1. Pembentang : Wan Mohd Ashraf Adlin Wan Draman
Penyelia : Prof. Madya Dr. Ab. Mumin Ab. Ghani
SEMINAR PENGURUSAN
29 Julai 2013
2. Tiga dekad terakhir telah menyaksikan kebangkitan semula
institusi-institusi pengurusan harta Islam seperti institusi
zakat dan kemudiannya institusi waqf, hisbah, perbankan
dan takaful. Era globalisasi yang dialami dunia masa kini
memberi kesan langsung kepada aktiviti ekonomi serta
memberi cabaran hebat kepada pelaksanaan sistem urus
tadbir secara Islam sebagai alternatif kepada sistem
konvensional. Motivasi ini telah membawa kepada
kemunculan institusi-institusi kewangan Islam bukan
sahaja dalam negara Islam tetapi juga di negara-negara
Barat.
PENDAHULUAN
3. Perkembangan mutakhir ini memperlihatkan institusi-
institusi kewangan Islam berlumba-lumba untuk
mengeluarkan produk dan perkhidmatan kepada
pelanggan. Namun, dalam keghairahan mengetengahkan
produk dan servis kepada pengguna, kadang-kadang
institusi kewangan Islam terlepas pandang kepada
perkara-perkara tertentu yang akhirnya menjejaskan sifat
patuh syariah yang menjadi elemen utama yang perlu
dipelihara.
4. Majlis Pengawasan Syariah (MPS) merupakan entiti yang
sangat penting dalam proses membuat keputusan
pengeluaran produk di institusi kewangan Islam sebelum
sesuatu produk dipasarkan. MPS juga akan melihat sejauh
mana produk atau servis berkenaan menepati maqasid
syariah (objektif syariah) dan boleh mendatangkan
maslahah dan menolak mafsadah.
5. Dalam sejarah Islam, semasa zaman Nabi Muhammad
SAW dan sepanjang pemerintahan Khalifah yang empat,
institusi Hisbah dan peranan Muhtasib telah memainkan
peranan yang sangat penting.
LATAR BELAKANG KAJIAN
6. Fungsi hisbah atau audit dalam sebuah negara Islam khususnya
dalam institusi kewangan amat penting dan wajib kerana ia
mencerminkan kebertanggungjawaban juruaudit itu bukan
sahaja kepada penyata kewangan, tetapi lebih penting lagi,
kepada Pencipta, Allah SWT. Ini adalah kerana umat Islam
percaya bahawa tindakan dan pemikiran seseorang itu sentiasa
diperhatikan oleh Allah (muraqabah). Asas Islam adalah fatwa
bahawa
يِسَح ٍء ۡىَش ِلُك ٰىَلَع َانَك َ َّٱَّلل َّنِإًب(٨٦) …
"... sesungguhnya Allah mengambil kira tiap-tiap sesuatu"
(Surah an-Nisa’: 86)
7. Kepentingan institusi al-Hisbah tidak dapat dinafikan
kerana ianya berperanan memastikan kesahihan dan
ketelusan sesuatu urusan muamalat dilaksanakan dan
dikuatkuasakan daripada perspektif syariah. Sepertimana
firman Allah SWT:
...اًً۬بيِقَر ۡمُكۡيَلَع َانَك َ َّٱَّلل َّنِإ(١)
“... Sesungguhnya Allah sentiasa memerhati (mengawas)
kamu.”
(Surah an-Nisa’: 1)
8. Satu pendedahan telah dibuat oleh Presiden Majlis Am
bagi bank dan institusi kewangan Islam dan juga penerima
Anugerah Diraja Kewangan Islam 2010, Sheikh Saleh
Abdul Kamel yang menyatakan bahawa berdasarkan
pemantauan yang telah dibuat oleh pihaknya, mendapati
350 bank yang menawarkan skim perbankan Islam di 75
negara di seluruh dunia menggunakan kaedah kerja yang
tidak selaras dengan syariat. Lebih membimbangkan
lagi, daripada 350 bank tersebut, 120 daripadanya
beroperasi di Negara Pertubuhan Persidangan Islam (OIC).
