàíëàð âÿ úèíëÿð áèð éåðÿ éûüûøûá áó Ãóðà-
íà áÿíçÿð áèð øåé ýÿòèðìÿê ö÷öí áèð-áèðèíÿ êþìÿê åò-
ñÿëÿð, éåíÿ äÿ îíà áÿíçÿðèíè ýÿòèðÿ áèëìÿçëÿð”” (“Èñðà”
ñóðÿñè, 88).
“Áó Ãóðàí Àëëàhäàí áàøãàñûíà éàëàíäàí àèä åäèëÿ áèë-
ìÿç. Ëàêèí î þçöíäÿí ÿââÿëêèëÿðè òÿñäèã âÿ êèòàáû ÿòðàô-
ëû èçàh åäÿð. Îíóí àëÿìëÿðèí Ðÿááè òÿðÿôèíäÿí íàçèë
åäèëìÿñèíÿ hå÷ áèð øöáhÿ éîõäóð! Éîõñà: “Ïåéüÿìáÿð
îíó þçöíäÿí óéäóðäó!” - äåéèðëÿð. Äå: “ßýÿð äîüðó äå-
éèðñèíèçñÿ, îíà áÿíçÿð áèð ñóðÿ ýÿòèðèí âÿ Àëëàhäàí áàø-
ãà, êèìÿ ýöúöíöç ÷àòûðñà, îíó äà ÷àüûðûí!” Õåéèð, î êà-
ôèðëÿð åëìèíè ãàâðàéà áèëìÿäèêëÿðè âÿ hÿëÿ éîçóìó îí-
ëàðà ýÿëèá ÷àòìàìûø Ãóðàíû éàëàí håñàá åòäèëÿð. Îíëàð-
äàí ÿââÿëêèëÿð äÿ òÿêçèá åòìèøäèëÿð. Áèð ýþð çàëèìëÿðèí
àõûðû íåúÿ îëäó!” (“Éóíóñ” ñóðÿñè, 37-39).
ßñëèíäÿ òÿáëèüäÿêè ÿñàñ hÿäÿô ñþçöýåäÿí èíñàíëàðûí Ãóðà-
íû þçëÿðèíÿ ðÿháÿð ñå÷ìÿñèäèð. ßêñ hàëäà hÿãèãè áèð èìàíäàí
âÿ ãóðòóëóøäàí äàíûøìàã îëìàç. Èíñàí úàhèë ÿõëàãûíûí áöòöí
øèôàhè âÿ éà éàçûëû ãàíóíëàðûíäàí óçàãëàøàðàã þçöíÿ éàëíûç
Ãóðàíû ðÿháÿð ñå÷ÿí âÿ Ãóðàíûí hÿð hþêìöíÿ ÷îõ äÿãèã äàâ-
ðàíàí áèð ìþìèíÿ ÷åâðèëìÿëèäèð.
Áóíóí ö÷öí äÿ ÿââÿëúÿ Ãóðàíû òàíûìàëû âÿ îíóí Àëëàh ñþ-
çö îëäóüóíà èíàíìàëûäûð. Áó ñÿáÿáäÿí òÿáëèü åäèëÿí øÿõñÿ
Ãóðàíûí Àëëàhäàí áèð âÿhé îëäóüóíà âÿ åíäèðèëÿíäÿí áÿðè áèð
hÿðôèíèí áåëÿ äÿéèøìÿäèéèíÿ äàèð à÷ûã ñöáóòëàð ýþñòÿðèëìÿëè-
äèð.
28
31. 29
“Ðÿááèíèí ñþçö äöçýöí âÿ ÿäàëÿòëè øÿêèëäÿ òàìàì îëäó.
Îíóí ñþçëÿðèíè äÿéèøäèðÿ áèëÿúÿê áèð êèìñÿ éîõäóð. Î, hÿð
øåéè åøèäÿí âÿ áèëÿíäèð!” (“ßíàì” ñóðÿñè, 115) àéÿñèíäÿí äÿ
ýþðöíäöéö êèìè, Ãóðàí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí åíäèðèëìèøäèð âÿ éå-
íÿ Îíóí òÿðÿôèíäÿí ãîðóíàðàã äÿéèøäèðèëìÿñè ÿíýÿëëÿíìèøäèð.
Áó ãîðóíìàíû Àëëàh “Øöáhÿñèç êè, Ãóðàíû áèç íàçèë åòäèê âÿ
ñþçñöç êè, Áèç äÿ îíó ãîðóéóá ñàõëàéàúàüûã” (“Ùèúð” ñóðÿ-
ñè, 9) àéÿñè èëÿ äÿ õÿáÿð âåðèð.
