Antzinaroa 14.gaia

1. ANTZINAROA
k
I MENDETIK V MENDERA
ANDER ARISTEGI, MARTIN VILLAMAYOR ;JOSUNE IRIBARREN
GOENAGA ETA LUR FERNANDEZ CORCURA
Kaixo

3. Iberiarrak, erromatarren eta greziarren idazkien
arabera gutxienez K.a. VI. mendetik (k.a. lehen
milurtekoan) Iberiar Penintsulako ekialdeko eta
hegoaldeko kostaldeetan bizi ziren Iberiar herriak.
Haien artean honako tribu hauek zeuden (Airenosi,
Andosini, Ausetani …); nahiz eta haietako batzuen
jatorri etniko edo linguistikoari buruz zalantzak egon.

4.  Muinoetan eraikitako herrixka hesituetan bizi
ziren.
 Etxeak angeluzuzenak ziren, eta kaleka antolatuta
zeuden.
 Iberiarrak tributan antolatuta zeuden. Tribu askok
errege bat zuten gobernuburu.
 Biztanle gehienak nekazariak eta/edo abeltzainak
ziren.
 Artisau bikainak ere baziren Iberiarren artean.
 Burdinazko ezpatak, zeramikazko ontziak eta artilezko
nahiz lihozko ehunak egiten zituzten.
 Feniziarren eta Greziaren koloniekin ere jarduten
zuten salerosketan eta iberriaren beraien txanpona
erabiltzen zuten salerosketa horietan.

5. Iberiarren kultura, talde etnikoa eta entitate politikoa ez daude zehazki
definiturik. Terminoa oso zabala da, eta haren barrenean Burdin Aroko
zenbait herri sartzen dira, historian zehar "iberiar" identifikazioa jaso
dutenak. Edonola ere, herri horiek ezaugarri komun batzuk ere bazituzten,
hala nola K. a. VI. mendetik aurrera, feniziarren eta greziarren eragina
jaso izana.

6. Bi sail bereiz daitezke iberiar estatu-agintzan: iberiar brontzeak eta harrizko
eskulturak.
Iberiar brontze deitzen direnak brontzezko estatuatxo trinkoak dira, moldean
fabrikatuak eta ondoren apainduak. Gizonezko nahiz emakumezko irudiak dira, zutik
daudenak, besoak zabalik edo otoitz egiteko jarreran. Zaldunen baten irudirik ere
bada. Trinkoak izanik, ez ziren oso handiak izaten, 10-20 zentimetro bitartekoak, 30
zentimetroko bat ere egon arren.
Irudi gehienak santutegietan agertu dira, eta geografia banaketari dagokionez,
iberiar eremu osoan daude.
Hala ere, Sierra Morenako santutegietan azaldu dira gehientsuenak; izan ere,
Espainiako meategi eremu garrantzitsuenetako bat izateaz gainera, harrizko
eskultura handiak daude alderdi horretan.

7. Badirudi eginkizun erlijiosoak betetzen zituztela: jendea santutegietara joaten zen, eta, zeinek bere
ahalmenaren arabera, irudi desberdinak erosten zituzten, eta leku sakratuetan uzten zituzten.
Harrizko eskulturen multzoan sartzen dira eskultura biribilak, artegintza hau estilo greko arkaikoarekin eta
etruskoarekin lotzen dutenak.
Gaien arabera, bi sail bereiz daitezke, oso desberdinak: giza irudiak eta animalienak.
Lehenean aipagarriak dira hilobi irudiak, hala Bazako Dama, Eltzekoa eta eskaintzazko beste irudi batzuk.
Irudi handiez gainera, badira txikiagoak, horiek ere eskaintza moduan erabiltzen zirenak.
Animalien irudiek benetako animaliak agertzen dituzte (lehoiak eta zezenak batez ere) edota sinbolikoak
(esfingeak, grifoak), alegia, “bicha” famatuak. Animalion tipologia ekialdeko Mediterraneo aldean ezagutzen
den bera da, eta ezaugarri sakratuak egozten zaizkio, bizien nahiz hilen babesle gisa.

9. Zaila da herri zelta edota gaelikoak
Europan sartu ziren lehen talde
indoeuroparretatik bereiztea. Hala
ere, ia ziurra da K. a. XIII.
Mendean izugarri hedatu zirela,
Rodanotik jaitsi eta Languedoc,
Katalunia eta Ebroren
bailararaino. Beste zabaltze fronte
bat Belgikan eta Britainiar
Uharteetako hegoaldean izan zen.

