Διόδωρος Σικελιώτης-(4) - http://www.projethomere.com

4. Η ιστοριογραφία μέχρι τον Διόδωρο
Η λέξη ιστορία είχε στους αρχαίους γενικά τρεις σημα­σίες:
α) την αρχική σημασία που ήταν συνολική γνώση, σο­φία
(Φυσική Ιστορία, Πλίνιος), β) τη σημασία που προήλθε
από την προηγούμενη και ήταν η επιστήμη των πράξεων και
της ζωής του ανθρώπου και γ) την αντικειμενική σημασία,
τη σημασία, δηλαδή, των ίδιων των πράξεων του ανθρώπου.
Ο πρώτος που έδωσε ουσιαστικά τον ορισμό της ιστορίας
ως επιστήμης των πράξεων του ανθρώπου είναι ο Ηρόδοτος,
ο οποίος έγραψε την Ίστορείης άπο'δειξιν «ώστε ούτε οι
πράξεις των ανθρώπων να ξεθωριάσουν με τον χρόνο ούτε
τα μεγάλα και θαυμαστά έργα τόσο των Ελλήνων όσο και
των βαρβάρων αποδειχτούν ότι έγιναν άδοξα». Ειδική όμως
επιστημονική σημασία στη λέξη ιστορία έδωσε ο Αριστοτέ­λης,
διακρίνοντας την από την ποίηση και ανάγοντας τη σε
όρο συγκεκριμένο που αναφέρεται στη γνώση των ανθρωπί­νων
πράξεων, όπου ο άνθρωπος δεν θεωρείται ον φυσικό
αλλά λογικό και ηθικά ελεύθερο. Από τον Αριστοτέλη και
στο εξής η λέξη ιστορία καθιερώθηκε ως όρος επιστημονι­κός,
τον οποίο μεταχειρίστηκαν οι μεγάλοι ιστοριογράφοι
των ελληνιστικών και των ελληνορωμαϊκών χρόνων, όπως
ο Πολύβιος, ο Διονύσιος ο Αλικαρνασεύς, ο Διόδωρος ο Σι-
11

5. ΕΙΣΑΓΩΓΗ
κελιώτης, ο Πλούταρχος, καθώς και οι Ρωμαίοι ιστορικοί
Τίτος Λίβιος και Τάκιτος.
Σε όλους τους λαούς η ιστορία πέρασε από μια πρωτό­γονη
περίοδο, κατά την οποία περιοριζόταν απλά και μόνο
στην ξερή έκθεση γεγονότων, που εξυμνούσαν τον κυρίαρχο
της κάθε κοινωνίας ή έθνους, και στην ποιητική ανάπτυξη
γεγονότων ή και μύθων, που ψάλλουν «τη δόξα θεών και
ανθρώπων». Η πρωτόγονη τούτη ιστορία παρουσιάζεται
είτε με τη μορφή αναγραφών, που είναι κατάλογοι δυνα­στών
και ιερέων των μεγάλων ανατολικών λαών, γενεαλο­γίες
ισχυρών οίκων, μυθώδεις διηγήσεις για οικιστές πόλε­ων,
κ.λπ., είτε με τη μορφή ποίησης, ιερών ύμνων και, προ­παντός,
επικών ποιημάτων, όπως είναι τα ομηρικά έπη, οι
σάγες (saga) της Βόρειας Ευρώπης ή τα επικά ιπποτικά
άσματα του μεσαίωνα. Η σύνθεση όλων των έργων τούτων
γινόταν με σκοπό πρακτικό και χάριν συμφέροντος, με απο­τέλεσμα
να μην έχουν τίποτα κοινό με την ιστορική επιστή­μη
όπως την αντιλαμβανόμαστε σήμερα, διότι τους λείπει το
συνολικό και κριτικό πνεύμα. Οι Έλληνες πρώτοι ξεπέρα­σαν
την πρωτόγονη περίοδο της ιστορίας και έκαναν την
αναγραφή πράξεων ή την απλή αφήγηση του παρελθόντος
είδος ιστορικό λογοτεχνικό. Έτσι, εμφανίζεται η αφηγημα­τική
ιστορία, με τη λογογραφία των Ιώνων (προ του 500
π.Χ.), η πρώτη ελληνική ιστοριογραφία. Οι Ίωνες λογογρά-
φοι αφηγήθηκαν κτίσεις πόλεων και γενεαλογίες. Κυρίως
όμως το λογοτεχνικό είδος της ιστορίας εμφανίστηκε σε
πλήρη ανάπτυξη τα μέσα του 5ου αιώνα, περί το 440
π.Χ., με τον Ηρόδοτο. Όσο ωραία και θελκτική κι αν ήταν
όμως η σύνθεση του Ηροδότου, δεν μπορούσε να ικανοποι­ήσει
την επιθυμία της βαθιάς φιλοσοφικής σκέψης που ανα­πτύχθηκε
κατά τα τέλη του 5ου αιώνα, της οποίας λαμπρός
εκπρόσωπος είναι ο Θουκυδίδης. Με σιγουριά και κριτική
θεώρηση, με ύφος σφιχτό και αξιωματικό σπάει πρώτος
12

6. ΕΙΣΑΓΩΓΗ
τα δεσμά που ένωναν την ιστορία με την εποποιία και απο­βάλλει
από τη συγγραφή του κάθε μυθώδες και υπερφυσικό
στοιχείο, για να αποδειχτεί ο πρώτος και μεγαλύτερος πο­λιτικός
ιστοριογράφος του κόσμου. Ο Θουκυδίδης δεν αρκεί­ται
στο να εκθέτει μόνο την ιστορική αλήθεια, αλλά αναζητά
και τα αίτια των γεγονότων, ερμηνεύοντας τα με ευρύ, κρι­τικό
πνεύμα.
Από την ευχάριστη διήγηση των γεγονότων που παρα­τάσσονται
με απλή εξωτερική ενότητα, που προέρχεται από
τη χρονική και τοπική συνάφεια, επιζητείται ήδη η παρά­σταση
και η ερμηνεία τους με βάση την εσωτερική τους
ενότητα, που προέρχεται από τη φυσική και λογική σχέση
εσωτερικών δυνάμεων και ενεργειών, εκδηλώσεις των ο­ποίων
είναι τα γεγονότα. Για την επίτευξη τούτου του βα­θύτερου
σκοπού δεν πρέπει να εκτίθενται μόνο τα εξωτερικά
πολιτικά γεγονότα αλλά και οι ποικίλες εσωτερικές εκδηλώ­σεις
των λαών. Θαυμάσιο παράδειγμα τέτοιας ολοκληρωμέ­νης
ιστορίας δίνει ο Πολύβιος (περί το 140 π.Χ.). Η γεω­γραφία,
οι θεσμοί των κρατών, οι νόμοι και τα ήθη, η στρα­τιωτική,
θρησκευτική και οικονομική διοργάνωση δεν είναι
θέματα παρόδου αλλά καθαυτή η ύλη της έρευνας του Πο­λύβιου.
Σε μίμηση των τριών τούτων Ελλήνων ιστορικών, του
Ηροδότου, του Θουκυδίδη και του Πολύβιου βάδισαν οι ι­στορικοί
όλων των αιώνων. Ο Διόδωρος παραδέχεται για τη
συμβολή τους στην ιστοριογραφία τους δύο πρώτους, ενώ
τον Πολύβιο, του οποίου το έργο γνωρίζει τον αναφέρει μό­νο
ως παιδαγωγό του Πόπλιου Κορνηλίου Σκιπίωνα, αλλά
και τον χρησιμοποιεί ως πηγή για τη ρωμαϊκή ιστορία.
13

7. ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Η ζωη' και το έργο τον Διόδωρου
Ο Διόδωρος γεννήθηκε στη μικρή πόλη Αγύριον της Σι­κελίας
περί το 90 π.Χ., χρονολογία την οποία συνάγουμε από
την ομολογία του ιδίου ότι επισκέφτηκε για σπουδές την
Αίγυπτο κατά την 180ή ολυμπιάδα, δηλαδή, 60 - 56 π.Χ.
Υποθέτουμε επίσης ότι έζησε μέχρι το 30 περίπου π.Χ.,
από το ότι το τελευταίο ιστορικό γεγονός που αναφέρει εί­ναι
ο αποικισμός του Ταυρομενίου από τον Οκταβιανό που
τοποθετείται περί το 36 π.Χ., ενώ ταυτόχρονα δεν υπάρχει
στο έργο του η παραμικρή ένδειξη για τη ναυμαχία του Α­κτίου,
31 π.Χ., που αποτέλεσε σταθμό στην εξέλιξη της
πολιτικής ιστορίας της εποχής.
Για τη ζωή του Διόδωρου δεν γνωρίζουμε παρά ελάχιστα
πέρα από τα όσα ο ίδιος μας λέει στο έργο του. Από το έργο
του, λοιπόν, μαθαίνουμε πως εκτός της Ελληνικής, που ήταν
η γλώσσα της Σικελίας, έμαθε από μικρή ηλικία και τη
Λατινική, χάρη στη στενή επαφή που είχε η πόλη του με
τους Ρωμαίους. Κατά τις συχνές επισκέψεις και παραμονές
του στη Ρώμη, ήταν ακριβώς η γνώση της Λατινικής που
του επέτρεψε να συλλέξει στοιχεία από τα αρχεία και τις
βιβλιοθήκες για να τα ενσωματώσει στο έργο του. Σύμφω­να
με δική του επίσης ομολογία μαθαίνουμε πως έμεινε στην
Αίγυπτο επί τρία χρόνια, όπου μαθήτευσε κοντά στους ιε­ρείς
και έμαθε πολλές παραδόσεις της χώρας και πως επί
τριάντα χρόνια γύρισε πολλές πόλεις της Ευρώπης και
της Ασίας για να συγκεντρώσει υλικό για το έργο του. Πέ­ρα
από αυτά δεν γνωρίζουμε τίποτε ούτε διαθέτουμε άλλες
πηγές για τη ζωή του.
Ο Διόδωρος ο Σικελιώτης έγραψε Βιβλιοθήκην ιατο-
ρικήν, ήτοι παγκόσμια ιστορία από τα αρχαιότατα μυθικά
χρόνια μέχρι τον Γαλατικό πόλεμο του Καίσαρα, το 59 π.Χ.
Το έργο του αποτελείται από σαράντα βιβλία και ο ίδιος το
14