9. Terdapat beberapa isu yang timbul iaitu :
i. Garis panduan audit syariah masih diusaha dan
diperkenalkan lagi.
ii. Juruaudit syariah yang berpengalaman dan betul-betul
menguasai bidang audit syariah amat sukar didapati
khususnya di Malaysia.
iii. Belum terdapat badan atau institusi tertentu yang
melatih juruaudit syariah secara menyeluruh dan
berkesan.
iv. Jawatankuasa Audit Syariah di peringkat nasional
masih belum ditubuhkan (untuk menyelaras dan
memantau perjalanan organisasi secara berkala dan
berpusat).
10. PERMASALAHAN KAJIAN
Apabila dicadangkan penyelidikan mengenai audit syariah
ini, terdapat beberapa permasalahan yang timbul iaitu :
i. Apakah terdapat mekanisme tertentu untuk memastikan
keputusan MPS dipatuhi dan dilaksanakan
sepenuhnya?
ii. Bagaimanakah pemantauan terhadap pelaksanaan
kontrak-kontrak, syarat-syarat dan operasi yang
dilaksanakan oleh pihak institusi kewangan Islam?
iii. Bagaimana untuk memastikan syarat-syarat dan
prosedur yang ditetapkan dapat dipatuhi sepenuhnya
oleh pihak pengurusan syarikat dan warga kerjanya?
11. Oleh yang sedemikian, penyelidik terpanggil untuk mengkaji
dan mencari suatu kaedah dan rangka kerja yang sesuai
untuk mengatasi masalah ini. Maka penyelidik berhajat dan
bertekad untuk mengkaji mengenai aplikasi al-Hisbah dalam
audit Syariah.
12. Bagi menyiapkan kajian ini, penyelidik berminat
mendatangkan beberapa objektif kajian untuk mencapai
matlamatnya, diantaranya ialah:
i. Mengkaji dinamisme konsep audit syariah dalam sistem
kewangan Islam dari segi pengenalan, rangka kerja,
operasi dan sebagainya.
ii. Mengenalpasti kerangka epistemologi al-Hisbah yang
digunapakai dalam pengauditan dari segi pensyariatan,
matlamat, prinsip, bidang kuasa dan sebagainya.
OBJEKTIF KAJIAN
13. iii. Mengesahkan pandangan Islam terhadap pengamalan
dan pengaplikasian konsep al-Hisbah dalam audit
Syariah.
14. Pada dasarnya, terdapat beberapa kepentingan yang boleh
disumbangkan dengan kajian ini, antaranya:
i. Membuktikan kesyumulan Islam yang mempunyai
konsep yang tersendiri dan sempurna dalam menyusun
atur ekonomi manusia melalui sistem kewangan yang
lengkap.
ii. Memastikan konsep pengauditan bertepatan dengan
syariah dan maslahah umum yang boleh dipatuhi dan
dilaksanakan oleh setiap warga organisasi.
KEPENTINGAN KAJIAN
15. iii. Memperkaya koleksi penyelidikan dan kajian dalam
bidang kejuruteraan kewangan Islam dan pemahaman
yang jelas kepada isu-isu semasa kewangan Islam
khususnya dalam pengauditan mengikut lunas-lunas
syariat.
iv. Sumbangan secara tidak langsung kepada
perkembangan sistem kewangan Islam dalam
merealisasikan Malaysia sebagai hub kewangan Islam
dunia.
16. SKOP KAJIAN
Kajian membincangkan tentang konsep al-Hisbah yang
digariskan dalam Islam untuk digunapakai kepada
pengauditan dari segi pensyariatan, syarat-syarat yang
ditetapkan, modus operandi serta permasalahan yang timbul
seperti undang-undang dan sebagainya.
17. Berikut dinyatakan ringkasan daripada beberapa buah
kajian dan penulisan yang menjadi rujukan pengkaji di
dalam mendapatkan gambaran awal mengenai audit
syariah ini dan juga untuk memahami selok-belok
mengenainya:
1. Governance and Shariah Audit in Islamic
Financial Institutions, Mustafa Mohd Hanefah, Zurina
Shafii, Supiah Salleh dan Nurazalia Zakaria (2012).