Ãóðàíûí ãîðóíìàñûíûí ÿí ìöhöì äÿëèëëÿðèíäÿí áèðè è÷èíäÿ
hå÷ áèð çèääèééÿò âÿ ÿéðèëèéèí îëìàìàñûäûð. 23 èë ÿðçèíäÿ ìöõ-
òÿëèô hàäèñÿ âÿ øÿðòëÿðÿ ýþðÿ åíäèðèëìèø îëàí àéÿëÿðèí hå÷ áè-
ðè äèýÿðè èëÿ çèääèééÿòëè îëàí ôèêèð âÿ éà hþêì äàøûìûð. Áó âÿ-
çèééÿòÿ Àëëàh áó àéÿ èëÿ äèããÿòè éþíÿëäèð:
“Îíëàð Ãóðàí áàðÿñèíäÿ äöøöíìÿçëÿðìè? ßýÿð î,
Àëëàhäàí ãåéðèñè òÿðÿôèíäÿí îëñàéäû, ÿëáÿòòÿ, îíäà ÷îõëó
çèääèééÿò òàïàðäûëàð” (“Íèñà” ñóðÿñè, 82).
Áèð áàøãà àéÿéÿ ýþðÿ äÿ “Ùÿìä îëñóí î Àëëàhà êè, Ãó-
ðàíû hå÷ áèð ÿéðèëèéÿ éîë âåðìÿäÿí þç áÿíäÿñèíÿ íàçèë åò-
äè” (“Êÿhô” ñóðÿñè, 1). ßêñèíè ñþéëÿéÿíëÿðÿ âåðèëÿí úàâàá èñÿ
à÷ûãäûð: “ßýÿð äîüðó äåéèðñèíèçñÿ, îíà áÿíçÿð áèð ñóðÿ ýÿ-
òèðèí âÿ Àëëàhäàí áàøãà êèìÿ ýöúöíöç ÷àòûðñà, îíó äà ÷à-
üûðûí!” (“Éóíóñ” ñóðÿñè, 38). Àëëàhûí hàãã äèíèíè áèëäèðäèéè
Ãóðàí åëÿ áèð êèòàáäûð êè, “ßýÿð èíñàíëàð âÿ úèíëÿð áèð éåðÿ
éûüûøûá áó Ãóðàíà áÿíçÿð áèð øåé ýÿòèðìÿê ö÷öí áèð-áèðè-
íÿ êþìÿê åòñÿëÿð, éåíÿ äÿ îíà áÿíçÿðèíè ýÿòèðÿ áèëìÿçëÿð”
(“Èñðà” ñóðÿñè, 88).
2. Þë÷ö Ãóðàíäûð
“Îíëàð úàhèëèééÿò äþâðöíöí hþêìöíöìö èñòÿéèðëÿð?
Òàì ãÿíàÿò ñàhèáè îëàí áèð úàìààò ö÷öí Àëëàhäàí äà-
hà éàõøû hþêì âåðÿ áèëÿí êèìäèð?!” (“Ìàèäÿ” ñóðÿñè,
50).
32. Èíñàíëàð Àëëàhûí ðèçàñûíû âÿ úÿííÿòè éàëíûç Ãóðàíà èìàí
ýÿòèðäèêëÿðèíè áÿéàí åòìÿêëÿ ãàçàíìàéàúàãëàð. Áó èìàíûí hÿ-
éàòà êå÷èðèëìÿñè, èíñàíûí ýöíäÿëèê hÿéàòûíûí hÿð ìÿðhÿëÿñèí-
äÿ Ãóðàíû ðÿháÿð òóòìàñû ëàçûìäûð. ßýÿð êèòàáû áèëèá òÿòáèã åò-
ìÿñÿ, “Òþâðàòà ÿìÿë åòìÿéÿ ìöêÿëëÿô îëäóãäàí ñîíðà îíà
ÿìÿë åòìÿéÿíëÿð áåëèíäÿ ÷îõëó êèòàá äàøûéàí óëàüà áÿí-
çÿðëÿð...” (“Úöìÿ” ñóðÿñè, 5) àéÿñèíäÿ ýþñòÿðèëÿí êèìè îëà áè-
ëÿð. Ìöhöì îëàí ìÿñÿëÿ hÿð ìþâçóíó Ãóðàíûí ðÿháÿðëèéè èëÿ
äöøöíìÿê, áóíóíëà áÿðàáÿð è÷èíäÿêè úàhèë úÿìèééÿòèí àäÿò âÿ
ÿíÿíÿëÿðèíè ðÿää åòìÿêäèð.