8. ΕΙΣΑΓΩΓΗ
χωρίζει σε τρία μέρη. Το πρώτο περιλαμβάνει τα σκοτεινά
χρόνια πριν τα Τρωικά, σε έξι βιβλία (τρία με τη ζωή των
βαρβάρων και τρία με τη μυθική εποχή των Ελλήνων). Το
δεύτερο μέρος, που αποτελείται από τα επόμενα έντεκα βι­βλία,
είναι η παγκόσμια ιστορία από τον Τρωικό πόλεμο
μέχρι τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Στα υπόλοιπα
είκοσι τρία συνεχίζεται η αφήγηση της παγκόσμιας ιστορίας
μέχρι τον Γαλατικό πόλεμο του Ιουλίου Καίσαρα.
Από τα σαράντα αυτά βιβλία σώζονται πλήρη τα Α - Ε
και τα ΙΑ - Κ, από τα υπόλοιπα υπάρχουν μόνο αποσπά­σματα
που διασώθηκαν στο έργων άλλων συγγραφέων, ό­πως
του Ευσεβίου, του Φώτιου, του Κωνσταντίνου του
Πορφυρογέννητου, του Τζέτζη, του Ευσταθίου κ.α.
Το περιεχόμενο των βιβλίων του είναι συνοπτικά το εξής:
Βιβλίο Α: Μυθολογικές παραδόσεις, βασιλείς και έθιμα
των Αιγυπτίων.
Βιβλίο Β: Ιστορία της Ασσυρίας, περιγραφή της Ινδίας,
Σκυθίας, Αραβίας και των νησιών του Ωκεανού.
Βιβλίο Γ: Αιθιοπία, Αμαζόνες της Αφρικής, κάτοικοι
των παραλίων του Ατλαντικού και γένεση των πρώτων θε­ών.
Βιβλίο Δ: Οι θεοί των Ελλήνων, οι Αργοναύτες, ο Θησέ­ας,
οι Επτά επί Θήβας.
Βιβλίο Ε: Νησιά και λαοί της Δύσης, Ρόδος, Κρήτη.
Βιβλία ΣΤ - I: Αποσπάσματα που αναφέρονται σε γεγο­νότα
από τον Τρωικό πόλεμο μέχρι το 480 π.Χ.
15

9. ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Βιβλία ΚΑ - Μ: Αποσπάσματα γεγονότων της περιόδου
από 301 - 60 π.Χ.
Πηγές του Διόδωρου ήταν, γενικά στα ιστορικά, ο Έφο­ρος
και ο Απολλόδωρος, ενώ στα γεωγραφικά, ο Αγαθαρ-
χίδης και ο Αρτεμίδωρος. Ειδικά για την ελληνική μυθο­λογία
άντλησε από τον Διονύσιο τον Σκυτοβραχίονα, για
τα αιγυπτιακά από τον Εκαταίο τον Αβδηρίτη και για τα
περσικά και ασσυριακά από τον Κτησία. Για την ελλη­νική
ιστορία μέχρι τον Μέγα Αλέξανδρο πήρε στοιχεία
από τον Ηρόδοτο, τον Έφορο, τον Θεόπομπο, τον Ανα-
ξιμένη τον Λαμψακηνό, τον Καλλισθένη και από τον Δη-
μόφιλο. Για τους χρόνους του Μεγ. Αλεξάνδρου είχε ως
πηγή τον Κλείταρχο, ενώ για την εποχή των διαδόχων
του τον Ιερώνυμο και τον Δούρι τον Σάμιο. Για την ιστο­ρία
της Σικελίας, στην οποία αφιερώνει μεγάλο μέρος,
πηγές του ήταν ο Τίμαιος κυρίως και δευτερευόντως ο
Φίλιστος, ο Αντίοχος, ο Δίυλλος, ο Ερμείας, ο Καλλίας
και ο Αντανδρος. Για τη συγγραφή της ρωμαϊκής ιστο­ρίας
είναι αμφίβολο αν χρησίμευσαν στον Διόδωρο οι Γω-
μαίοι ιστορικοί Φάβιος Πίκτωρ, Καλπούρνιος Πίσσων
και Κάσσιος Εμίνας, δεν υπάρχει όμως αμφιβολία ότι
ακολούθησε τους Έλληνες Μηνόδοτο τον Περίνθιο, Σό-
συλο τον Ιλιέα, τον Πολύβιο και τον Ποσειδώνιο.
Το να αναλάβει κάποιος να συγγράψει παγκόσμια ιστορία
την εποχή που έζησε ο Διόδωρος ήταν έργο εξαιρετικά
δύσκολο. Δύσκολη η ανεύρεση τόσου υλικού, δύσκολο
το ξεκαθάρισμα του, δύσκολη η ταξινόμηση και δύσκολη
η διάταξη του. Και τη μεν πρώτη δυσκολία ο Διόδωρος με
ακατάβλητη θέληση και επιμονή κατάφερε να την υπερνι­κήσει.
Ταξίδεψε σε πολλές χώρες και μελέτησε πολλές
16

10. ΕΙΣΑΓΩΓΗ
βιβλιοθήκες και αρχεία καθώς και το έργο των περισσό­τερων
προγενέστερων του ιστορικών και γεωγράφων.
Συγκέντρωσε άφθονο και ποικίλο υλικό που δεν αναφε­ρόταν
μόνο στα γεγονότα και τις πράξεις αλλά και στις
γεωγραφικές σχέσεις και τα ήθη και έθιμα των λαών,
καθώς και στις τέχνες και τα γράμματα τους. Την επό­μενη
όμως δυσκολία, το ξεκαθάρισμα τόσου υλικού, δεν
κατάφερε πάντα να την ξεπεράσει με επιτυχία. Καθώς
ανατράφηκε εν μέσω των ρητορικών σχολών που ανθού­σαν
στην εποχή του, στερούνταν πολιτικής αγχίνοιας, για
να εκτιμήσει σωστά τους πολιτικούς αγώνες και τους
πρωταγωνιστές τους, και κριτικής οξύνοιας, για να δια­κρίνει
το αληθές από το πλαστό. Περισσότερο όμως ο
Διόδωρος αστόχησε στο τρίτο σκέλος της προσπάθειας
του, στη διάταξη, δηλαδή, της ύλης. Συνθέτοντας το με­γαλύτερο
μέρος του έργου του κατά τη χρονολογική μέ­θοδο,
το χώρισε σε τμήματα, προτάσσοντας σε καθένα
απ αυτά το έτος της ολυμπιάδας, τον επώνυμο άρχοντα
των Αθηνών και τον Ρωμαίο ύπατο, στη θητεία των ο­ποίων
συνέβαιναν τα ιστορούμενα γεγονότα. Τούτη η μέ­θοδος
όμως ήταν εντελώς λαθεμένη, όχι μόνο επειδή δεν
συμπίπτει ο χρόνος των επωνύμων Αθηναίων αρχόντων
με τον χρόνο των Ρωμαίων υπάτων (ο χρόνος της Υπα-
τείας άρχιζε την 1η Ιανουαρίου, ενώ η θητεία του επω­νύμου
άρχοντα στην Αθήνα περί τα μέσα Ιουλίου), αλλά
και επειδή το χρονικό διάστημα του ενός έτους είναι εξαι­ρετικά
μικρό για τα γεγονότα της παγκόσμιας ιστορίας.
Έτσι ο συγγραφέας αναγκάζεται ανά πέντε ή έξι κεφά­λαια
να μεταφέρει τον αναγνώστη από την Ελλάδα στη
Σικελία κι από τη Σικελία στη Μακεδονία και από εκεί
πάλι στη Ρώμη, πράγμα που όπως είναι φυσικό διατα­ράσσει
την οικονομία του έργου.
17

11. ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Η αξία τον έργον
Η γλώσσα του Διόδωρου παρά το ότι είναι απλή και
σαφής, είναι άχρωμη και σχεδόν υπερβολικά άψυχη, πράγ­μα
όμως που εκτίμησαν ιδιαίτερα οι Βυζαντινοί, όπως μαρ­τυρεί
ο Φώτιος, όταν λέει ότι ο Διόδωρος κέχρηται ψράσει
σαφεϊκαι άκομψω και ιστορία μάλιστα πρεπονση και μήτε
τάς λίαν ύπερηττικισμένας και άρχαιοτρόπονς διώκων συν­τάξεις
μήτε προς την καθωμιλημένην νενων παντελώς, αλλά
τω μέσω των λόγων χαρακτήρι χαίρων. Τούτο ακριβώς
λοιπόν το χαρακτηριστικό της γλώσσας του, που θα μπο­ρούσε
να χαρακτηριστεί αρνητικό, έκανε το έργο του Διό­δωρου
το μοναδικό σχεδόν ιστορικό σύγγραμμα που διαβα­ζόταν
κατά τους βυζαντινούς χρόνους, δεδομένου ότι τότε
σπανίως διάβαζαν τα έργα του Θουκυδίδη, του Εφόρου,
του Θεόπομπου και του Πολύβιου, έτσι τα μεγάλα έργα
και πράξεις του αρχαίου κόσμου Χριστιανοί και εθνικοί
τα διδάσκονταν κυρίως από τον Διόδωρο, που χρησίμευσε
και ως πρότυπο των Βυζαντινών χρονογράφων.
Ήδη από τον Εκαταίο τον Μιλήσιο και τον Ηρόδοτο, οι
Έλληνες ιστορικοί επικέντρωναν το ενδιαφέρον τους στα
γεωγραφικά στοιχεία των χωρών και στα ήθη και έθιμα
των λαών .με τους οποίους καταπιάνονταν. Ακολουθώντας
τη δική τους παράδοση, η ιστορία παρέμεινε άρρηκτα δεμέ­νη
με τη γεωγραφία. Μετά τις κατακτήσεις του Αλεξάνδρου
και την επέκταση των ορίων του ελληνικού κόσμου, οι λόγιοι
των Ελληνιστικών χρόνων αφέθηκαν στη γοητεία της μελέ­της
ξένων χωρών και λαών απομακρυσμένων, ανταποκρινό­μενοι
στις ανάγκες ενός κοινού με όλο και μεγαλύτερη δίψα
για κάθε τι νέο, θαυμαστό, ακόμα και παράδοξο. Την ίδια
τούτη τάση ξαναβρίσκουμε στον Διόδωρο. Δεν είναι τυχαίο
που από τις πρώτες κιόλας αράδες θέτει το έργο του υπό την
18