10. K. a. VII. mendea inguruan, Iberiar Penintsulako Iberiar goi-lautadako eta kostalde atlantikoko
lurretan bizi ziren. Baina K. a. VI. mendean penintsularen ipar-ekialdea iberoen esku galdu
zuten, Iberiako zeltak kontinenteko beraien kideetatik bananduta geratu baitziren.
Zeltak tributan antolatuta zeuden. Beraiek ekoitzitako produktuez elikatzen ziren. Horregatik,
merkataritza oso jarduera urria zen. Pertsona gehienak abeltzaintzan aritzen ziren.
Zeltak oso trebeak ziren metalezko objektuak egiten.
K. a. IV. mendetik aurrera, zeltek Frantziako iparraldea eta erdialdea hartu zuten (Galia), Italiako
iparraldea eta britainiar irlen zati handiena. Balkanetan eta Galazia (hots, Asiara) ere iritsi ziren.
Garai hartan, irletako zeltek druidismoa besarkatu zuten; gerora, kontinentera zabaldu zen.
K. a. II. mendetik aurrera, zeltek germaniarren eta geroago erromatarren presio militarra nozitzen
hasi ziren. Handik hamarkada gutxira, Galia osoa okupatu zuten, Irlanda ezik. Dena den,
erromatarren presentzia Britainia Handian ez zen luzea izan: hori zela eta, hizkuntza zeltek
bizirik iraun zuten han eta, geroago, haietako bat kontinentera itzuli (bretoiera)

11. Zelta mitologia, zelten mitologia da. Zelta
mitologia ustezko zelta erlijioaren
inguruko kontakizun bilduma zabal bat
da, eta Burdin Aroan du jatorria. Aro
horretako beste zenbait indoeuropar
kulturak bezala, lehendabiziko zeltek ere
mitologia politeista eta erlijio egitura bat
izan zuten. Zelta herriak Erromarekin
zituen harreman estuak zirela eta, galiar
eta zeltiberoen antzera, mitologia horrek
ezin izan zion eutsi Erromatar Inperioaren
eraginari.

12. Zelta gurutzea V. mendearen
inguruan agertu zen Europan. San
Patrizio eta antzerako apostoluen
bidez zeltak kristautasunera
bihurtu ziren.
Zelta herria, Britainiar Uharteetan,
Galiako ipar-mendebaldean eta
Germanian edo Europa erdialdean
kokatutako indoeuropar herri bat
zen.
Garai hartan batu ziren gurutzea eta
zirkulua zen, bereziki aurreneko
zelta apaizen izendapenekin.

13. Gurutzearen zirkulua eguzkiaren ikur bat dela
uste da, nahiz eta beste interpretazio batzuk
ere egon. Honek, Bran, eguzkiaren jauna,
zelta erregeekin zerikusia omen du, halere
antzinagoko ohiturak ere badaude, hauen
interpretazioaren arabera olatu eta
itsasoaren jainkoa izango litzateke. Jainko
erraldoi hau buru batez dago irudikatuta,
burua mozturik hiltzea eskatu baitzuen eta
buru hau bera Londresko Muino Zurian
lurperatu zedila, handik uharteak babestuko
baitzituen argirik ikusi gabe jarraitzen
baldin bazuten.

15. Artessos o Tartéside fue el nombre por el que los griegos
conocían a la que creyeron primera civilización de Occidente.
La primera fuente histórica que alude a Tartessos es la Historia
de Heródoto, del siglo V a. C.

16.  Según las investigaciones más recientes, esta cultura se formó a partir de
la evolución de las poblaciones locales herederas del Bronce del suroeste
peninsular, evolución que llegó a su clímax cuando comenzaron a
relacionarse con las factorías fenicias del litoral.

17. El núcleo original de la cultura tartesia comprende aproximadamente el
territorio de las actuales provincias de Huelva, Sevilla y Cádiz. Dos áreas
especialmente importantes fueron los centros mineros de los
ríos Tinto y Odiel y la llanura agropecuaria del Guadalquivir
Algunos asentamientos importantes de la costa fueron Asta Regia,
Nabrissa, Onoba y Ossonoba, mientras que en el interior se
destacan Carmona, Carambolo, Sevilla, Tejada la Vieja, Estafilla y Cancho
Roano (Badajoz).
En una última fase (siglo VI a.C.), se produjo una emigración hacia el norte por
motivos desconocidos que pobló el valle del Guadiana e incluso el Valle de Alcudia,
tal como demuestran los yacimientos tartesios de Cancho Roano, El Turuñuelo
o Sisapo.

18. Aparición de asentamientos estables en los que se aprecia una incipiente
jerarquización social.
Los primeros poblados tartesios datan de esta etapa final del Bronce.
Están compuestos por casas de planta ovalada o circular, construidos sin una
organización espacial definida.
Se situaban en lugares estratégicos donde dominaban los caminos terrestres y
los recursos agrícolas y mineros de la región.
Algunos de los asentamientos importantes de esta época son:
Setefilla (Sevilla)
Carmona (Sevilla)
Mairena del Alcor (Sevilla)
Montemolín (Badajoz)
El Berrueco (Cádiz)
Llanete de los Moros, Montoro (Córdoba)
Colina de los Quemados (Córdoba)

19.  Algunos yacimientos importantes que se podrían considerar tartesios son:
 La Aliseda, en la provincia de Cáceres
 Asta Regia, en Jerez de la Frontera (Cádiz)
 Cancho Roano, en Zalamea de la Serena (Badajoz)
 El Carambolo, en la provincia de Sevilla

20.  Cerro Salomón fue un poblado minero establecido en el siglo VII a. C. en la
cabecera del Río Tinto.
 En él se han encontrado herramientas mineras, lámparas, fuelles y crisoles.
 Sus habitantes extraían oro, plata y cobre, fundían el mineral y lo enviaban
río abajo hasta Onuba (Huelva) en forma de lingotes o en bruto.