Èíñàí ãûíàäûüû hÿð øåéè éàëíûç Ãóðàíà çèää îëäóüó ö÷öí
ðÿää åòìÿëè, áÿéÿíäèéè áèð øåéè éàëíûç Ãóðàíà óéüóí îëäóüó
ö÷öí áÿéÿíìÿëè, ãàðøûëàøäûüû hÿð hàäèñÿäÿ Ãóðàíûí ðÿháÿðëè-
éè èëÿ ãÿðàð âåðèá hÿðÿêÿò åòìÿëèäèð. ßëáÿòòÿ êè, áó äÿéèøèêëèê
áèð ýöíäÿ îëà áèëìÿç. Ãóðàíûí ÿââÿëúÿ þéðÿíèëìÿñè, ñîíðà äà
hÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ìöÿééÿí áèð âàõò òÿëÿá åäèð. Àíúàã ìö-
höì îëàíû áó äÿéèøèêëèê ö÷öí íèééÿò åòìÿê, ñîíðà äà ãÿðàðëû
øÿêèëäÿ äàâðàíìàãäûð. Òÿáëèüàò àïàðàí èíñàíûí öçÿðèíÿ äöøÿí
âÿçèôÿ èñÿ ÿââÿëúÿ òÿáëèü åòäèéè èíñàíûí áó äÿéèøèêëèéÿ áàøëà-
ìàñû ö÷öí îíó éîëà ýÿòèðìÿê, ñîíðà äà îíóí Ãóðàíà êå÷èä
ìÿðhÿëÿñèíäÿ åòäèéè ñÿhâëÿðè ýþçÿë áèð äèëëÿ à÷ûãëàéàðàã hÿ-
ìèí øÿõñÿ êþìÿê÷è îëìàãäûð.
3. Äöíéà èìòàhàí éåðèäèð
Òÿáëèü åäèëÿí øÿõñ èìàí ýÿòèðäèéèíè áÿéàí åòìÿêëÿ “úÿí-
íÿò ÿhëè” áèð ìþìèí îëäóüóíó çÿíí åäÿ áèëÿð. Àíúàã èìàí
ýÿòèðäèéèíè áÿéàí åòìÿê Ãóðàíà áàüëû îëàðàã äàâàì åòäèðèëÿ-
úÿê îëàí óçóí áèð òÿëèìèí èëê àääûìûäûð. Ãóðàí ìþìèíëÿðè
“...Áèçèì Ðÿááèìèç Àëëàhäûð - äåéÿí, ñîíðà äà äöç îëàí
êÿñëÿð...” (“Ôóññèëÿò” ñóðÿñè, 30) êèìè òÿñâèð åäèð. Áó äöç èñ-
òèãàìÿò Àëëàhûí èíñàíûí èìàíûíû ñûíàìàã âÿ êàìèëëÿøäèðìÿê
30
33. 31
ìÿãñÿäè èëÿ åäÿúÿéè áèð ÷îõ èìòàhàí âÿ ÿíýÿëÿ áàõìàéàðàã
òóòäóðóëàúàã. Áèð àéÿäÿ áó øÿêèëäÿ áèëäèðèëèð:
“Èíñàíëàð éàëíûç: “Èìàí ýÿòèðäèê!” - äåìÿëÿðèëÿ îíëàð-
äàí ÿë ÷ÿêèëèá èìòàhàí îëóíìàéàúàãëàðûíûìû ñàíûðëàð?
Áèç îíëàðäàí ÿââÿëêèëÿðè äÿ èìòàhàíà ÷ÿêìèøäèê. Øöá-
hÿñèç êè, Àëëàh äöçäàíûøàíëàðû äà, éàëàí÷ûëàðû äà ÷îõ ýþ-
çÿë òàíûéàð!” (“ßíêÿáóò” ñóðÿñè, 2-3).
ßñëèíäÿ ìöâÿããÿòè âÿ éåòÿðñèç îëàí áó äöíéàíûí âÿ îíóí
öçÿðèíäÿ éàøàäûüûìûç hÿéàòûí éàðàäûëìàñûíäàêû ñÿáÿáëÿðèí áè-
ðèíúèñè èíñàíûí èìòàhàí åäèëìÿñèäèð. Èíñàí ö÷öí ÿñë éóðä áó
äåéèëäèð âÿ ìöâÿããÿòè “ýþçëÿìÿ ñàëîíó”íäà éàëíûç ñûíàã
ö÷öí îëìàãäàäûð. Ãóðàíäà áó hÿãèãÿòäÿí áåëÿ áÿhñ åäèëèð:
“Ùàíñûíûçûí ÿìÿëúÿ äàhà ýþçÿë îëäóüóíó ñûíàìàã ö÷öí
þëöìö âÿ hÿéàòû éàðàäàí Îäóð. Î, éåíèëìÿç ãöââÿò ñà-
hèáèäèð, áàüûøëàéàíäûð” (“Ìöëê” ñóðÿñè, 2).
Ñàhèá îëäóüó áÿäÿí äÿ èíñàíà áèð ìÿãñÿäëÿ âåðèëìèøäèð.
Àëëàh áåëÿ áóéóðóð: “Øöáhÿñèç êè, áèç èíñàíû ãàðûøûã îëàí áèð
äàìúû ñóäàí éàðàòäûã. Îíó ñûíàéûðûã. Áó ñÿáÿáäÿí îíó
åøèäÿí âÿ ýþðÿí åòäèê” (“Èíñàí” ñóðÿñè, 2).
