Breve resumo sobre a revolución rusa e a formación da URSS para 4º de ESO.

1. As revolucións rusas e a formación da URSS
A revolución de outubro de 1917 instaurou sobre a meirande parte do territorio do vello
imperio ruso un sistema alternativo ao capitalismo e ao liberalismo político, o socialismo
soviético. Paradoxicamente, n esta revolución tivo lugar nun país atrasado cunhas condicións
que non semellaban, segundo a teoría marxista, ás máis axeitadas para o triunfo dunha
revolución socialista.
Rusia a comezos do século XX.
En 1900, Rusia seguía a ser un país eminentemente agrario. A súa serodia
industrialización, comezada nos anos 1890, concentrábase nalgunhas rexións (San
Petersburgo, Moscova, Polonia, a conca do Donestk en Ucraína, a área petrolífero do
Cáucaso). Malia o seu rápido crecemento, o sector secundario seguía a ser moi minoritario
ao comezar a Primeira Guerra Mundial. O Estado e a inversión estranxeira foron
fundamentais no seu impulso.
O imperio dos tsares presentaba enormes desigualdades sociais. As minorías
privilexiadas (nobreza terratenente, clero ortodoxo) contrastaban fortemente coa maioría
campesiña, pobre e famenta de terras. En 1861, un decreto do tsar Alexandre II puxera tardía
fin á súa servidume. En vésperas da Gran Guerra, os campesiños aínda representaban o 80%
dos máis de 125 millóns de habitantes do Imperio. A burguesía e as clases medias eran moi
débiles aínda. O proletariado era escaso (uns 4 millóns de traballadores) pero estaba moi
concentrado nunhas poucas áreas e estaba sometido a durísimas condicións de vida e
traballo.
O territorio do Imperio ruso, o Estado máis extenso do planeta (máis de 22 millóns de
km2
). estaba habitado por unha poboación moi heteroxénea dende o punto de vista étnico e
cultural. Os rusos representaban pouco máis do 44% dos seus habitantes. A axitación
nacionalista prendera con forza entre algunhas comunidades: polacos, fineses, xeorxianos,
armenios, ucraínos, etc.
Dende o punto de vista político, Rusia era unha autocracia: o poder político
concentrábase en mans do tsar, os dereitos e liberdades individuais non estaban recoñecidos
e non existían auténticas institucións representativas. Nicolás II, o derradeiro dos Romanov,
entronizado en 1894, amosaría non ter as aptitudes necesarias para facer fronte ás
complicadas circunstancias en que lle tocou reinar.
A oposición política era obxecto dunha forte persecución. Dentro dela foron
individualizándose dende os últimos anos do século XIX tres sectores fundamentais:
• Os liberais, apoiados por sectores da nobreza ilustrada, a burguesía e as clases medias
aspiraban a instaurar en Rusia un réxime constitucional segundo o modelo das
monarquías de Europa occidental. A súa principal organización política foi o Partido
Constitucional Democrático, ou kadet, fundado en 1905.
• Os populistas reinvindicaron dende as útlimas décadas do século XIX a comunidade
rural (o mir) e o papel revolucionario do campesiñado. O Partido Socialista
1

2. As revolución rusas e a formación da URSS
Revolucionario ou eserita, fundado en 1902, recolleu do populismo a herdanza
ideolóxica e unha praxe na que coexistían a axitación nos medios campesiño e o
terrorismo individual.
• Os marxistas buscaron o apoio do proletariado fabril. En 1898, diversos grupúsculos
desta orientación confluíron na formación do Partido Obreiro Socialdemócrata. En
1903, o partido esgazou en dous: os bolxeviques (maioritarios), partidarios da acción
revolucionaria, liderados por Lenin, e os menxeviques (minoritarios), gradualistas,
para os que só o desenvolvemento do capitalismo sería o que crearía en Rusia as
condicións para o triunfo da revolución socialista.
A revolución de 1905.
O réxime autocrático veuse sacudido en 1905 por unha ampla axitación política e social
na que participaron dun ou doutro xeito os diversos sectores opositores. Na xestación desta
crise incidiron diferentes causas: unha grave crise económica, a conseguinte agudización dos
conflitos sociais (folgas obreiras, levantamentos campesiños) e a derrota na guerra co Xapón
(1904-1905), que puxo de relevo a incompetencia das autoridades tsaristas. A masacre do
Domingo Vermello, perpetrada en xaneiro de 1905 en San Petersburgo pola garda imperial
sobre unha manifestación pacífica de traballadores precipitou a xeralización das protestas. O
amotinamento dalgunhas unidades militares, como o mitificado levantamento da tripulación
do acoirazado Potemkin, agravou a situación. En moitos lugares, incluída a capital imperial,
apareceron os primeiros soviets, comités locais constituídos respresentantes elixidos polos
obreiros, soldados e campesiños para dirixir as accións de protesta que, nalgúns casos,
chegaron a convertirse nunha especie de goberno municipal de emerxencia ante a parálise
das institucións oficiais.