12. ΕΙΣΑΓΩΓΗ
αιγίδα του Οδυσσέα, ο οποίος πολλών ανθρώπων ίδεν άστεα
και νόον εγνω. Απ' άκρου σ' άκρο, το έργο του Διόδωρου
διαπνέεται από ζωηρό ενδιαφέρον για τη γεωγραφία των
χωρών και την εθνογραφία των λαών, στο βαθμό πάντα
που τούτα τα.θέματα μπορούν να κεντρίσουν την περιέργεια
του αναγνώστη.
Ταυτόχρονα, ο Διόδωρος δεν ξεχνά ποτέ πως το έργο που
ανέλαβε δεν έχει μόνο σκοπό να διδάξει και να ψυχαγωγήσει
τον αναγνώστη αλλά και να τον κάνει να σκεφτεί. Από και­ρού
εις καιρόν, καλεί, διακριτικά πάντα, τον αναγνώστη να
στρέψει την προσοχή του στα διδάγματα που θα μπορούσε
να αντλήσει από την αφήγηση του. Αν επεκτείνεται, λέει ο
ίδιος, στην παράθεση των «νομίμων» στους Αιγυπτίους, το
κάνει για τρεις λόγους. Πρώτον, διότι ξεχωρίζουν για την
παλαιότητα τους (παλαιότητι διήνεγκαν), δεύτερον, διότι
φανερώνουν τάσεις πέρα από τα συνήθη (παρηλλαγμενην
τάξιν εσχον), και τρίτον, διότι μπορούν να ωφελήσουν τους
αναγνώστες {ωφέλειαν τοις φιλαναγνωστοϋσι δύνανται
παρασχε'σθαι). Σε μία φράση, ο Διόδωρος εκφράζει τις βα­σικές
αρχές που τον οδηγούν: την αρχαιότητα ηθών και θε­σμών,
την ιδιαιτερότητα που παρουσιάζουν και ικανοποιούν
την ανάγκη του κοινού του για το «παράδοξο», και την ηθική
ωφέλεια που μπορούν να προσφέρουν στην κοινωνία.
Ένα από τα θέματα που διατρέχουν ολόκληρο το έργο
είναι ο αποφασιστικός ρόλος που παίζουν οι μεγάλοι άνδρες
στην ιστορία της ανθρώπινης κοινωνίας. Τον ρόλο αυτό υ­πογραμμίζει
ο Διόδωρος, όταν εξηγεί τις αιτίες για τις ο­ποίες
θεωρεί αναγκαίο να μην παραληφθεί η εποχή των η­ρώων
και των ημιθέων και, κυρίως, στο δωδέκατο απόσπα­σμα
του Δέκατου Βιβλίου, όταν λέει ότι: «η σύνθεση της
βιογραφίας των προσωπικοτήτων του παρελθόντος είναι
μεν δύσκολη για τους ιστορικούς, αλλά ταυτόχρονα ωφελεί
σε μεγάλο βαθμό την κοινωνία συνολικά». Από το πρώτο
19

13. ΕΙΣΑΓΩΓΗ
βιβλίο της ιστορίας του, οι μεγάλοι φαραώ αλλά και οι θεοί
των Αιγυπτίων, Όσιρις και Ίσις, παίζουν καθοριστικό ρόλο
στην εξέλιξη των λαών. Στη συνέχεια, ο Νίνος, η Σεμίραμις,
ο Ηρακλής, ο Ιάσων, ο Θησεύς, ο Δαίδαλος αλλά και ο Α­ριστείδης,
ο Ξέρξης, ο Θεμιστοκλής, ο Γέλων, ο Περικλής
και ο Βρασίδας, ο Διονύσιος ο Πρεσβύτερος, ο Επαμεινών­δας,
ο Φίλιππος και ο Τιμολέων, ο Αλέξανδρος ο Μέγας και
οι. Διάδοχοι και πολλοί άλλοι, με τα κατορθώματα τους α­παρτίζουν
στην ουσία τον σκελετό της ιστορικής αφήγησης.
Από τα γεγονότα, εκείνα που παίζουν πρωταρχικό ρόλο
είναι οι πολεμικές συγκρούσεις, πράγμα φυσικό για ιστορι­κό
της αρχαιότητας. Μολονότι ο Διόδωρος δεν είναι αυθε­ντία
στον εν λόγω τομέα, όπως οι παλαιότεροι του Θουκυ­δίδης,
Ξενοφών ή Πολύβιος, δείχνει να γνωρίζει αρκετά
ώστε να θεωρεί αποφασιστικό παράγοντα της εξέλιξης πό­λεων
και ηγεμονιών την τροπή των γεγονότων στα πεδία
των μαχών. Η ιστορία μέχρι την εποχή του γραφόταν
στα πεδία των μαχών: ο Τρωικός πόλεμος, η κάθοδος
των Ηρακλείδων, οι Περσικοί πόλεμοι, ο Πελοποννησια­κός
πόλεμος, οι επιτυχίες του Φιλίππου και η εκστρατεία
του Αλεξάνδρου, οι μάχες των Διαδόχων, οι Καρχηδονια­κοί
πόλεμοι, η κατάκτηση της Ανατολής από τη Ρώμη,
οι Γαλατικοί, τέλος, πόλεμοι και οι εμφύλιες διαμάχες
που διαδραματίζονταν στην εποχή του. Πώς μπορούσε, λοι­πόν,
ο Διόδωρος να βγει από εκείνο το πλαίσιο που εξακο­λουθούσε
να καθορίζει τη ζωή των λαών; Έτσι, η Ιστορική
Βιβλιοθήκη με τη σειρά της συνεισφέρει άφθονο υλικό στην
ιστορία του πολέμου, στην οποία ο Διόδωρος επικεντρώνει
σε μεγάλο βαθμό το ενδιαφέρον του. Στα πρώτα πέντε βι­βλία,
όπως είναι φυσικό, σημαντικότερο είναι το εθνογρα­φικό
μέρος, αλλά και πάλι βλέπουμε πως από τη μυθική
εποχή, θεοί και ήρωες, 'Οσιρις, Διόνυσος, Ηρακλής, Αμα­ζόνες,
εμφανίζονται ως κατακτητές, κάποιες φορές και ε Ι­ΣΟ

14. ΕΙΣΑΓΩΓΗ
ρηνικοί όπως ο Όσιρις, μαζί με τους βασιλιάδες. Από το
Ένατο, όμως, μέχρι και το Εικοστό βιβλίο οι περιγραφές
των πολέμων κατέχουν πολύ μεγαλύτερη έκταση. Ας ση­μειωθεί,
μάλιστα, πως από τις περιγραφές αυτές πολλές
είναι εκείνες που δικαιώνουν το έντονο ενδιαφέρον των ιστο­ρικών
της πολεμικής τέχνης. Ένα από τα πολεμικά θέματα
που φαίνεται να έλκει ιδιαίτερα την προσοχή του Διόδωρου
είναι οι πολιορκίες. Ενδιαφέρεται να δώσει αναλυτικά το
πώς επιλέγονται οι τόποι προς οχύρωση, τις τακτικές πο­λιορκητών
και πολιορκουμένων, τις μεθόδους επίθεσης και
άμυνας, που τα περιγράφει λεπτομερώς, χωρίς να παραλεί­πει
τα προβλήματα που προκύπτουν από τη διάταξη αλλά
και την κατασκευή των τειχών.
Για όλους αυτούς τους λόγους, αλλά και πολλούς άλλους
που θα βρει ο αναγνώστης στις σελίδες του έργου, η αξία
του, πέρα από τις όποιες ελλείψεις του, είναι ανεκτίμητη,
καθώς, επίσης, αναπληρώνει την απώλεια πολλών ιστορι­κών
έργων της αρχαιότητας, τα οποία μόνο μέσω του έργου
του Διόδωρου μπορέσαμε να γνωρίσουμε, αλλά και από το
γεγονός ότι το τμήμα που αναφέρεται στη ρωμαϊκή ιστορία
είναι το αρχαιότερο και το πιο αξιόπιστο που διαθέτουμε.
Το Τέταρτο Βιβλίο
Ο Διόδωρος ανοίγει το Τέταρτο Βιβλίο της ιστορίας του
αναφερόμενος εξ αρχής στις δυσκολίες που αντικειμενικά
παρουσιάζει το θέμα μιας κατά κάποιον τρόπο ολοκληρω­μένης
απόδοσης της μυθολογίας, δυσκολίες για τις οποίες
απέφυγαν να περιλάβουν τους μυθικούς χρόνους στα ιστο­ρικά
τους συγγράμματα οι Έφορος, Καλλισθένης και Θεό-
πομπος, εκθέτοντας τη δική του άποψη για εκείνη την επο-
21

15. ΕΙΣΑΓΩΓΗ
χή, σύμφωνα με την οποία οι θεοί ήταν αρχικά βασιλιάδες ή
ήρωες που Θεοποιήθηκαν λόγω των ευεργεσιών που πρόσφε­ραν
στην ανθρωπότητα- αν οι πράξεις τους μοιάζουν υπερ­φυσικές,
είναι επειδή κρίνονται με τα μέτρα των αδύναμων
ανθρώπων της εποχής του. Κυριότερη πηγή του υλικού για
το Τέταρτο Βιβλίο είναι ο Διονύσιος ο Σκυτοβραχίων, που
έζησε τον δεύτερο π.Χ. αιώνα στην Αλεξάνδρεια και συνέ­γραψε
ένα είδος μυθολογικής εγκυκλοπαίδειας που περιλάμ­βανε
τους κύκλους των Αργοναυτών, του Διονύσου, των
Αμαζόνων και του Τρωικού πολέμου. Θεωρείται γενικά
πως για τα περί τον Ηρακλή ο Διόδωρος άντλησε από το
Ηρακλέους έγκώμιον του Μάτρι του Θηβαίου, έργο στο
οποίο δίνεται ιδιαίτερη προσοχή στην αναφορά των παιδιών
που γέννησε ο Ηρακλής, ώστε να υπάρχει έρεισμα για τις
πολυάριθμες οικογένειες του ελληνικού κόσμου που ανέφε­ραν
την καταγωγή τους σ' αυτόν. Για τα θέματα που αφο­ρούν
στις περιοχές της δυτικής Μεσογείου, ο Διόδωρος ά­ντλησε
από τον Τίμαιο τον Ταυρομένιο, που εξόριστος στην
Αθήνα για πενήντα χρόνια συνέγραψε ιστορία της Σικελίας
και της δυτικής Μεσογείου σε τριάντα οκτώ βιβλία. Ιδιαί­τερο
στοιχείο του Τετάρτου Βιβλίου είναι η αναφορά του
Αγυρίου, της ιδιαίτερης πατρίδας του Διόδωρου, στον μυ­θικό
κύκλο του Ηρακλή και του Ιόλαου.
22