Èíñàíûí ñûíàíìàñûíûí ìöõòÿëèô öñóëëàðû âàð. ßí ìöhöì
îëàíëàðûíäàí áèðè Àëëàhûí èìòàhàí ìÿãñÿäè èëÿ ýþñòÿðäèéè ÷ÿ-
òèíëèêëÿðäèð. Áó hàë Ãóðàíäà áåëÿ à÷ûãëàíûð:
“ßëáÿòòÿ, Áèç ñèçè áèð àç ãîðõó, áèð àç àúëûã, áèð àç äà
ìàë, úàí âÿ ìÿhñóë ãûòëûüû èëÿ èìòàhàí åäÿðèê. Ñÿáð åäÿí
øÿõñëÿðÿ ìöæäÿ âåð!” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 155).
Ãóðàíäà äà ðÿñóëëàðûí âÿ éà îíëàðûí éîëóíó ýåäÿí ìþìèí-
ëÿðèí íåúÿ èìòàhàí åäèëìÿñèíÿ äàèð áèð ÷îõ íöìóíÿëÿð âàð.
Èìàí ýÿòèðäèêëÿðèíÿ ýþðÿ àèëÿëÿðèíèí âÿ éà ÿòðàôäàêûëàðûí
òÿçéèãëÿðè, áþhòàíëàð, èñòåhçàëàð, þçëÿðèíèí õÿòàëàðû - áóíëàðûí
hàìûñû áèð ñûíàãäûð. Áó öçöíòö âÿ ÷ÿòèíëèêëÿðÿ ãàðøû ìþìèí-
äÿí ýþçëÿíÿí äàâðàíûø “...Ìÿíÿ äöøÿí ýþçÿë áèð ñÿáðäèð...”
34. (“Éóñèô” ñóðÿñè, 18) äåéÿðÿê hå÷ âàõò Àëëàhûí ðÿhìÿòèíÿ âÿ
éàõûíëûüûíà øöáhÿ åòìÿäÿí hÿð íþâ ÷ÿòèíëèéè éåíÿ Àëëàhûí êþ-
ìÿéè èëÿ äÿô åäÿúÿéèíè áèëÿðÿê ãÿòè ãÿðàðëûëûã ýþñòÿðìÿêäèð.
×ÿòèíëèêëÿð èìòàhàí ñÿáÿáè îëäóüó êèìè íåìÿòëÿð äÿ èìòà-
hàí ñÿáÿáèäèð. Àëëàh èíñàíà âåðäèéè íåìÿòëÿ îíóí êàìèëëèéèíè,
Îíà îëàí ñÿäàãÿòèíè éîõëàéûð.
Íåìÿòëÿ ñûíàíìàãäà ìÿãñÿä ìþìèíèí úàhèëèééÿ õàðàêòå-
ðèíèí ìöhöì õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí îëàí ðèôàhà ÷àòäûãäà ëîâüà-
ëûãäàí óçàã îëìàñûíûí èñáàòëàíìàñûäûð. Áó ïðèìèòèâ hÿðÿêÿò
úàhèë èíñàíëàðûí îðòàã äöøöíúÿñè êèìèäèð, ÿëëÿðèíÿ áþéöê áèð
ñÿðâÿò âÿ éà øþhðÿò êå÷äèéè çàìàí ëîâüàëàíìàüà, àçüûíëàøìà-
üà, äèýÿð èíñàíëàðà ãàðøû çàëûì âÿ òÿêÿááöðëö äàâðàíìàüà
áàøëàéûðëàð. Öðÿêëÿðè äàøëàøûð, Àëëàhäàí òàìàìèëÿ óçàãëàøûðëàð.
Àíúàã íåìÿò èíñàíû àçüûíëàøäûðìàã ö÷öí äåéèë, øöêð åòäèð-
ìÿê ö÷öí âåðèëèð. Áóíó äöøöíÿí ìþìèí Ãóðàíäàêû èôàäÿ èëÿ
äåñÿê, “äöíéà hÿéàòûíûí ìöâÿôôÿã áÿçÿéèíäÿí” ñàäÿúÿ îëà-
ðàã Àëëàhûí ðèçàñûíû ãàçàíìàã ö÷öí éàðàðëàíûð, äöíéÿâè çþâã-
ëÿðè âÿ ýþçÿëëèêëÿðè èñòåhëàê åòìÿê ö÷öí éàðûøà ýèðìèð. Éàøà-
äûüû hÿéàòäà ãàðøûñûíà hå÷ áèð øåé òÿñàäöôÿí ÷ûõìàìûøäûð,
ìöòëÿã íåúÿ áèð hÿðÿêÿò åäÿúÿéèíèí ñûíàíäûüû áèð âÿçèééÿòëÿ
ãàðøûëàøûð. Áóíó áèëÿí êèìñÿ àðòûã äöíéàíûí ìöhöì áèð ñèððèí-
äÿí àýàh îëìóøäóð. Áåëÿëèêëÿ, Àëëàhà õîø ýåäÿúÿê ÿí ýþçÿë,
äöçýöí âÿ àüûëëû äàâðàíûøû äà ýþñòÿðìèø îëóð.