Ante a gravidade da situación, o tsar veuse na obriga de prometer reformas a través do
chamado Manifesto de Outubro. Sen embargo, unha vez que a orde foi restablecida a finais
de 1905, o alcance destas foi recortado: a Duma (parlamento) recibiu escasos poderes, as
liberdades individuais foron restrinxidas e a reforma agraria promovida polo ministro Stolipin
tivo un alcance moi limitado e non neutralizou as demandas campesiñas. Ficou instaurado un
sistema pseudoconstitucional que a penas limitaba os poderes do tsar. Malia o fracaso, a
revolución de 1905 aportou leccións moi valiosas á oposición antitsarista.
As revolucións de 1917.
A Gran Guerra tivo efectos demoledores sobre o Imperio ruso. A participación no
conflito europeo provocou graves problemas que precipitaron unha nova e definitiva crise
revolucionaria en 1917:
• As derrotas ante ás potencias centrais, singularmente fronte ás tropas alemás,
provocaron enormes perdas territoriais (Polonia, Bielorrusia, Lituania), importantes
destrucións materiais e un enorme número de baixas (uns 6 millóns, deles máis de 1’7
millóns de mortos). Nun exército mal equipado e peor alimentado foise deteriorando
a disciplina: desercións, actos de desobediencia e mesmo motíns eran reiterados.
2

3. As revolución rusas e a formación da URSS
• As repercusións económicas foron tamén negativas. A mobilización militar de millóns
de campesiños contribuíu á caída da produción agrícola. A industria e o deficiente
sistema de transportes reconvertéronse para satisfacer as necesidades bélicas. O
desabastecemento das cidades produciu subas de prezos e fame. O crecente gasto
bélico xerou déficit, endebedamento público e inflación. Os prezos multiplicáronse
por 10 entre 1914 e 1917.
• A gravidade da situación puxo en evidencia a incompetencia do goberno, de moitos
dos mandos militares e do propio Nicolás II, rodeado dunha corte onde o influxo do
sinistro Rasputín provocaba un forte rexeitamento.
A revolución de febreiro.
O descontento popular fíxose evidente. Repetíronse manifestacións, folgas obreiras,
levantamentos campesiños e mesmo motíns militares. A comezos de 1917, as folgas
estendéronse polas grandes fábricas da capital imperial, rebautizada como Petrogrado. A
finais de febreiro, unha serie de manifestaciós populares contra a fame e a guerra (pan e paz
era o seu lema) precipitaron os acontecementos. Cando os soldados se negaron a disparar
contra a multitude e mesmo se sumaron ás protestas a situación tornouse incontrolable.
Políticos liberais da Duma, figuras da Corte e mandos militares manobraron para forzar a
renuncia de Nicolás II. Finalmente, o 2 de marzo, o tsar abdicou no seu irmán, o gran duque
Miguel, quen rexeitaría o ofrecemento.
A revolución de febreiro significou o fin da autocracia. O poder foi asumido
formalmente polo Goberno provisional emanado da Duma e formado inicialmente por
ministros liberais (Luov, Miliukov) aos que se sumou un socialista moderado (Kerenski). Máis
tarde incorporaríanse ao gabinete representantes menxeviques e eseritas. Ao mesmo tempo
que o Goberno provisional, representantes dos obreiros e soldados formaban o soviet de
Petrogrado. O seu exemplo espallouse decontado por numerosas cidades, aldeas e unidades
militares do imperio. Deste xeito, no lugar do vello réxime aparecía unha dualidade de poder
entre o Goberno provisional e os soviets.
O Goberno provisional recoñeceu os dereitos e liberdades individuais, concedeu unha
ampla amnistía que posibilitou a liberación dos presos políticos e o retorno dos exiliados e
prometeu amplas reformas sociais, o reparto de terras entre os campesiños e a convocatoria
dunha Asemblea Constituínte elixida por sufraxio universal para decidir o futuro político do
imperio. As graves complicacións económicas, sociais, políticas e militares que sufría o país
non puideron ser resoltas. As reformas adiáronse sine die. Menxeviques e eseritas, que
apoiaban ao goberno, viron como a súa popularidade e a maioría coa que contaban nos
soviets se debilitaban.
A revolución de outubro.