2. A Mini Guide to Shari’ah Audit for Islamic
Financial Institutions – A Primer, oleh Syed Alwi
Mohamed Sultan (2007).
KAJIAN LITERATUR
18. 3. Introduction to Auditing, sebuah buku kuliah Fakulti
Perdagangan, Universiti Al-Azhar yang dikarang oleh Prof.
Dr. Hussien Shehata (2011).
4. Accounting, Auditing and Governance Standards for
Islamic Financial Institutions, oleh Accounting and Auditing
Organization for Islamic Financial Institutions (AAOIFI)
5. External Audit and Corporate Governance in Islamic
Banks, oleh Abdelgadir Banaga, Graham Ray dan Cyril Tomkins
(1994).
6. Dynamics of Shariah auditing in Islamic Institutions : a
study of the Malaysian Islamic financial sector, merupakan
tesis Ph.D yang ditulis oleh Nawal Kasim (2009) daripada
Universiti Islam Antarabangsa Malaysia.
19. 7. Shari’ah Audit for Islamic Financial Institutions: Perceptions of
Accounting Academicians, Audit Practitioners, and Shari’ah
Scholars, merupakan tesis M.A yang ditulis oleh Ratna Mulyany (2008)
daripada Universiti Islam Antarabangsa Malaysia.
8. Shariah Non Compliance through Auditing and Risk
Management in Islamic Banking and Finance, oleh Azah
Atikah Haji Anwar Batcha (2009) daripada International Centre of
Education in Islamic Finance (INCEIF).
9. Audit Syariah dalam Institusi Kewangan Islam di Malaysia,
kajian yang dijalankan oleh Mohd Zamerey Abdul Razak dan
Nurmaezah Omar.
10. Enhancing The Integrity of Islamic Financial Institutions in
Malaysia: The Case for The Shariah Audit Framework, merupakan
kajian yang ditulis oleh Abdul Rahim Abdul Rahman.
20. 11. Performance Auditing for Islamic Banks, kajian
yang ditulis oleh Muhammad Akram Khan.
12. Shariah Auditing in Islamic Financial Institutions:
Exploring the Gap Between the “Desired” and the
“Actual”, oleh Nawal Kasim, Shahul Hameed Mohamad
Ibrahim dan Maliah Sulaiman
13. The Organization of Audit Department in Islamic
Banks and Commercial Banks the Description and
Responsibilities of Internal Auditor, oleh Ali Idiab
Mohamed Idiab, Mohamad Sabri bin Haron dan Shofian
Bin Hj. Ahmad.
21. 14. Shariah Audit for Islamic Financial Services: The
Needs and Challenges, hasil penulisan Prof. Dr. Abdul
Rahim Abdul Rahman.
15. Shariah Compliant Parameters Reconsidered, hasil
penulisan Prof. Dr. Saiful Azhar Rosly.
16. The Importance and Method of Shariah Compliance
Audit, daripada Nibrasul Huda Ibrahim Hosen.
22. Walaupun bidang ilmu audit syariah ini adalah sesuatu yang baru
di dalam bidang keilmuan Islam, penyelidik tidak meminggirkan
karya-karya agong ulama silam yang mempunyai hubungan
langsung atau tidak langsung. Di antara karya-karya ulama silam
yang menjadi pendamping penyelidik adalah seperti berikut:
1. Nihayat al-Rutbah fi Talab al-Hisbah oleh Abdur Rahman
ibn Nasr al-Syaizari (1193).
2. Al-Hisbah fil-Islam oleh Taqi Al-Din ibn Taimiyah (1328).
3. Al-Ahkam al-Sultaniah oleh Abdul Hassan Ali al-Mawardi
(1058).
4. Ihya Ulum al-Din oleh Abu Hamid Muhammad al-Ghazali
(1111).
5. Muqaddimah oleh Abd al-Rahman ibn Khaldun (1405).
23. Penyelidik menggunakan dua kaedah kajian iaitu:
i. Metode Pengumpulan Data
Metode Dokumentasi
Metode Temubual
METODOLOGI KAJIAN
25. HASIL DAPATAN KAJIAN
Apa itu Audit Syariah?