Ãûñà äöíéà hÿéàòûíäà Ðÿááè òÿðÿôèíäÿí ñûíàíäûüûíû ãàâðà-
éàí áèð èíñàí äåìÿëè, äèíèí ÿí ìöhöì òÿìÿëëÿðèíäÿí áèðèíè
ãàâðàìûøäûð. Áó ñÿáÿáëÿ òÿáëèü åäèëÿí áèð øÿõñ áó ìþâçóäà
ÿââÿëúÿäÿí ìààðèôëÿíäèðèëìÿëèäèð. ×öíêè hÿãèãÿòÿí èìàí ýÿ-
òèðìèøñÿ, ãûñà ìöääÿò ÿðçèíäÿ ìöõòÿëèô ÷ÿòèíëèêëÿðëÿ ãàðøûëàøà-
úàã âÿ ñÿìèìè áèð èìòàhàíà ñàhèá îëóá-îëìàéàúàüû ìÿñÿëÿ-
ñèíäÿ ñûíàãäàí êå÷èðèëÿúÿê.
32
35. 33
4. Äèí àñàíäûð âÿ èíñàíûí
éàðàäûëìàñûíà óéüóíäóð
Úàhèë úÿìèééÿòäÿ äèíÿ àäÿò-ÿíÿíÿëÿð, éàíëûø èíàíúëàð âÿ
äàhà áèð ÷îõ êÿíàð öíñöðëÿð òÿñèð åòìèø âÿ íÿòèúÿäÿ îðòàéà òÿò-
áèãè ÷îõ ÷ÿòèí, ñàïãûí âÿ éàíëûø áèð ìîäåë ÷ûõìûøäûð. Áóíà äè-
íÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ àïàðàí èíêàð÷ûëàðûí hÿäÿôè îëàí òÿáëèüàòëàðû
äà ÿëàâÿ åòäèêäÿ ÷îõ èíñàí Èñëàìû ÷îõ ÷ÿòèí, òÿòáèã åòäèêäÿ èí-
ñàíû ÷ÿòèíëèéÿ ñàëàúàã áèð äèí êèìè òÿñÿââöð åäèð.
Àíúàã áó, áèð àëäàíìà âÿ éàíëûøëûãäûð. Èíñàíû éàðàäàí
Àëëàhäûð âÿ “Ìÿýÿð éàðàäàí áèëìÿçìè? Î, èíúÿëèéèíÿ ãÿ-
äÿð áèëÿíäèð; õÿáÿðäàðäûð” (“Ìöëê” ñóðÿñè, 14) àéÿñèíäÿ äÿ
âóðüóëàíäûüû êèìè, éàðàòäûüû áÿíäÿíè ÿí éàõøû òàíûéàí, îíóí
èñòÿê âÿ åhòèéàúëàðûíû ÿí éàõøû áèëÿí Îäóð. Èíñàíëàð ö÷öí ìö-
ÿééÿí åòäèéè äèíè äÿ îíëàðà ÿí óéüóí øÿêèëäÿ âåðìèøäèð. Ìÿã-
ñÿä èíñàíëàðû öçìÿê éîõ, îíëàðûí ðóhëàðûíà ÿí óéüóí îëàí ñèñ-
òåì è÷èíäÿ Ðÿááèíè òàíûìàñû, Îíà ãóëëóã åòìÿñè, hÿãèãè ãóð-
òóëóø âÿ õîøáÿõòëèéÿ ÷àòìàñûäûð. Áèð àéÿäÿ Àëëàh áåëÿ áóéó-
ðóð:
“Àëëàh éîëóíäà ëàéèãèíúÿ úèhàä åäèí. Î ñèçè ñå÷äè âÿ äèí-
äÿ ñèçèí ö÷öí hå÷ áèð ÷ÿòèíëèê éåðè ãîéìàäû - àòàíûç Èá-
ðàhèìèí äèíè êèìè. Àëëàh áóíäàí ÿââÿë äÿ, áóíäà äà ñè-
çÿ ìöñÿëìàí àäûíû âåðäè êè, Ïåéüÿìáÿð ñèçÿ, ñèç äÿ èí-
ñàíëàðà øàhèä îëàñûíûç. Åëÿ èñÿ íàìàç ãûëûí, çÿêàò âåðèí
âÿ Àëëàhà ñûüûíûí. Àëëàh ñèçèí èõòèéàð ñàhèáèíèçäèð. Î íÿ
éàõøû èõòèéàð ñàhèáè, íåúÿ äÿ ýþçÿë èìäàäà éåòÿíäèð! “
(“Ùÿúú” ñóðÿñè, 78).