16. ΚΕΙΜΕΝΟ - ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ

17. 24

18. Στο τέταρτο βιβλίο του Διόδωρου περιέχονται τα εξής
Εισαγωγή για τους μύθους που αναφέρουν οι ιστορικοί.
Για τον Διόνυσο, τον Πρίαπο, τον Ερμαφρόδιτο και τις
Μούσες.
Για τον Ηρακλή, τους δώδεκα άθλους και τα υπόλοιπα
κατορθώματα που έκανε μέχρι την αποθέωση του.
Για τους Αργοναύτες, τη Μήδεια και τις θυγατέρες του
Πελία.
Για τους απογόνους του Ηρακλή.
Για τον Θησέα και τους άθλους του.
Για τους Επτά επί Θήβας.
Για τους επιγόνους των Επτά επί Θήβας.
Για τον Νηλέα και τους απογόνους του.
Για τους Λαπίθες και τους Κενταύρους.
Για τον Ασκληπιό και τους απογόνους του.
Για τις θυγατέρες του Ασωπού και τους γιους που
απέκτησε ο Αιακός.
Για τον Πέλοπα, τον Τάνταλο, τον Οινόμαο και τη Νιόβη.
Για τον Δάρδανο και τους απογόνους του μέχρι τον
Πρίαμο.
Για τον Δαίδαλο και τον Μινώταυρο και για την εκ­στρατεία
του Μίνωα εναντίον του βασιλιά Κωκάλου.
Για τον Αρισταίο, τον Δάφνη και τον Έρυκα, καθώς και
για τον Ωρίωνα.
25

19. ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ
ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ
ΒΙΒΛΟΣ ΤΕΤΑΡΤΗ
26

20. ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ
ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ
ΒΙΒΛΟΣ ΤΕΤΑΡΤΗ
1. Δεν αγνοώ πως όσοι συντάσσουν αρχαίες μυθολογίες
συμβαίνει να δυσκολεύονται πολύ κατά τη συγγραφή. Ε­πειδή
λόγω της αρχαιότητας του το σχετικό υλικό είναι
δυσεύρετο, οι γράφοντες βρίσκονται σε πολύ δύσκολη θέση,
ενώ ταυτόχρονα καθώς η χρονική του τοποθέτηση δεν
επιδέχεται ακριβή έλεγχο, κάνει τους αναγνώστες να πε­ριφρονούν
τα ιστορούμενα. Επί πλέον, η ποικιλία και το
πλήθος των ηρώων, ημιθέων και των άλλων ανδρών που
πρέπει να γενεαλογηθούν κάνουν σχεδόν ανέφικτη την α­φήγηση.
Μα το μεγαλύτερο και πιο εξωφρενικό εμπόδιο
απ' όλα είναι πως συμβαίνει εκείνοι που ανέγραψαν τα
αρχαιότατα γεγονότα και μυθολογίες να μην συμφωνούν
μεταξύ τους. Γι' αυτούς τους λόγους, εκείνοι που απέκτη­σαν
τη μεγαλύτερη φήμη στους μεταγενέστερους ιστοριο­γράφους
δεν ασχολήθηκαν με την αρχαία μυθολογία, ένεκα
των δυσχερειών, αλλά περιορίστηκαν στην καταγραφή των
νεοτέρων μόνο γεγονότων. Έτσι, λοιπόν, για παράδειγμα,
ο Έφορος ο Κυμαίος1 , που ήταν μαθητής του Ισοκράτη,
όταν έπιασε να γράψει παγκόσμια ιστορία, παράλειψε τις
παλαιές μυθολογίες κι άρχισε την ιστορία του από τα
γεγονότα που έλαβαν χώρα μετά την κάθοδο των Ηρακλεί­δων.
Το ίδιο έκαναν και ο Καλλισθένης2 και ο Θεόπομπος3,
σύγχρονοι του Εφόρου, που κρατήθηκαν μακριά από τους
27

21. ΔΙΟΔΩΡΟΣ ΣΙΚΕΛΙΩΤΗ!
28

22. ΒΙΒΛΟΣ ΤΕΤΑΡΤΗ
παλαιούς μύθους. Εμείς, όμως, μιας κι έχουμε αντίθετη
γνώμη από εκείνους, υποστήκαμε τον κόπο της σχετικής
αναγραφής και φροντίσαμε με κάθε τρόπο να εκθέσουμε
τους αρχαίους μύθους. Διότι πολλές και μεγάλες πράξεις
συντελέστηκαν από τους ήρωες και τους ημιθέους και
πολλούς άλλους μεγάλους άνδρες, τους οποίους, για τις
ευεργεσίες που παρείχαν σ' όλους τους ανθρώπους, οι με­ταγενέστεροι
τους τίμησαν άλλους με ισόθεες και άλλους
με ηρωικές θυσίες, ενώ όλους η ιστορία τους εξύμνησε στον
αιώνα με τους επαίνους που τους έπρεπαν.
Στα τρία προηγούμενα βιβλία, αναγράψαμε τις πράξεις
που τοποθετούνται στα μυθικά χρόνια στα άλλα έθνη, όσα
εξιστορούν για τους θεούς τους, καθαις και την τοπογραφία
της χώρας του καθενός, τα θηρία και τα λοιπά ζώα που
βρίσκονται στις χώρες τους και, γενικά, αναφέραμε κάθε τι
αξιομνημόνευτο και παράδοξο. Στο παρόν βιβλίο, θα δούμε
τι ιστορούν οι Έλληνες για τα αρχαία τους χρόνια σχετικά
με τους επιφανέστερους ήρωες και ημιθέους και, γενικά,
για όλους όσους έκαναν αξιόλογα πολεμικά κατορθώματα
αλλά και για εκείνους που σε καιρό ειρήνης ανακάλυψαν ή
θεσμοθέτησαν κάτι χρήσιμο για την κοινωνική ζωή. Αρχή
θα κάνουμε από τον Διόνυσο, επειδή και εξαιρετικά πα­λαιός
είναι αλλά και μέγιστες ευεργεσίες προσέφερε στο
ανθρώπινο γένος. Ήδη έχουμε πει στα προηγούμενα βι­βλία
πως μερικοί βάρβαροι λαοί διεκδικούν τη γένεση
τούτου του θεού. Οι Αιγύπτιοι, για παράδειγμα, λένε
πως ο θεός που εκείνοι ονομάζουν Όσιρι είναι ο καλούμε­νος
από τους Έλληνες Διόνυσος4. Αυτός, κατά τη μυθολο­γία
τους, επισκέφτηκε ολόκληρη την οικουμένη, ανακάλυ­ψε
τον οίνο και δίδαξε στους ανθρώπους την καλλιέργεια
του αμπελιού, και γι' αυτή την ευεργεσία όλοι συμφώνησαν
να του χαρίσουν την αθανασία. Το ίδιο και οι Ινδοί δηλώ­νουν
πως τούτος ο θεός γεννήθηκε σ' εκείνους και πως,
29

23. ΔΙΟΔΩΡΟΣ ΣΙΚΕΛΙΩΤΗΣ
30

24. ΒΙΒΛΟΣ ΤΕΤΑΡΤΗ
αφού φιλόπονα βρήκε την καλλιέργεια του αμπελιού, με­τέδωσε
τη χρήση του κρασιού στους ανθρώπους ολόκληρης
της οικουμένης5. Εμείς, τώρα, καθόσον μιλήσαμε ήδη ανα­λυτικά
γι αυτά, θα αναφερθούμε σε όσα λέγονται από τους
Έλληνες γι' αυτό τον θεό.
2. Λένε, λοιπόν, πως τον Κάδμο, τον γιο του Αγήνορα,
τον έστειλε ο βασιλιάς από τη Φοινίκη να βρει την Ευρώ­πη,
με την εντολή ή να του πάει την κόρη ή να μην ξανα­γυρίσει
στη Φοινίκη. Εκείνος γύρισε πολλές περιοχές και,
μην μπορώντας να τη βρει, έχασε κάθε ελπίδα επιστροφής
στο σπίτι του- έφτασε, λοιπόν, στη Βοιωτία και, υπακούο­ντας
στον χρησμό που έλαβε, ίδρυσε τις Θήβες6. Εκεί
εγκαταστάθηκε, παντρεύτηκε την Αρμονία, την κόρη της
Αφροδίτης, και απόκτησε από αυτήν τη Σεμέλη, την Ινώ,
την Αυτονόη και την Αγαύη, καθώς και τον Πολύδωρο. Ο
Δίας έσμιξε με τη Σεμέλη, για την ομορφιά της, μα καθώς
πλάγιαζε μαζί της ήσυχα, εκείνη φαντάστηκε πως την
καταφρονούσε· τον παρακάλεσε, λοιπόν, να σμίξει μαζί
της με τον ίδιο τρόπο που πλησίαζε και την Ήρα. Έτσι,
ο Δίας την επισκέφτηκε σ' όλη του τη θεϊκή μεγαλοπρέ­πεια
εν μέσω αστραπών και βροντών, για να ενωθεί μαζί
της ως θεός- η Σεμέλη, που ήταν έγκυος, δεν άντεξε το
μεγαλείο της θείας εμφάνισης και απέβαλε το βρέφος ενώ η
ίδια κάηκε στη φωτιά. Μετά απ' αυτό, ο Δίας πήρε το
παιδί, το έδωσε στον Ερμή και τον πρόσταξε να το μετα­φέρει
στο σπήλαιο στη Νύσα, που κείται μεταξύ Φοινίκης
και Νείλου, και να το παραδώσει στις νύμφες που έπρεπε
να το αναθρέψουν και να το φροντίσουν με τη μεγαλύτερη
επιμέλεια και προσοχή. Κατά συνέπεια, εφόσον ο Διόνυσος
ανατράφηκε στη Νύσα πήρε το όνομα του από τον Δία και
τη Νύσα. Πράγμα που μαρτυρεί και ο Όμηρος στους
ύμνους του, όπου λέει7
31