Os bolxeviques, baixo a dirección de Lenin, habían ser os grandes beneficiarios da
situación. Nas chamadas teses de abril, Lenin rexeitou toda colaboración co Goberno
provisional e expuxo programa de acción do partido resumido no popular lema “paz, terra e
todo o poder para os soviets”. O intento de golpe de Estado do xeneral Kornilov (agosto de
3

4. As revolución rusas e a formación da URSS
1917) contra o Goberno provisional fracasou pero puxo de relevo a súa debilidade e
acrecentou a popularidade dos bolxeviques, que xogaran un sobranceiro papel na derrota
dos golpistas. En setembro acadaron a maioría nos principais soviets e estaban preparados
para a conquista do poder.
O 25 de outubro de 1917, un levantamento armado bolxevique en Petrogrado
organizado por Trotski provocou a caída do Goberno provisional. O poder foi asumido polo
Consello de Comisarios do Pobo ou Sovnarkom, un goberno revolucionario presidido por
Lenin, formado polos bolxeviques e apoiado pola maioría dos soviets. Os primeiros decretos
do Sovnarkom sinalaron unha nova ruptura co pasado e pretendían consolidar o apoio
popular aos bolxeviques:
• Confiscáronse as grandes propiedades para a súa repartición entre os campesiños
(decreto sobre a terra)
• A industria pasou a estar controlada por comités elixidos polos traballadores nas
fábricas (decreto sobre o control obreiro). A banca, os camiños de ferro e o comercio
exterior foron estatalizados.
• Proclamouse o dereito á libre determinación dos pobos que formaban parte do
Estado ruso (decreto sobre as nacionalidades).
• Fíxose un chamamento aos traballadores europeos a prol dunha paz inmediata sen
anexións nin indemnizacións (decreto sobre a paz). En decembro de 1917 asinouse o
armisticio coas potencias centrais e comezaron con estas as negociacións que levaron
ao Tratado de Brest Litovsk en marzo de 1918. Con el remataba a participación rusa na
Gran Guerra a costa de enormes perdas territoriais.
Mantívose a convocatoria da Asemblea Constituínte. As eleccións celebráronse en
novembro de 1917 e os resultados deron a vitoria aos eseritas, que aínda gozaban dun
considerable apoio entre a maioría campesiña do país. Os bolxeviques disolvérona pola forza
sen ningunha contemplación. Axiña se desencadeou a persecución contra tódolos grupos
opositores ao goberno leninista: kadets, menxeviques, eseritas...O Partido Comunista,
denominación adoptada polos bolxeviques en marzo de 1918 fíxose co monopolio do poder.
En xullo de 1918, o Congreso dos Soviets, aprobou a Constitución da República Socialista
Federativa Soviética Rusa (RSFSR), denominación oficial do novo Estado.
O nacemento da URSS (1918-1924)
A guerra civil (1918-1921).
Os primeiros pasos do Estado soviético estiveron marcados pola figura do seu
fundador e pola guerra civil. Entre 1918 e 1921, Rusia viviu un cruento enfrontamento armado
entre as tropas bolxeviques, organizadas por Trotski no Exército Vermello, os e as forzas
contrarrevolucionarias dos chamados exércitos brancos apoiados pola intervención das
potencias aliadas (Francia, Reino Unido, EE.UU., Xapón).
O Exército Vermello logrou impoñerse a costa de enormes sacrificios. Dende o punto
de vista político, a guerra acentuou as tendencias ditatoriais do réxime soviético. Dende o
4

5. As revolución rusas e a formación da URSS
punto de vista económico, impúxose o comunismo de guerra, que implicou a completa
estatalización da industria e os servizos e una política de requisa forzosa dos excedentes
campesiños. O país quedou sumido na miseria: as producións agraria e industrial
afundíronse, a fame provocou máis de 5 millóns de mortos, o descontento estendeuse.
Mesmo os mariñeiros da base naval de Kronstadt, que tiveran un sobranceiro papel en
outubro de 1917, se levantaron en armas en marzo de 1921 contra o goberno bolxevique. A
revolta de Kronstadt foi sometida sen contemplacións pero influíu na decisión de abandonar
o comunismo de guerra.
Por outra banda, a vitoria na guerra civil permitiu a recuperación dalgúns territorios
perdidos en Brest-Litovsk como Ucraína, Bielorrusia ou o Cáucaso. Estes foron organizados
en repúblicas soviéticas segundo o modelo ruso. En 1922, os representantes destas asinaban
o Tratado de creación da Unión de Repúblicas Socialistas Soviéticas (URSS). En 1924
aprobaríase a primeira Constitución da URSS. Esta definía unha organización federal do
Estado cun parlamento bicameral (o Soviet Supremo) e un goberno (o Presidium) comúns. O
Partido Comunista da Unión Soviética (PCUS) monopolizaba tódolos recursos políticos e
identificouse progresivamente co aparato do Estado soviético.