Áèð áàøãà àéÿäÿ èñÿ áåëÿ äåéèëèð: “Áèç Ãóðàíû ñÿíÿ ìÿ-
øÿããÿò ÷ÿêìÿéèí ö÷öí íàçèë åòìÿäèê! Áèç îíó Àëëàhûí ÿçà-
áûíäàí ãîðõàí áèð êèìñÿéÿ éàëíûç þéöä-íÿñèhÿò îëàðàã
ýþíäÿðäèê” (“Òàhà” ñóðÿñè, 2-3). Èñëàìûí ìÿãñÿäè èíñàíëàðû
àñàí âÿ ðàhàò îëàíà äÿâÿò åòìÿê âÿ èíñàíëàðû ÿí ÷îõ ðàhàò
36. îëàúàãëàðû hÿéàòëà òÿìèí åòìÿêäèð. Áó, Àëëàhûí ðÿhìÿòèíäÿí-
äèð. Ãóðàíäà áåëÿ äåéèëèð: “Àëëàh èñòÿð êè, öçÿðèíèçäÿ îëàí
àüûðëûüû éöíýöëëÿøäèðñèí, ÷öíêè èíñàí çÿèô éàðàäûëìûøäûð”
(“Íèñà” ñóðÿñè, 28).
Áó hÿãèãÿò òÿáëèü åäèëÿí èíñàíà ìöòëÿã ýåíèø øÿêèëäÿ àíëà-
äûëìàëûäûð. Áåëÿëèêëÿ, íÿôñèí äèíäÿí óçàã äóðìàã ö÷öí ýÿòèð-
äèéè ÿí áþéöê áÿhàíÿëÿðäÿí áèðè éîõ åäèëìèø îëóð. Äèíèí àñàí-
ëûüûíû èíñàíà à÷ûãëàéàðêÿí îíóí úàhèëèééÿäÿ þéðÿíäèéè äèí
ìîäåëèíèí éàíëûøëûãëàðû äà ýþç þíöíÿ ýÿòèðèëìÿëè, Èñëàìûí áèð
ïàð÷àñû áèëäèéè õóðàôàòëàð îíóí áåéíèíäÿí ñèëèíìÿëèäèð.
5. Äèí ìÿhäóäèééÿò âÿ ÿçàçèëëèê äåéèë, àçàäëûãäûð
Úàhèë úÿìèééÿò äèíèí “÷ÿòèí” îëäóüóíà èíàíäûüû ãÿäÿð
îíóí “ÿçàçèë” âÿ “àçàäëûãëàðû ìÿhäóäëàøäûðàí” îëäóüóíó äà
äöøöíöð. Áó ñÿhâ ìÿíòèãÿ ýþðÿ, äèí èíñàíëàðà ìöõòÿëèô ìÿh-
äóäèééÿòëÿð ãîéóð âÿ áåëÿëèêëÿ äÿ îíëàðûí ñÿðáÿñòëèéèíè éîõ
åäèð. Áó úÿìèééÿò è÷èíäÿ þçëÿðèíè “ñÿðáÿñò” àäëàíäûðàíëàð äà
ìöìêöí îëäóüó ãÿäÿð äèíäÿí óçàãëàøûð, hÿòòà äèíÿ ãàðøû ÷û-
õûðëàð.
Àíúàã hÿãèãÿò áóíóí òàì ÿêñèíÿäèð. Äèí ñÿðáÿñòëèê, äèí-
ñèçëèê èñÿ òÿçéèã âÿ ÿñàðÿò ýÿòèðÿð.
Ëàêèí áó hÿãèãÿòèí ãàâðàíìàñû ö÷öí ÿââÿëúÿ èíñàí ðóhó-
íóí òàì ìàhèééÿòèíèí òàíûíìàñû ëàçûìäûð. Ìþâçóíó áèçÿ à÷ûã
øÿêèëäÿ Ãóðàí áèëäèðèð âÿ èíñàí ðóhóíóí “úöò éþíëö” îëäóüó-
íó “Øÿìñ” ñóðÿñèíäÿ áåëÿ à÷ûãëàéûð:
“Àíä îëñóí ýöíÿøÿ âÿ îíóí èøûüûíà; Àíä îëñóí ýöíÿøèí
àðäûíúà ÷ûõàí àéà; Àíä îëñóí îíó ïàðëàã åäÿí ýöíäö-
çÿ; Àíä îëñóí îíó þðòÿí ýåúÿéÿ; Àíä îëñóí ýþéÿ âÿ îíó
éàðàäàíà; Àíä îëñóí éåðÿ âÿ îíó äþøÿéÿíÿ; Àíä îëñóí
íÿôñÿ âÿ îíó éàðàäàíà; Ñîíðà äà îíà ýöíàhëàðûíû âÿ ïèñ
ÿìÿëëÿðäÿí ÷ÿêèíìÿñèíè þéðÿäÿíÿ êè, íÿôñèíè òÿìèçëÿ-
34
37. 35
éÿí ìöòëÿã íèúàò òàïàúàãäûð! Îíó áàòûðàí èñÿ, ÿëáÿòòÿ,
çèéàíà óüðàéàúàãäûð” (“Øÿìñ” ñóðÿñè, 1-10).
Àéÿëÿðäÿ íÿôñëÿ áàüëû âåðèëÿí ìÿëóìàòëàðäà ýþñòÿðèëèð êè,
Àëëàh èíñàíû éàðàäàðêÿí îíóí íÿôñèíÿ (ìÿíëèéèíÿ) hÿì ïèñëè-
éè, hÿì äÿ îíäàí ãîðóíìàüà, éÿíè éàõøûëûüû èëhàì åòìèøäèð.