25. ΔΙΟΔΩΡΟΣ ΣΙΚΕΛΙΩΤΗΣ
32

26. ΒΙΒΛΟΣ ΤΕΤΑΡΤΗ
Υπάρχει κάποια Νύσα, βουνό ψηλό, γεμάτο δάση,
μακριά απ' τη Φοινίκη, στις ροές σιμά του Αιγύπτου.
Αφού ανατράφηκε από τις νύμφες στη Νύσα, λένε πως
έγινε ο εφευρέτης του κρασιού και δίδαξε στους ανθρώ­πους
την καλλιέργεια του αμπελιού. Επισκέφτηκε ολόκλη­ρη
σχεδόν την οικουμένη εξημερώνοντας το μεγαλύτερο
μέρος της, αιτία για την οποία έτυχε των μεγαλυτέρων
τιμών από όλους. Ο ίδιος βρήκε και το ποτό που κατα­σκευάζεται
από το κριθάρι, το οποίο μερικοί ονομάζουν
ζύθο, που στην ευωδιά δεν υπολείπεται πολύ από το κρα­σί.
Αυτό το δίδαξε στις χώρες που δεν επιδέχονταν καλ­λιέργεια
αμπελιού. Μαζί του περιέφερε και στρατό, που
δεν τον αποτελούσαν μόνο άντρες αλλά και γυναίκες, και
τιμωρούσε τους άδικους και ασεβείς ανθρώπους. Στη
Βοιωτία, από ευγνωμοσύνη προς την πατρίδα του, ελευθέ­ρωσε
όλες τις πόλεις και ίδρυσε πόλη της οποίας το όνομα
σήμαινε αυτονομία, την οποία ονόμασε Ελευθερές.
3. Εκστράτευσε στην Ινδία απ' όπου επέστρεψε τον
τρίτο χρόνο στη Βοιωτία, φέρνοντας μαζί του αξιόλογο
πλήθος λαφύρων, και ήταν ο πρώτος απ' όλους που έκανε
θρίαμβο πάνω σε ινδικό ελέφαντα. Έτσι, οι Βοιωτοί κι οι
υπόλοιποι Έλληνες αλλά και οι Θράκες σε ανάμνηση της
εκστρατείας στις Ινδίες καθιέρωσαν τις τριετηρικές8 θυσίες
στον Διόνυσο και πιστεύουν πως τότε ακριβώς αποκαλύ­πτεται
ο θεός στους ανθρώπους. Γι' αυτό και σε πολλές
ελληνικές πόλεις ανά τριετία συγκεντρώνονται βακχικές
ομάδες γυναικών και είναι νόμιμο να κρατούν θύρσους οι
παρθένες, να καταλαμβάνονται επίσης από τον θεό κραυ­γάζοντας
«Ευάν» και να τον τιμούν ενώ οι γυναίκες κατά
ομάδες θυσιάζουν στον θεό, βακχεύουν και, γενικά, υμνούν
την παρουσία του Διονύσου, μιμούμενες τις μαινάδες9 που,
33

27. ΔΙΟΔΩΡΟΣ ΣΙΚΕΛΙΩΤΗΣ
34

28. ΒΙΒΛΟΣ ΤΕΤΑΡΤΗ
όπως λέει η ιστορία, συντρόφευαν τον θεό τα παλαιά χρό­νια.
Ο ίδιος θεός τιμώρησε, επίσης, πολλούς ανά τις διά­φορες
περιοχές της οικουμένης που θεωρούνταν ασεβείς,
επιφανέστεροι των οποίων είναι ο Πενθέας και ο Λυκούρ­γος.
Επειδή η ανακάλυψη του κρασιού που δόθηκε δώρο
στους ανθρώπους ήταν πηγή εξαιρετικής ικανοποίησης γι'
αυτούς, τόσο ένεκα της ηδονής που προκύπτει από το ποτό
όσο και από την ευτονία που χαρίζει στο σώμα όσων
πίνουν κρασί, λένε πως όταν στα δείπνα προσφέρεται ανέ­ρωτο
κρασί, το χαιρετίζουν με την προσφώνηση «Στον
καλό θεό!», κι όταν, μετά το δείπνο, προσφέρεται κρασί
ανακατεμένο με νερό, με το επιφώνημα «Στον Δία τον
Σωτήρα!»1 0 . Διότι, όταν το κρασί πίνεται ανέρωτο, προκα­λεί
μανιώδεις διαθέσεις, ενώ, αν έχει ανακατευτεί με τη
βροχή του Δία, η ευχαρίστηση και η ηδονή παραμένουν,
ενώ οι βλαβερές επιδράσεις της μανίας και της χαύνωσης
διορθώνονται. Και γενικά, λέει ο μύθος, οι θεοί που τυγχά­νουν
της μεγαλύτερης αποδοχής από τους ανθρώπους είναι
εκείνοι που ξεπέρασαν στις ευεργεσίες τους άλλους με την
ανακάλυψη αγαθών, δηλαδή ο Διόνυσος και η Δήμητρα,
επειδή ο πρώτος ανακάλυψε το πλέον ευχάριστο ποτό, ενώ
η δεύτερη παρέδωσε στο ανθροί»πινο γένος την καλύτερη
ξηρά τροφή".
4. Μερικοί παραδίδουν τον μύθο πως υπήρξε και δεύτε­ρος
Διόνυσος, σε πολύ προγενέστερη εποχή από αυτόν.
Λένε, λοιπόν, πως από τον Δία και την Περσεφόνη γεννή­θηκε
Διόνυσος, επονομαζόμενος από μερικούς Σαβάζιος,
του οποίου η γένεση, οι θυσίες και οι τιμές γιορτάζονται
κρυφά τη νύχτα, για την ντροπή που ακολουθεί μετά τη
συνουσία. Λένε επίσης γι' αυτόν ότι ξεχώριζε για την
οξύνοιά του και ότι ήταν ο πρώτος που επιχείρησε να
ζέψει βόδια και μ' αυτά να κάνει τη σπορά των σιτηρών
35

29. ΔΙΟΔΩΡΟΣ ΣΙΚΕΛΙΩΤΗ!
36

30. ΒΙΒΛΟΣ ΤΕΤΑΡΤΗ
εξ αυτού, άλλωστε, τον παρουσιάζουν με κέρατα. Όσο για
τον Διόνυσο που γεννήθηκε από τη Σεμέλη κατά τους
νεότερους χρόνους, λένε πως το σώμα του ήταν τρυφερό
και πολύ απαλό, πως ξεχώριζε κατά πολύ από τους υπό­λοιπους
σε ομορφιά, πως ήταν επιρρεπής στις ηδονές του
έρωτα και πως κατά στις εκστρατείες είχε μαζί του πλήθος
γυναικών εξοπλισμένων με λόγχες που είχαν μετατραπεί
σε θύρσους12. Λένε επίσης πως τον ακολουθούσαν στα
ταξίδια του και οι Μούσες, που ήταν παρθένες με ξεχω­ριστή
παιδεία" αυτές με τα τραγούδια, τους χορούς και τα
άλλα ταλέντα που είχαν αποκτήσει ψυχαγωγούσαν τον θεό.
Λένε, ακόμη, πως τον ακολουθούσε στις εκστρατείες του ο
παιδαγωγός και τροφέας του, ο Σειληνός, που ήταν ο
σύμβουλος και δάσκαλος του στις ασχολίες του τις άρι­στες,
ο οποίος συνέβαλε σημαντικά στην αρετή και δόξα
του Διονύσου. Για τις πολεμικές μάχες ήταν αρματωμένος
με όπλα πολεμικά και με δέρματα λεοπαρδάλεων, ενώ στα
πανηγύρια και στις γιορτές σε καιρό ειρήνης φορούσε ρού­χα
λουλουδάτα, απαλά και μαλακά. Επίσης, για την αντι­μετώπιση
του πονοκεφάλου που πάθαιναν όσοι έπιναν πα­ραπάνω
κρασί, λένε πως έδεσε ταινία («μίτρα») γύρω από
το κεφάλι του" γι' αυτό τον λόγο ονομάστηκε και μιτρη-
φόρος, και από αυτή την ταινία, λένε, προήλθε αργότερα το
διάδημα των βασιλέων. Διηγούνται, επίσης, πως προσα-
γορεύτηκε και «διμήτωρ»1 3 , επειδή από έναν πατέρα γεν­νήθηκαν
δύο Διόνυσοι από δύο μητέρες. Ο νεότερος κλη­ρονόμησε
τα κατορθώματα του προγενέστερου, και γι'
αυτό οι μετέπειτα γενιές των ανθρώπων, αγνοώντας την
αλήθεια και παραπλανημένοι από την ομωνυμία, πίστεψαν
πως υπήρξε ένας μόνο Διόνυσος. Τον συσχετίζουν και με
τον νάρθηκα14 για τις εξής περίπου αιτίες. Στην αρχή, όταν
ανακαλύφθηκε το κρασί, δεν είχε ανακαλυφθεί ακόμη η
ανάμειξη του με νερό και το έπιναν ανέρωτο, στις συνα-
37