Bank Negara Malaysia – Shariah Governance Framework
Periodical assessment conducted from time to time, to provide an
independent assessment and objective assurance designed to add
value and improve the degree of compliance in relation to the Islamic
financial institution business operation, eith the main objective of
ensuring a sound and effective internal control system for Shariah
compliance.
AAOIFI – Governance Standard (GSIFI 3)
Internal Shariah review is independent department or part of internal
audit examining and evaluating extent of compliance with Shariah rule,
fatwas, instructions etc issued by the Islamic financial institution Fatwa
and Shariah Supervisory Board.
26. Maka boleh dirumuskan daripada definisi-definisi
sebelumnya bahawa makna umum audit Syari’ah adalah
untuk memerhati dan memeriksa operasi, mengkaji,
mengawal dan melaporkan mengenai transaksi dan urusan
untuk dibetulkan mengikut peraturan dan perundangan
Islam untuk menyediakan penggunaan yang betul dan tepat
pada masanya yang diamanahkan dan laporan yang adil
untuk membuat keputusan.
27. Apa itu al-Hisbah?
Ibnu Khaldun
Satu jawatan agama di bawah bidang tugas menyuruh
melakukan kebaikan dan mencegah daripada melakukan
kemungkaran
al-Mubarak
Satu badan pengawasan yang ditubuhkan oleh kerajaan untuk
mengawasi kegiatan individu di dalam perkara yang berkaitan
dengan akhlak, agama dan ekonomi (kehidupan sosial secara
umumnya) dengan tujuan mengekalkan keadilan dan kemuliaan
sebagaimana yang dianjurkan oleh syariat Islam dan
bersesuaian pula dengan suasana persekitaran dan masa.
28. Berdasarkan elemen-elemen ini maka institusi hisbah
bolehlah didefinisikan sebagai “Satu institusi kerajaan yang
diwakilkan kepada seorang penguasa yang dilantik, tetapi
kemudian telah diserahkan kepada seseorang pegawai yang
khusus yang dinamakan muhtasib yang berperanan untuk
mengawal selia aktiviti ekonomi, keagamaan, kesihatan dan
hal ehwal perbandaran serta pentadbiran sesebuah bandar.
Ini untuk memastikan segala aktiviti tersebut tidak
bercanggah dengan hukum syarak dan menghukum mereka
yang bersalah.”
29. Konsep
ِنَع ْا ۡوَهَن َو ِوفُرۡعَمۡٱلِب ْاوُرَمَأ َوۗ ِرَكنُمۡٱل
“menyuruh berbuat yang ma’ruf dan mencegah dari
perbuatan mungkar”
(Surah al-Hajj 22: 41)
30. Persamaan dan Perbezaan antara Muhtasib
dengan Auditor
Peranan Hisbah – Mengawal Selia Sistem Aktiviti
Perekonomian.
Muhtasib yang pertama ialah Sa’id bin Sa’id bin Al-’As.
Muhtasibah yang pernah ditugaskan ialah Samra’ binti
Nuhaik al-Asadiyyah
Khalifah ‘Umar sendiri pernah menjadi muhtasib semasa
pemerintahan baginda.
31. • Tujuan Umum “al-amr bi
al-makruf wa nahy an
‘al-munkar “.
• Terhadap kerajaan dan
orang ramai.
• Skop yang lebih luas.
• Pematuhan Syariah.
• Fungsi perbandaran.
o Pelaksanaan yang benar
dan saksama mengikut
peraturan dan prinsip-
prinsip syariah.
o Terhadap Institusi
Kewangan Islam.
o Penyata Kewangan
(mencerminkan operasi).
o Keputusan Syariah yang
ditubuhkan.
o Fungsi pengawalseliaan.