Èíñàíûí è÷èíäÿ áó èêè ýöú åéíè àíäà îëóð. Èíñàíûí ãóðòóëóøó èñÿ
áó ïèñëèêäÿí ãîðóíìàüû ñå÷ìÿñèäèð. Éîõ, ÿýÿð áåëÿ åòìÿñÿ,
ñöãóòà ìÿhêóì îëàð. Íÿôñèíäÿ ïèñëèê îëäóüóíó ãÿáóë åòìÿç.
Åòìÿäèéè hàëäà äà áó ïèñëèêäÿí ãîðóíàúàã øöóðà ñàhèá îëà áèë-
ìÿç, àéÿíèí èôàäÿñè èëÿ î ïèñëèéèí “öñòöíö þðòÿð”, äàõëèíäÿ îíó
áÿñëÿéÿð. Áèð ñþçëÿ, î ïèñëèê îíó óäàð.
Íÿôñèí è÷èíäÿêè áó ïèñëèéèí âàðëûüûíû ãÿáóë åäèá îíäàí ãî-
ðóíìàã èíñàíà “ôÿëàh”û, éÿíè ãóðòóëóøó ýÿòèðèð. Ñÿðáÿñòëèê èñÿ
áó ôÿëàhûí þçöäöð.
×öíêè èíñàíû ÿòðàô ýöúëÿðäÿí äàhà áþéöê òÿçéèã àëòûíà àëàí
ÿñë ýöú íÿôñèíäÿêè ñþçöýåäÿí ïèñëèêäèð. Áó ïèñëèê èíñàíû õóä-
áèí åäèð, îíà ãûñãàíúëûã ýÿòèðèð. Ùÿìèøÿ áèð èíàìñûçëûã âÿ ýÿ-
ëÿúÿê ãîðõóñó éàðàäûð. ßí ïèñè äÿ èíñàíûí íÿôñèíäÿêè áó ýöú
öçöíäÿí ñîíó îëìàéàí áèð ìÿhäóäèééÿò âÿ hèðñ è÷èíäÿ áîüóø-
ìàñûäûð. Íÿôñèí è÷èíäÿêè áó ýöú hÿìèøÿ èíñàíà äàhà ÷îõ ìàë-
äþâëÿò éûüìàñûíû, ÷îõ ïóë ãàçàíìàñûíû âÿ úÿìèééÿòäÿ ñòàòóñ
ÿëäÿ åòìÿñèíè ÿìð åäèð. Çÿíýèí îëìàã áþéöê áèð hÿâÿñäèð, áó,
òÿìèí åäèëñÿ, éåíè hÿâÿñëÿð éàðàíàúàã. Áåëÿëèêëÿ äÿ îíëàð áèð-
áèðèíèí àðäûíúà äàâàì åäÿúÿê. Íèúàòû áóíëàðäàí ãóðòàðìàãëà
ÿëäÿ åòìÿê îëàð. Ãóðàíäàêû èôàäÿ èëÿ äåñÿê, “...íÿôñèíèí õÿ-
ñèñëèéèíäÿí, òàìàhûíäàí ãîðóíóá ñàõëàíàí êèìñÿëÿð -
ìÿhç îíëàð íèúàò òàïûá ñÿàäÿòÿ ãîâóøàíëàðäûð” (“Ùÿøð” ñó-
ðÿñè, 9).
Èíñàí áó hÿâÿñëÿðèí ÿñàðÿòèíäÿí ãóðòàðäûüû çàìàí ìöñòÿ-
ãèëëÿøèð. Áó ìÿãàìäà àðòûã îíóí hÿéàòûíûí ìÿíàñû ñþçöýåäÿí
áèòèá-òöêÿíìÿç hÿâÿñëÿðè ÿëäÿ åòìÿê äåéèë. Ùÿéàòäàêû ìÿã-
38. ñÿäè éàëíûç Àëëàhûí ðàçûëûüûíû ãàçàíìàãäûð êè, èíñàí äà åëÿ áó-
íóí ö÷öí éàðàäûëìûøäûð.
Ùÿãèãè ñÿðáÿñòëèê åëÿ áóäóð: Àëëàhà ãóë îëìàã âÿ áåëÿëèê-
ëÿ äÿ Àëëàhäàí áàøãà hÿð øåéäÿí àçàä îëìàã. Áó ñÿáÿáäÿí-
äèð êè, Ùç.Èìðàíûí hÿéàò éîëäàøû Ãóðàíà êå÷ÿí áó äóàíû åò-
ìèøäèð:
“Èìðàíûí çþâúÿñèíèí: “Åé Ðÿááèì, áÿòíèìäÿêèíè ñÿíÿ
õèäìÿòêàð îëìàã ö÷öí íÿçèð åäèðÿì. Ìÿíäÿí ãÿáóë åò!
ßëáÿòòÿ, Ñÿí åøèäÿíñÿí, áèëÿíñÿí!” - äåäèéèíè õàòûðëà!”