31. ΔΙΟΔΩΡΟΣ ΣΙΚΕΛΙΩΤΗΣ
38

32. ΒΙΒΛΟΣ ΤΕΤΑΡΤΗ
ναστροφές, λοιπόν, και στα τραπέζια των φίλων οι συνε-
ορτάζοντες έπιναν άφθονο το ανέρωτο κρασί, τους έπιανε
μανία κι άρχιζαν να χτυπιούνται μεταξύ τους με τα ξύλινα
μπαστούνια τους. Έτσι, άλλοι τραυματίζονταν κι άλλοι
σκοτώνονταν κιόλας από κάποια καίρια χτυπήματα, ο
Διόνυσος δυσαρεστημένος μ' αυτές τις καταστάσεις δεν
σκέφτηκε βέβαια να τους απαγορεύσει την ευχαρίστηση
να πίνουν άφθονο το ανέρωτο κρασί, αλλά τους έδειξε να
χρησιμοποιούν καλαμένια και όχι ξύλινα μπαστούνια.
5. Οι άνθρωποι του απέδωσαν πολλά επίθετα, παίρνο­ντας
αφορμές από τις συνήθειες και τα έθιμα που σχετί­ζονται
μ' αυτόν. Για παράδειγμα, τον ονόμασαν «Βακχείο»
από τις βάκχες που τον ακολουθούν, «Ληναίο» από το
πάτημα των σταφυλιών στους ληνούς [πατητήρια], «Βρό­μιο
» από τη βροντή που συνόδευε τη γέννηση του' για τον
ίδιο λόγο, επίσης, ονομάστηκε και «πυριγενής». Τον είπαν,
λένε, και Θρίαμβο, επειδή ήταν ο πρώτος απ' όσους μνη­μονεύει
η ιστορία, που τέλεσε θρίαμβο στην πατρίδα του
μετά από εκστρατεία, όταν επέστρεψε από τις Ινδίες με με­γάλο
πλήθος λαφύρων. Με παρόμοιο τρόπο που αποδόθη­καν
και άλλοι επιθετικοί προσδιορισμοί, για τους οποίους
θα πήγαινε πολύ να μιλήσουμε και δεν θα ταίριαζε με την
προκείμενη ιστορία. Πιστεύεται επίσης πως έχει δυο μορ­φές,
επειδή υπήρχαν δύο Διόνυσοι, όπου ο παλαιότερος είχε
γενειάδα, επειδή όλοι οι αρχαίοι έτρεφαν γενειάδες15, ενώ ο
νεότερος ήταν ωραίος, τρυφερός και νέος, όπως ειπώθηκε
παραπάνω. Μερικοί, όμως, ισχυρίζονται ότι επειδή οι με­θυσμένοι
έχουν διττές διαθέσεις, άλλοι καταλαμβάνονται
από χαρά και άλλοι από οργή, γι' αυτό ονομάστηκε δίμορ-
φος ο θεός. Λένε, επίσης, πως μαζί του περιφέρονται και
Σάτυροι, οι οποίοι, ντυμένοι τράγοι, ψυχαγωγούν και δια­σκεδάζουν
με χορούς και τραγούδια τον θεό. Γενικά, οι
39

33. ΔΙΟΔΩΡΟΣ ΣΙΚΕΛΙΩΤΗΣ
40

34. ΒΙΒΛΟΣ ΤΕΤΑΡΤΗ
Μούσες με τα αγαθά της παιδείας τους ωφελούσαν και
ευχαριστούσαν τον θεό, ενώ οι Σάτυροι χρησιμοποιώντας
μέσα που φέρνουν γέλιο, παρείχαν στον Διόνυσο βίο ευτυ­χισμένο
και ευχάριστο. Όλοι, επίσης, λένε πως ήταν ο
εφευρέτης των θυμελικών αγώνων1 6, πως αυτός εισήγαγε
τα θέατρα και οργάνωσε τις μουσικές εκδηλώσεις. Επί
πλέον, απάλλαξε από κάθε υποχρέωση προς το κράτος
όσους θεράπευαν οποιαδήποτε από τις τέχνες των Μου­σών,
κατά τις εκστρατείες του' γι' αυτούς τους λόγους,
στις μετέπειτα γενιές συστήθηκαν μουσικοί όμιλοι από
τεχνίτες του Διονύσου17, ενώ ταυτόχρονα απαλλάσσονταν
από τους φόρους όσοι ακολουθούσαν τα σχετικά επαγγέλ­ματα.
Για τον Διόνυσο, λοιπόν, και τους σχετικά μ' αυτόν
μύθους ας αρκεστούμε στα παραπάνω, έχοντας στον νου
μας τη συμμετρία.
6. Τώρα, θα εκθέσουμε τα σχετικά με τον Πρίαπο και
όσα μυθολογούνται17α γι' αυτόν, καθόσον θεωρούμε πως ο
λόγος περί Πριάπου συγγενεύει με τις ιστορίες περί Διονύ­σου.
Οι παλαιοί, λοιπόν, λένε στους μύθους τους ότι ο
Πρίαπος είναι γιος του Διονύσου και της Αφροδίτης και
εξηγούν πιθανολογικά τούτη τη γέννηση, επειδή οι ευρισκό­μενοι
υπό την επήρεια κρασιού αισθάνονται σωματική διέ­γερση
προς τις ερωτικές απολαύσεις. Μερικοί, μάλιστα, λέ­νε
πως όταν οι αρχαίοι ήθελαν να αναφέρουν στους μύθους
τους το ανδρικό σεξουαλικό όργανο το ονόμαζαν Πρίαπο.
Κάποιοι, όμως, λένε πως το γεννητικό μόριο, δεδομένου
πως είναι αίτιο της γέννησης των ανθρώπων και της δια­τήρησης
του είδους στον αιώνα τον άπαντα, έγινε αντικεί­μενο
τιμής αθάνατης. Ενώ οι Αιγύπτιοι στους μύθους περί
Πριάπου λένε πως τα παλαιά χρόνια, όταν οι Τιτάνες επι­βουλεύτηκαν
τον Όσιρι και τον σκότωσαν, έκοψαν το σώμα
του σε ισάριθμα κομμάτια, τα μοιράστηκαν και το έβγαλαν
41

35. ΔΙΟΔΩΡΟΣ ΣΙΚΕΛΙΩΤΗΣ
42

36. ΒΙΒΛΟΣ ΤΕΤΑΡΤΗ
κρυφά από το σπίτι του και μόνο το γεννητικό του μόριο
πέταξαν στον ποταμό, γιατί κανείς δεν ήθελε να το πάρει
μαζί του1 8 . Στη συνέχεια, η Ίσις, ερευνώντας τον φόνο του
άντρα της, σκότωσε τους Τιτάνες και τα μέρη του σώμα­τος
του τα έπλασε σε ανθρώπινο σχήμα, δίνοντας τα στους
ιερείς να τα θάψουν και προστάζοντας τους να τιμάνε τον
Όσιρι ως θεό, το γεννητικό μόριο μόνο, που δεν μπόρεσε
να βρει, τους έδειξε πώς να το τιμούν ως θεό και να το
τοποθετούν τεταμένο στο ιερό19. Για τη γένεση του Πριά­που
και της τιμής που του αποδίδεται αυτά μυθολογούνται
από τους αρχαίους Αιγυπτίους. Τούτο, λοιπόν, τον θεό με­ρικοί
τον ονομάζουν Ιθύφαλλο ενώ άλλοι Τύχωνα. Τιμές
δεν του απονέμονται μόνο στις πόλεις, στα ιερά, αλλά και
στην ύπαιθρο, όπου στήνουν το άγαλμα του για να φυλάει
τους αμπελώνες και τα περιβόλια, και τον εισάγουν ως
εκείνον που τιμωρεί όσους «ματιάζουν» κάτι από τα αγα­θά
τους. Στις τελετές επίσης, όχι μόνο τις διονυσιακές
αλλά και σχεδόν σ' όλες τις υπόλοιπες, τούτος ο θεός δέ­χεται
κάποιες τιμές, καθώς εισάγεται στις θυσίες με τη
συνοδεία γέλιων και παιχνιδιών. Παρόμοια γέννηση με τον
Πρίαπο αποδίδουν μερικοί μυθογράφοι στον λεγόμενο Ερ­μαφρόδιτο,
ο οποίος, καθόσον γεννήθηκε από τον Ερμή και
την Αφροδίτη, πήρε το όνομα που συντέθηκε από τα ονό­ματα
των γονιών του. Γι' αυτόν, άλλοι λένε πως είναι θεός
και εμφανίζεται κάθε μερικά χρόνια στους ανθρώπους και
πως γεννιέται με σώμα που έχει ανακατεμένη την ανδρική
και τη γυναικεία φύση' η ομορφιά και η απαλότητα του
σώματος του είναι παρεμφερής με τη γυναικεία, ενώ έχει
την αρρενωπότητα και την ενεργητικότητα του άντρα·
γεννιέται, επίσης, με τα φυσικά όργανα τόσο της γυναίκας
όσο και του άντρα" ενώ άλλοι δηλώνουν πως τέτοια πλά­σματα
με διπλές φύσεις είναι τέρατα και, καθώς γεννιού­νται
σπάνια, η γέννηση τους σημαίνει πως θα συμβούν είτε
κακά είτε καλά. Αλλά αρκετά είπαμε γι' αυτά.
43

37. /
ΔΙΟΔΩΡΟΣ ΣΙΚΕΛΙΩΤΗΣ
44

38. ΒΙΒΛΟΣ ΤΕΤΑΡΤΗ
7. Όσο για τις Μούσες, επειδή τις μνημονεύσαμε στις
πράξεις του Διονύσου, καλό θα ήταν να μιλήσουμε επί
τροχάδην και γι' αυτές. Οι περισσότεροι, λοιπόν, μυθογρά-
φοι, και μάλιστα οι πλέον δόκιμοι, λένε πως είναι θυγατέ­ρες
του Δία και της Μνημοσύνης· υπάρχουν όμως και λίγοι
ποιητές, μεταξύ των οποίων και ο Αλκμάν1 9 α , που αποφαί­νονται
πως είναι θυγατέρες του Ουρανού και της Γης. Κα­τά
τον ίδιο τρόπο, διαφωνούν και για τον αριθμό τους·
άλλοι λένε πως είναι τρεις, ενώ άλλοι εννέα, επικράτησε
όμως ο αριθμός εννέα, καθόσον επιβεβαιώθηκε από τους
πλέον επιφανείς άνδρες, και εννοώ τον Όμηρο, τον Ησίοδο
και τους άλλους σαν κι αυτούς. Διότι, παραδείγματος χά­ριν,
ο Όμηρος λέει20
Οι Μούσες όλες κι οι εννιά μιλώντας μεταξύ τους
με φωνή γλυκιά
Ενώ ο Ησίοδος δίνει και τα ονόματα τους, όταν λέει21
Κλειώ, Ευτέρπη, Θάλεια, Μελπομένη,
Τερψιχόρη, Ερατώ, Πολυμνία, Ουρανία
και Καλλιόπη, που είναι η πρεσβύτερη απ' όλες.
Σε καθεμιά από αυτές προσάπτουν τις αντίστοιχες επιδό­σεις
στους κλάδους των τεχνών, όπως ποίηση, τραγούδι,
παντομίμες και χορούς, αστρονομία και τις λοιπές τέχνες.
Οι περισσότεροι συγγραφείς μύθων τις περιγράφουν παρ­θένες,
επειδή οι άνθρωποι πιστεύουν πως οι αρετές που
προκύπτουν από την παιδεία είναι αδιάφθορες. Τις ονόμα­σαν
Μούσες επειδή «μυούν» τους ανθρώπους, που σημαίνει
τους διδάσκουν τα καλά και συμφέροντα που αγνοούν οι
απαίδευτοι22. Όσο για το όνομα της καθεμιάς, λένε, απο­νέμοντας
τους τον αντίστοιχο όρο, ονομάζουν την Κλειώ
από τον έπαινο που αποδίδει η ποίηση σ' εκείνους που
45