HISBAH AUDIT SYARIAH
32. AUDIT SYARIAH BERASASKAN AL-HISBAH
Allah
Pihak
Berkuasa
Pemegang
Saham
Orang
Awam
‘True Accountability’ - Akauntabiliti kepada manusia kepada
manusia serta akauntabiliti kepada allah adalah penyelesaian
terbaik untuk mencapai tadbir urus korporat yang baik
33. WAHANA PENGAWASAN ISLAM
Proses Mikro
1. Pendekatan Kod Halal Haram
i. Riba
ii. Gharar
iii. Maisir
iv. Zhulm
v. Ihtikar
vi. Israf
2. Pendekatan Kontrak (Aqad)
35. Daripada perbincangan di atas, penyelidik menyimpulkan
bahawa konsep al-hisbah terdapat dalam audit syariah.
Kedudukan konsep ini adalah kukuh berdasarkan dalil
daripada al-Quran dan al-Sunnah, malah dikuatkan lagi
dengan perbincangan yang menyeluruh dalam semua
saluran syarak dan bidang utama fiqh seperti al-Qawa’id al-
Fiqhiyah, Fiqh al-Waqi`, Fiqh Awlawiyat, Usul al-Fiqh, Fiqh
al-Islami dan Maqasid al-Shar’iyah.
KESIMPULAN
36. Sekian, Terima Kasih.
Dengan adanya prinsip fiqh ini akan menjadi satu landasan
teori yang dapat dijadikan panduan untuk dipraktikkan pada
masa kini. Penyesuaian yang mengambil kira faktor zaman
dan juga tempat boleh dilakukan ke atas teori-teori tersebut
bagi memastikan kesejahteraan dan juga keadilan di dalam
masyarakat dapat diwujudkan.
37. BILBIOGRAFI
Ab. Mumin Ab. Ghani, Sistem Kewangan Islam dan
Pelaksanaannya di Malaysia, Jabatan Kemajuan Islam
Malaysia (JAKIM), 1999.
Abdelgadir Banaga, Graham Ray dan Cyril Tomkins, External
Audit and Corporate Governance in Islamic Banks,
Avebury, 1994
Abdul Halim Mat Diah, Falsafah Pendidikan Islam di Institusi
Pengajian Tinggi di Malaysia (Disertasi PhD), Yogyakarta:
Institut Agama Islam Negeri (IAIN), Sunan Kalijogo,
1986.
38. Abdul Rahim Abdul Rahman, Enhancing The Integrity of Islamic
Financial Institutions in Malaysia: The Case for The Shariah Audit
Framework, ISRA International Journal of Islamic Finance, Vol. 3 ,
Issue 1, 2011.
Abdul Rahim Abdul Rahman, Shariah Audit for Islamic Financial
Services: The Needs and Challenges, ISRA Islamic Finance
Seminar (IIFS), Kuala Lumpur, 11 November 2008.
Abdullah Muhammad Basmeih, Tafsir Pimpinan Ar-Rahman kepada
Pengertian Al- Quran, Jabatan Kemajuan Islam Malaysia
(JAKIM).
Ali Idiab Mohamed Idiab, Mohamad Sabri bin Haron dan Shofian Bin
Hj. Ahmad, The Organization of Audit Department in Islamic Banks
and Commercial Banks : the Description and Responsibilities of
Internal Auditor, Australian Journal of Basic and Applied Sciences,
5(12), 2011.
Auditing Organization for Islamic Financial Institutions (AAOIFI),
Accounting, Auditing and Governance Standards for Islamic
Financial Institutions, 2002.
39. Auni Hj. Abdullah, Hisbah dan Pentadbiran Negara, IKDAS
Sdn. Bhd. Kuala Lumpur, 2000.
Azah Atikah Haji Anwar Batcha, Shariah Non Compliance
through Auditing and Risk Management in Islamic Banking and
Finance, International Centre of Education in Islamic Finance
(INCEIF), 2009.
Charles Issawi, Filsafat Islam Tentang Sejarah, Dr. A. Mukti
(terj.), Jakarta: Tinta Emas, 1962.
Hussain G. Rammal dan Lee D. Parker, Audit and Governance
in Islamic Banks : Selection and Training of Shariah Advisors,
University of South Australia, 2010.
Hussain Khalifa Hussain Alkdai, Audit Committee
Characteristics and Earnings Management in Malaysian
Shariah-Compliant Companies, Bussiness and Management
Review, 2012.