(“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 35).
Åéíè ñÿáÿáäÿí Ùç.Èáðàhèì àòàñûíà áåëÿ äåìèøäèð:
“Î, áèð çàìàí àòàñûíà áåëÿ äåìèøäè: “Àòàúàí! Íÿ ö÷öí
åøèòìÿéÿí, ýþðìÿéÿí âÿ ñÿíÿ hå÷ áèð ôàéäà âÿ çÿðÿð âå-
ðÿ áèëìÿéÿí áöòëÿðÿ èáàäÿò åäèðñÿí?” (“Ìÿðéÿì” ñóðÿ-
ñè, 42).
Ðÿñóëëàðûí èøè èñÿ èíñàíëàðû íÿôñëÿðèíäÿêè òàìàhëàðäàí âÿ éà
áàøãà èíñàíëàðà ãóë îëìàãäàí ãóðòàðìàã âÿ îíëàðû éàëíûç
Àëëàhà ãóë îëìàüà äÿâÿò åòìÿêäèð. Èíñàíëàð éàðàäûëûø ìÿãñÿ-
äèíÿ çèää îëàí áó àçüûíëûãëàðäàí þçëÿðè ãóðòàðäûãúà ñÿðáÿñò
îëóðëàð. Áóíà ýþðÿäèð êè, Ãóðàíäà ðÿñóë ìþìèíëÿðèí “àüûð
éöêëÿðèíè éöíýöëëÿøäèðÿí âÿ öñòöíäÿêè áóõîâëàðû à÷àí” èí-
ñàíëàð êèìè òÿðèô åäèëìèøëÿð (“ßðàô” ñóðÿñè, 157).
Åëÿ áó ñÿáÿáäÿíäèð êè, Èñëàì úàhèë úÿìèééÿòèí ÿêñèíÿ îëà-
ðàã èíñàíà òÿçéèã åòìÿç, îíó ñÿðáÿñò áóðàõàð. Áóíóí òÿáëèü
åäèëÿí ãàðøû òÿðÿôÿ à÷ûãëàíìàñû îëäóãúà ìöhöìäöð. Ìþâçó
éóõàðûäà àíëàòäûüûìûç “ñÿðáÿñòëèê òÿðèôè” èëÿ à÷ûãëàíìàëû, hÿì
äÿ äèíè “òÿçéèã÷è” áèëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëàí õóðàôàòëàð âÿ áèäÿò-
ëÿð (äèíÿ ñîíðàäàí êå÷ìèø êÿíàð öíñöðëÿð) ãàðøû òÿðÿôèí çåh-
íèíäÿí ñèëèíìÿëèäèð.
Èñëàì ìöñòÿãèëëèê òÿðÿôäàðû îëäóüóíà ýþðÿ îíóí òÿáëèü åäèë-
ìÿñèíäÿ äÿ òÿçéèãäÿí èñòèôàäÿ åäèëìÿéÿúÿê. Ðÿñóëóëëàhà
36
39. 37
(ñ.ÿ.â.) Àëëàh Ãóðàíäà áó ÿìðè âåðìèøäèð: “Ñÿí þéöä âåðÿí-
ñÿí! Ñÿí îíëàðûí öçÿðèíäÿ hàêèì äåéèëñÿí!” (“Üàøèéÿ” ñó-
ðÿñè, 21-22). Åéíè ìþâçóäàí àøàüûäàêû àéÿäÿ äÿ áÿhñ îëóíóð:
“Äèíäÿ ìÿúáóðèééÿò éîõäóð. Àðòûã äîüðóëóã àçüûíëûã-
äàí àéûðä åäèëäè. Ùÿð êÿñ Òàüóòó èíêàð åäèá Àëëàhà
èìàí ýÿòèðÿðñÿ, î, àðòûã ÿí ìþhêÿì áèð èïäÿí éàïûøìûø
îëóð. Àëëàh åøèäÿíäèð, áèëÿíäèð!” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 256).
Òÿáëèü åäèëÿí øÿõñÿ áó ìþâçó à÷ûãëàíìàëû, íÿ Èñëàìûí ãà-
íóíëàðû, íÿ äÿ îíëàðëà éàõûíëûã åäÿí ìþìèíëÿð òÿðÿôèíäÿí hå÷
áèð òÿçéèã âÿ éà ìÿúáóðèééÿòëÿ ãàðøûëàøìàéàúàüû, áóíóí Ãó-
ðàí ÿõëàãûíà çèää îëäóüó âÿ Àëëàhûí ðàçû îëìàäûüû áèð ÿõëàã
îëàúàüû ñþéëÿíèëìÿëèäèð. Áåëÿúÿ, úàhèëëÿðèí êå÷èðäèéè éåðñèç hÿ-
éÿúàí hèññè îðòàäàí ãàëõàð âÿ òÿáëèüèí ãàðøûñûíäàêû ÿíýÿëëÿð-
äÿí áèðè äÿ àðàäàí ýþòöðöëÿð.