39. /
ΔΙΟΔΩΡΟΣ ΣΙΚΕΛΙΩΤΗΣ
46

40. ΒΙΒΛΟΣ ΤΕΤΑΡΤΗ
εγκωμιάζονται και περιποιεί μεγάλη δόξα [κλέος] στους
επαινούμενους, την Ευτέρπη από την τέρψη που παρέχει
στους ακροατές με τα αγαθά που προσφέρει η παιδεία, τη
Θάλεια, επειδή όσοι εγκωμιάζονται στα ποιήματα «βάλ­λουν
» επί χρόνους πολλούς, τη Μελπομένη από τη μελωδία
με την οποία ψυχαγωγεί τους ακροατές, την Τερψιχόρη
από την τέρψη που παρέχει στους μαθητές της με τα
αγαθά που προέρχονται από την παιδεία, την Ερατώ από
το ότι κάνει τους μορφωμένους ποθητούς και αξιέραστους,
την Πολυμνία από το ότι με τους πολλούς ύμνους κάνει
διάσημους εκείνους των οποίων η φήμη απαθανατίζεται με
τα ποιήματα, την Ουρανία από το ότι όσοι μορφώνονται
από αυτήν ανεβαίνουν στα ουράνια" διότι με τους στοχα­σμούς
και τις σκέψεις αιωρούνται οι ψυχές σε ύψη ουράνια"
και την Καλλιόπη από την καλή της φωνή [οπα], που
σημαίνει ότι με την εξαιρετική της ευφράδεια γίνεται απο­δεκτή
από τους ακροατές.
Μιας και αρκετά μιλήσαμε για όλα ετούτα, ας μεταφέ­ρουμε
τον λόγο στα κατορθώματα του Ηρακλή23.
8. Δεν αγνοώ πως όσοι εξιστορούν αρχαίες μυθολογίες
συναντούν μεγάλες δυσκολίες, κι αυτό συμβαίνει κατ' εξο­χήν
στην περίπτωση του Ηρακλή. Διότι, κατά την παρά­δοση,
αυτός ομολογουμένως ξεπέρασε σε μέγεθος κατορ­θωμάτων
όλους όσων η ανάμνηση έφτασε ως εμάς από τα
πανάρχαια χρόνια" κατά συνέπεια, δύσκολα μπορεί κάποιος
να περιγράψει επάξια την κάθε του πράξη και ο λόγος του
να είναι ισάξιος με τόσο μεγάλα έργα, το μέγεθος των
οποίων είχε έπαθλο την αθανασία. Επί πλέον, επειδή λό­γω
της αρχαιότητας και της παραδοξότητας όσων ιστο­ρούνται,
οι περισσότεροι δυσπιστούν ως προς τους μύθους,
είναι αναγκαίο είτε παραλείποντας τα μεγαλύτερα από τα
κατορθώματα να μειώσουμε κατά κάποιο τρόπο τη δόξα
47

41. ΔΙΟΔΩΡΟΣ ΣΙΚΕΛΙΩΤΗΣ
48

42. ΒΙΒΛΟΣ ΤΕΤΑΡΤΗ
του θεού είτε αναφέροντας τα πάντα να κάνουμε την ιστο­ρία
τους απίστευτη. Διότι μερικοί αναγνώστες θέτουν άδι­κα
κριτήρια επιζητώντας στους αρχαίους μύθους την ίδια
ακρίβεια μ' αυτή που έχουν τα πραττόμενα στους καθ'
ημάς χρόνους, αμφιβάλλουν για το μέγεθος των έργων
κρίνοντας από τη δική τους τη ζωή και βλέπουν τη δύναμη
του Ηρακλή από τη σκοπιά της αδυναμίας των σύγχρονων
ανθρώπων, με αποτέλεσμα, ένεκα του τεράστιου μεγέθους
των έργων, να μην πιστεύουν τα γραφόμενα. Γιατί, γενικά,
στις ιστορίες της μυθολογίας με κανέναν τρόπο δεν πρέπει
να αναζητά κάποιος αυστηρά την αλήθεια. Άλλωστε και
στα θέατρα, αν και ξέρουμε καλά πως ούτε Κένταυροι με
σώματα σύνθετα από διαφορετικά είδη υπήρξαν ούτε Γη­ρυόνης
με τρία σώματα, παρ' όλ' αυτά δεχόμαστε ευχα­ρίστως
τις σχετικές μυθολογίες και με τις επιδοκιμασίες
μας συμβάλλουμε στην αύξηση της τιμής προς τον θεό.
Εκτός αυτού, θα ήταν άτοπο, ενώ ο Ηρακλής, που όσο
βρισκόταν ακόμη στις τάξεις των ανθρώπων, εξημέρωσε
με τον ίδιο του τον μόχθο την οικουμένη, οι άνθρωποι ξε­χνώντας
τις ευεργεσίες που πρόσφερε σε όλους να συκο­φαντούν
τον έπαινο που κατέκτησε με τις λαμπρές του
πράξεις και, ενώ οι πρόγονοι συμφώνησαν ανενδοίαστα
να του αποδώσουν για την εξαιρετική του αρετή την αθα­νασία,
εμείς να μη διαφυλάσσουμε ούτε την πατροπαράδο­τη
ευσέβεια προς τον θεό. Ας αφήσουμε όμως τούτες τις
σκέψεις και ας αφηγηθούμε από την αρχή τις πράξεις του
ακολουθώντας τους αρχαιότατους ποιητές και συγγραφείς
μύθων.
9. Από τη Δανάη, λοιπόν, την κόρη του Ακρισίου, και
τον Δία, λένε, γεννήθηκε ο Περσέας" σμίγοντας μ' αυτόν η
Ανδρομέδα, η κόρη του Κηφέα, γέννησε τον Ηλεκτρύωνα,
μ' αυτόν, ύστερα, παντρεύτηκε η Ευρυδίκη του Πέλοπα
49

43. ΔΙΟΔΩΡΟΣ ΣΙΚΕΛΙΩΤΗΣ
50

44. ΒΙΒΛΟΣ ΤΕΤΑΡΤΗ
και γέννησε την Αλκμήνη, με την οποία έσμιξε ο Δίας με
απάτη και απέκτησε τον Ηρακλή. Η ρίζα της γενιάς του,
λοιπόν, κι από τους δυο γονείς, λέγεται πως φτάνει με τον
παραπάνω τρόπο στον μέγιστο των θεών. Έτσι, η αρετή
που γεννήθηκε μέσα του δεν πρέπει να θεωρείται μόνο από
τη σκοπιά των πράξεων του, αλλά να αναγνωρίζεται και
πριν τη γέννηση του. Διότι ο Δίας, για να σμίξει με την
Αλκμήνη, έκανε τη νύχτα τριπλάσια και η διάρκεια του
χρόνου που αναλώθηκε στην παιδοποιία δήλωνε από τα
πριν την πρωτόφαντη δύναμη του παιδιού που θα γεννιό­ταν.
Και γενικά, τούτο το σμίξιμο δεν το έκανε από ερω­τική
επιθυμία, όπως με τις άλλες γυναίκες, αλλά ως επί το
πλείστον προς χάρη της τεκνοποίησης. Γι' αυτό ήθελε το
ερωτικό σμίξιμο να είναι νόμιμο, δεν ήθελε ως εκ τούτου να
υπάρξει βία, αλλά πάλι η φρονιμάδα της δεν του άφηνε
καμιά ελπίδα να την πείσει- προτίμησε, λοιπόν, την εξα­πάτηση
και παραπλάνησε την Αλκμήνη παίρνοντας τη
μορφή του Αμφιτρύονα. Όταν πέρασε ο φυσιολογικός χρό­νος
της εγκυμοσύνης, ο Δίας, που το μυαλό του ήταν στη
γέννηση του Ηρακλή, προανήγγειλε παρουσία όλων των
θεών πως το βρέφος που θα γεννηθεί εκείνη την ημέρα
στη γενιά του Περσέα θα το κάνει βασιλιά. Η Ήρα γεμά­τη
ζήλια και με συνεργό την κόρη της Ειλείθυια24, καθυ­στέρησε
τις ωδίνες της Αλκμήνης και ταυτόχρονα έφερε
στο φως τον Ευρυσθέα25 πριν την ώρα του. Ο Δίας, του
οποίου ο λόγος είχε καταστρατηγηθεί, θέλησε και να τι­μήσει
την υπόσχεση του αλλά και να προνοήσει για τη
μελλοντική δόξα του Ηρακλή1 λένε, λοιπόν, πως έπεισε
την Ήρα να επιτρέψει να γίνει βασιλιάς ο Ευρυσθέας,
σύμφωνα με την υπόσχεση του, ενώ ο Ηρακλής να υπηρε­τήσει
τον Ευρυσθέα και να τελέσει δώδεκα άθλους, όποιους
προστάξει ο Ευρυσθέας, και αφού το κάνει, να κερδίσει την
αθανασία. Μόλις γέννησε η Αλκμήνη, φοβούμενη τη ζηλο-
51