21.  La primera referencia que se ha querido ver de los Tartesios procede de su
identificación con el nombre Tarshish que aparece mencionado en la Biblia,
pero muchos autores consideran que se refiere más bien a algún puerto
del Mar Rojo o a un tipo de nave que viajaba hacia esa zona.

22.  Una hipótesis apoyada en algunas referencias clásicas es la identificación de Gádir
con Tartessos. Según esta teoría, Tartessos sería la denominación genérica de una
región en la que la única urbe con entidad de la zona sería la Gádir fenicia.

23.  La base fundamental de la riqueza de los Tartesios fue la metalurgia y la
exportación de los minerales de oro, plata, cobre, estaño, hierro y plomo.
 El oro abundaba en los ríos del sur y oeste peninsular.

24.  Los Tartesios fabricaron abundantes objetos de metal que, por un lado,
tenían influencia oriental, pero también una gran originalidad.
 En bronce destacan las jarras picudas, similares a las griegas, pero con forma
piriforme en vez de ovoide.

25.  Existe una serie de lápidas sepulcrales halladas en el Algarve, Alentejo y bajo
Guadalquivir que contienen inscripciones en un idioma desconocido pero que
parece ser que es de tipo semisilábico y se escribe de derecha a izquierda.
• En ellas se ha querido ver una representación del idioma tartéso, del que
parece que derivó la lengua hablada por los turdetanos, de los que dice
Estabón que tenían escritos y leyes con más de 6000 años de antigüedad.

26.  Según Aubet, el periodo «orientalizante» tartesio se ha de
interpretar en el contexto de una élite indígena situada en la
cúspide de una sociedad jerarquizada que dominaba sus
propios recursos económicos.
 Enfrentada ante los exóticos estímulos socio-culturales que
los fenicios les ofrecieron procedentes del levante, respondió
adoptando su ideología e integrándose en sus circuitos
comerciales, que abarcaban todo el Mediterráneo.

27. JOSUNE IRIBARREN GOENAGA

28. K.a. VII.mendean, feniziarrak etorri ziren
penintsulara, bertako mineralak erakarrita. Asiatik
etorri ziren, eta itsas gizon trebeak eta merkatari
bikainak ziren. Andaluziako kostaldean kokatu
ziren. Hainbat kolonia sortu zituzten bertan: Gadir
(Cadiz), Sexi (Almuñecar), Maloka (Malaga), eta
Abdera (Adra). Kolonia horietan bizi zirela, iberiar
herriekin salerosketan jarduten zuten.

29. Fenizia mediterraneoaren ekialdeko kostaldearen eta
Libanoko mendien arteko lur zatia zen.
Bertan, zibilizazioa oparoa egon zen K.a. II.mendetik
aurrera.
Inoiz ez zen batasun politikorik lortu herrialdean, baina hiri
federazio oparoa eratu zen.
Hiri nagusiak Arados, Biblos, tiro, Akka (gaur egungo Akre)
Arvad (Ruad) Beri (Beirut) eta Ugari izan ziren.

30. Antzinako Grezia greziar hizkuntza eta kulturako herrien zibilizazioa
izan zen, Antzinaroan garatu zena,k.a. II. milurtekotik aurrera.
Mendebaldeko zibilizazioaren jatorria kulturatzat hartza da,itzelezko
eragina izan baitzuen Erromatar Inperioan, eta baita Pizkundean
eta beste ondorengo aroetan ere.
Gaur egungo Grezia eta Asia txikian hasi bazen ere, Mediterraneo
osora zabaldu zen, iberiar penintsulatik Itsaso Beltzeraino.
K.a. VI. mendearen inguruan greziarrak kostalde mediterraneora
iritsi ziren, Greziatik etorrita.
Penintsulako metalekin, gatzarekin eta espartuarekin salerosketan
jarduten zuten.
Greziarrek ere zenbait kolonia sortu zituzten: Rhode (Rosas),
Emporion (Empuries), Sagunto eta Hemeroskopeion (Denia).

32. K.a. III.mendean, katagotarrak etorri ziren Afrikatik, eta Balear
uharteetan eta Iberiar penintsulako ekialdean kokatu ziren.
Lurralde horietan, Ebyssos (Ibiza) eta Kartago Nova (Cartagena) koloniak
sortu zituzten, besteak beste.
Kartagotarrrek beste lurralde batzuk konkistatu nahi zituzten,
Mediterraneoan zuten boterea areagotzeko. Baina erromatarrak
horretarako prest ez zeudenez, elkarren kontra borrokatu ziren.
Erromatarrek menderatu egin zituzten kartagotarrak, eta kanporatu egin
zituzten Iberiar penintsulatik.