40. Hussien Shehata, Introduction to Auditing, Universiti Al-
Azhar, 2011
Idris Awang, Kaedah Penyelidikan, Suatu Sorotan, Kuala
Lumpur: Akademi Pengajian Islam Universiti Malaya, Intel
Multimedia dan Publications, 2001.
Imam Barnadib, Arti dan Metode Sejarah Pendidikan,
Yogyakarta: Yayasan Penerbitan FIB-IKIP, 1982.
Jalal al-Din al-Mahalli (864h / 1459) dan Jalal al-Din al-
Suyuti (911h / 1505), Tafsir al-Jalaalain,
Jamal Adel Al-Sharairi, The Operating Islamic Banks in
Jordan Applying the International Internal Auditing
Standards (IIA’), International Journal of Economics
and Finance, 2012.
41. Koentjaraningrat (ed.), Metode-metode Penelitian Masyarakat,
Jakarta: P.T, Gramedia, 1977.
M. Mansoor Khan and M. Ishaq Bhatti, Development in Islamic
Banking : A Financial Risk – Allocation Approach, Emerald in
Sight, 2008.
Mohd Hairul Azrin Haji Besar, Mohd Edil Abd Sukor, Nuraishah
Abdul Muthalib dan Alwin Yogaswara Gunawa, The
Practice of Shariah Review as Undertaken by Islamic
Banking Sector in Malaysia, International Review of Business
Research Papers, Vol.5 No. 1 January 2009.
Mohd Zamerey Abdul Razak dan Nurmaezah Omar, Audit
Syariah dalam Institusi Kewangan Islam di Malaysia, Jurnal
Muamalat, Jabatan Kemajuan Islam Malaysia (JAKIM),
Bil. 1/2008
Muhammad Akram Khan, Performance Auditing for Islamic
Banks, Islamic Economic Studies, Vol.5, No.1, December
1997 & No.2, April 1998.
42. Muhammad Akram Khan, Role of The Auditor in an Islamic
Economy, Journal Res. Islamic Economic, 1985.
Nawal Kasim, Dynamics of Shariah auditing in Islamic
Institutions : a study of the Malaysian Islamic financial sector,
Universiti Islam Antarabangsa Malaysia, 2009.
Nawal Kasim, Auditing from the Islamic Perspective,
Accountants Today, June 2010
Nawal Kasim, Shahul Hameed Mohamad Ibrahim dan Maliah
Sulaiman (2009), Shariah Auditing in Islamic Financial
Institutions: Exploring the Gap Between the “Desired” and
the “Actual”, Global Economy & Finance Journal, Vol. 2 No. 2
September 2009.
Nibrasul Huda Ibrahim Hosen, The Importance and Method of
Shariah Compliance Audit,
43. Ratna Mulyany, Shari’ah Audit for Islamic Financial
Institutions: Perceptions of Accounting Academicians,
Audit Practitioners, and Shari’ah Scholars, Universiti
Islam Antarabangsa Malaysia, 2008.
Razimah Abdullah, Audit Dalam yang Berkesan : Rujukan
Lengkap Audit Proses, Pusat Penerbitan Universiti
(UPENA), UiTM, 2006.
Saiful Azhar Rosly, Shariah Compliant Parameters
Reconsidered, Annual Malaysian Finance
Association Conference, 4-5 Jun 2008.
Syed Alwi Mohamed Sultan, A Mini Guide to Shari’ah
Audit for Islamic Financial Institutions – A Primer,
CERT Publications Sdn. Bhd. Kuala Lumpur, 2007.
44. Wan Jemizan Wan Deraman, Audit Syariah dalam
Kewangan Islam, Utusan Malaysia dalam talian, 11
Mac 2010.
Zeti Akhtar Aziz, The Rise and Effectiveness of Corporate
Governance in the Islamic Financial Services
Industry, 2nd Islamic Financial Services Board (IFSB)
Summit, 24-25 Mei 2005
Zurina Shafii dan Supiah Salleh, Management of Shariah
Non-Compliance Audit Risk in the Islamic Financial
Institutions via the Development of Shariah Compliance
Audit Framework and Shariah Audit Programme, Kyoto
Bulletin of Islamic Area Studies, 2010.