A NEP
En 1921, Lenin impulsou unha Nova Política Económica (NEP). Autorizáronse o
funcionamento das pequenas empresas privadas nos sectores industrial e comercial, o libre
comercio interior e os investimentos estranxeiros. Ao mesmo tempo substituíuse a requisa
dos excedentes campesiños polo pago dun imposto en especie proporcional á colleita.
Os resultados económicos desta parcial reintrodución de elementos capitalistas foron
moi positivos: a produción, sobre todo a agrícola, recuperouse e mellorou o nivel de vida da
poboación. Pero as desigualdades sociais medraron: a NEP beneficiou sobre todo aos
empresarios privados (nepmanii e aos campesiños acomodados (kulaks). Isto reavivou o
debate ideolóxico no seo do Partido Comunista entre os defensores (Bukharin) e os
detractores (Trotski) da NEP, que a consideraban un paso atrás na construción dunha
sociedade socialista.
A época estalinista (1924-1953)
Á morte de Lenin (1924) desatouse unha pugna polo poder soviético que tivo como
protagonistas a Trotski e Stalín. O primeiro conservaba o prestixio gañado durante a
revolución e a guerra civil e coa favorable opinión de Lenin. Pola contra, Stalin fora
consolidado a súa posición no Partido dende o seu nomeamento como secretario xeral
(1922) e utilizou con habilidade as disputas entre os veteranos dirixentes bolxeviques. Nun
primeiro momento aliñouse cos partidarios da NEP e postulou a construción dos socialismo
nun só país fronte á formulación trotsquista da revolución permanente, que animaba a
exportar a revolución a outros países. A partir de 1927, Stalin fíxose dono da situación. Trotski
foi expulsado do goberno soviético e do partido, logo expulsado da URSS (1929) e,
finalmente, asasinado no seu exilio mexicano (1940).
5

6. As revolución rusas e a formación da URSS
No eido político, o estalinismo significou a implantación dun réxime totalitario que
atinxiu tódolos aspectos da vida soviética. O PCUS, que veu recoñecido oficialmente o seu
papel dirixente na Constitución da URSS de 1936, acadou un completo control dos órganos
do Estado. O liderado de Stalin veuse reforzado. Por unha banda, a omnipresente
propaganda oficial converteuno en obxecto dun desmedido culto á personalidade. Pola
outra, desenvolveuse un amplo e eficaz aparato represivo que eliminou a todo sospeitoso de
oposición ao líder na sociedade, nas institucións políticas, no Exército Vermello e no mesmo
Partido Comunista. Os grandes procesos de Moscova (1936-1938) culminaron coa purga dos
presuntos disidentes que foron condenados, uns executados, outros presos e outros
deportados aos campos de traballo forzado do Gulag. O instrumento oficial da represión foi o
NKVD (Comisariado do Pobo para Asuntos Internos), a omnipresente policía política. Nun
ambiente de terror, a sospeita, a delación e a colaboración voluntaria co aparato represivo
estendeuse a unha boa parte da sociedade. En 1938, máis de 10 millóns de persoas sufriran,
en maior ou menor grao, as represalias do réxime.
No eido económico, o estalinismo impuxo coa mesma falla de miramentos a completa
colectivización e a industrialización acelerada do país. A partir de 1928, a NEP foi abandonada
e a propiedade privada dos medios de produción abolida. As terra foron colectivizadas
forzosamente e as explotacións campesiñas integradas en grandes kolkhoses (granxas
colectivas) ou sovkhoses (granxas estatais). A resistencia de boa parte do campesiñado á
colectivización foi reprimida sen a máis mínima contemplación. A caída da produción agraria
e a fame, que só en Ucraína provocou máis de 3 millóns de mortos en 1932-1933 (o
Holodomor), non detiveron o proxecto estalinista. Ao mesmo tempo tódalas empresas
industriais e comerciais eran estatalizadas.
Introduciuse a planificación centralizada. Dende 1928, o Estado fixou a través dos plans
quinquenais os obxectivos das diferentes unidades de produción. A industria pesada,
destinada a incrementar a capacidade produtiva do país, foi claramente privilexiada respecto
á industria lixeira, desatendendo as necesidades de consumo da poboación, e á agricultura,
que experimentou un atraso considerable.
A costa de enormes sacrificios para a maioría da poboación, a URSS converteuse nunha
gran potencia a finais dos anos 1930. A produción enerxética e industrial medrara
espectacularmente, construíranse grandes infraestruturas, o Estado soviético contaba cun
poderoso exército. Ao mesmo tempo foise consolidando unha nova clase dirixente, a
nomenklatura, constituída polos cadros dirixentes do Estado, o Partido e os organismos
económicos, oposta a calquera cambio significativo no sistema. A nomenklatura soberviviría
ao propio Stalin, morto en 1953.
6