45. ΔΙΟΔΩΡΟΣ ΣΙΚΕΛΙΩΤΗΣ
52

46. ΒΙΒΛΟΣ ΤΕΤΑΡΤΗ
τυπία της Ήρας, άφησε έκθετο το βρέφος στο μέρος που
από εκείνον ονομάζεται σήμερα Ηράκλειο πεδίο. Την ίδια
στιγμή, η Αθηνά πλησίασε στο μέρος μαζί με την Ήρα και
καθώς έμεινε έκθαμβη από τη φυσική κατάσταση του
παιδιού, έπεισε την Ήρα να του προσφέρει τη θηλή του
στήθους της. Αρπάζοντας, όμως το παιδί με πολύ μεγα­λύτερη
ορμή απ' όση αναλογούσε στην ηλικία του τη θηλή,
η Ήρα πόνεσε και πέταξε μακριά της το βρέφος, έτσι η
Αθηνά το πήρε και το πήγε στη μητέρα του παρακαλώντας
τη να το αναθρέψει. Είναι να απορεί κανείς με το παράδοξο
του πράγματος, διότι η μητέρα που όφειλε να στέργει το
ίδιο της το παιδί το παραπέταγε, ενώ η μητριά που το
μισούσε έσωζε από άγνοια τον φυσικό της εχθρό.
10. Μετά από αυτά, η Ήρα έστειλε δύο μεγάλα φίδια να
σκοτώσουν το βρέφος, αλλά το παιδί, χωρίς να τρομάξει,
άρπαξε από ένα φίδι με το κάθε χέρι από τον λαιμό και τα
έπνιξε. Μαθαίνοντας το γεγονός οι Αργείοι τον ονόμασαν
Ηρακλή, γιατί είχε κερδίσει δόξα [κλέος] μέσω της Ήρας,
ενώ μέχρι τότε ονομαζόταν Αλκαίος. Στα άλλα, λοιπόν,
παιδιά δίνουν όνομα οι γονείς τους και μόνο σ' ετούτο
χάρισε όνομα η αξία του. Στη συνέχεια, εξορισμένος από
την Τίρυνθα ο Αμφιτρύονας μετοίκησε στις Θήβες. Ο
Ηρακλής, αφού ανατράφηκε και μορφώθηκε, αλλά κυρίως
από την επίμονη σωματική άσκηση, έγινε περιβόητος για
την υπεροχή του στη σωματική ρώμη έναντι όλων των
άλλων καθώς και για τη λαμπρότητα του πνεύματος του·
άλλωστε, έφηβος ακόμη στην ηλικία ελευθέρωσε πρώτα
πρώτα τις Θήβες, ανταποδίδοντας στην πόλη, ως να ήταν
πατρίδα του, τη χάρη που της όφειλε. Γιατί οι Θηβαίοι
ήταν υποταγμένοι στον Εργίνο, τον βασιλιά των Μινυών26,
και κάθε χρόνο του απέδιδαν ορισμένους φόρους. Χωρίς να
τρομάξει ο Ηρακλής από την υπεροχή των κατακτητών,
53

47. ΔΙΟΔΩΡΟΣ ΣΙΚΕΛΙΩΤΗΣ
54

48. ΒΙΒΛΟΣ ΤΕΤΑΡΤΗ
τόλμησε να κάνει πράξη περιβόητη· φτάνοντας οι απεσταλ­μένοι
των Μινυών για να απαιτήσουν τους δασμούς και
εισπράττοντας τους με εξευτελιστικό τρόπο, τους ακρω­τηρίασε27
και τους έδιωξε από την πόλη. Ο Εργίνος απαί­τησε
να του παραδοθεί ο υπαίτιος και ο Κρέων, που ήταν
βασιλιάς των Θηβαίων, πανικόβλητος από τη δύναμη του
Εργίνου, ήταν έτοιμος να εκδώσει τον υπαίτιο του εγκλή­ματος.
Ο Ηρακλής, όμως, πείθοντας τους συνομηλίκους
του να ελευθερώσουν την πατρίδα, απέσπασε από τους
ναούς τις καρφωμένες στους τοίχους πανοπλίες, που είχαν
αφιερώσει οι πρόγονοι στους θεούς ως λάφυρα πολέμων
διότι δεν ήταν δυνατόν να βρεθούν ιδιωτικά όπλα στην
πόλη, καθόσον οι Μινύες την είχαν παροπλίσει, για να
μην περάσει ποτέ από το μυαλό των Θηβαίων η ιδέα της
επανάστασης. Όταν έμαθε ο Ηρακλής πως ο Εργίνος, ο
βασιλιάς των Μινυών, πλησίαζε με στρατό στην πόλη,
βγήκε και τον συνάντησε σε ένα μέρος στενό, όπου, αχρη­στεύοντας
την υπέρτερη δύναμη του εχθρού, σκότωσε τον
ίδιο τον Εργίνο και κατέσφαξε ολόκληρο σχεδόν τον στρα­τό
του. Επιτιθέμενος, στη συνέχεια, αιφνιδιαστικά στην
πόλη των Ορχομενίων και περνώντας από τις πύλες του
τείχους, έβαλε φωτιά στα ανάκτορα των Μινυών και ισο­πέδωσε
την πόλη. Το ανδραγάθημα του μαθεύτηκε σ'
ολόκληρη την Ελλάδα κι όλοι εξεπλάγησαν από το αναπά­ντεχο
γεγονός, ενώ ο βασιλιάς Κρέων, από τον θαυμασμό
του για την αξία του νεαρού, του έδωσε γυναίκα την κόρη
του Μεγάρα και του ανέθεσε τις υποθέσεις της πόλης σαν
να ήταν γνήσιος γιος του, ο Ευρυσθέας, όμως, που κατείχε
τον θρόνο του Αργούς, αντιμετωπίζοντας με υποψία την
αύξηση της δύναμης του Ηρακλή, τον κάλεσε και τον
πρόσταξε να εκτελέσει άθλους. Καθώς ο Ηρακλής δεν
υπάκουσε, ο Δίας του παρήγγειλε να υπηρετήσει τον Ευ­ρυσθέα,
έτσι ο Ηρακλής πήγε στους Δελφούς για να ρω-
55

49. ΔΙΟΔΩΡΟΣ ΣΙΚΕΛΙΩΤΗΣ
56

50. ΒΙΒΛΟΣ ΤΕΤΑΡΤΗ
τήσει περί αυτών τον θεό και έλαβε χρησμό που έλεγε πως
το θέλημα των θεών ήταν να εκτελέσει δώδεκα άθλους
σύμφωνα με τις προσταγές του Ευρυσθέα και πως αφού
το έκανε θα λάμβανε το δώρο της αθανασίας.
11. Όπως είχαν έρθει τα πράγματα, ο Ηρακλής έπεσε
σε μεγάλη βαρυθυμία' διότι το να υπηρετεί έναν κατώτερο
το έκρινε εντελώς ανάξιο της δικής του αρετής, μα πάλι το
να μην υπακούσει τον Δία και πατέρα του του φαινόταν και
ασύμφορο και αδύνατο. Έτσι, καθώς βρισκόταν σε μεγάλη
αμηχανία και δεν ήξερε τι να κάνει, η Ήρα του έστειλε
λύσσα, και μέσα στο ψυχικό του άγχος τον έπιασε μανία.
Η κατάσταση του χειροτέρευε και χάνοντας τα λογικά του
πήγε να σκοτώσει τον Ιόλαο, και ο μεν Ιόλαος ξέφυγε
αλλά, καθώς τα παιδιά που είχε αποκτήσει με τη Μεγάρα
βρίσκονταν εκεί κοντά, έριξε εναντίον τους με το τόξο ως
να ήταν εχθροί και τα σκότωσε. Μόλις του πέρασε η μανία
και συναισθάνθηκε την πράξη που είχε κάνει εν αγνοία του,
έπεσε σε θλίψη μεγάλη για την τεράστια συμφορά που τον
βρήκε. Οι πάντες τον συλλυπούνταν και πενθούσαν μαζί
του, αλλά εκείνος έμενε συνέχεια σπίτι του αδρανής, απο­φεύγοντας
συναναστροφές και συναπαντήματα με ανθρο)-
πους- τελικά, καθώς ο χρόνος καταπράυνε τον πόνο του,
αποφάσισε να υποστεί τους κινδύνους και πήγε στον Ευ­ρυσθέα.
Ως πρώτο άθλο ανέλαβε να σκοτώσει το λιοντάρι
της Νεμέας. Αυτό ήταν ένα θηρίο τεραστίου μεγέθους,
άτρωτο στο σίδερο, τον χαλκό και τις πέτρες κι έπρεπε
να δαμαστεί μόνο με τη δύναμη των χεριών. Ζούσε κυρίους
στην περιοχή μεταξύ Μυκηνών και Νεμέας κοντά σ' ένα
βουνό που λόγω της ιδιότητας του ονομαζόταν Τρητό, διότι
στα ριζά του είχε σήραγγα διαμπερή, όπου συνήθιζε να
φωλιάζει το θηρίο. Φτάνοντας στην περιοχή ο Ηρακλής
του επιτέθηκε, το θηρίο κατέφυγε στη σήραγγα, αλλά εκεί-
57

51. ΔΙΟΔΩΡΟΣ ΣΙΚΕΛΙΩΤΗΣ
58

52. ΒΙΒΛΟΣ ΤΕΤΑΡΤΗ
νος το ακολούθησε και, αφού έκλεισε το άλλο της στόμιο,
συνεπλάκη με το θηρίο και το έπνιξε, σφίγγοντας του τον
αυχένα με τα μπράτσα του. Γύρω στο σώμα του τύλιξε το
δέρμα του θηρίου, που λόγω του μεγέθους του τον κάλυπτε
ολόκληρο, και το είχε στο εξής προστασία για τους μελλο­ντικούς
κινδύνους.
Δεύτερο άθλο ανέλαβε να σκοτώσει τη Λερναία ύδρα,
από το σώμα της οποίας σχηματίζονταν εκατό αυχένες που
στην άκρη τους είχαν κεφάλια φιδιών. Αν ένα από αυτά
καταστρεφόταν, το μέρος απ' όπου κόπηκε έβγαζε δύο
άλλα- αιτία για την οποία, όπως ήταν λογικό, θεωρούνταν
αήττητη, καθόσον το μέρος που υποτασσόταν απέφερε
διπλάσια βοήθεια στο θηρίο. Μπρος στη δύσκολη αυτή
κατάσταση, επινοώντας ένα κόλπο πρόσταξε τον Ιόλαο
να καίει με αναμμένη δάδα το μέρος που κοβόταν, για να
σταματάει τη ροή του αίματος. Κι αφού υπέταξε μ' αυτό
τον τρόπο το ζώο, εμβάπτισε τις αιχμές των βελών του
στη χολή του, ώστε, όταν θα ριχνόταν το βέλος, η πληγή
που θα προκαλούσε να είναι ανίατη.
12. Η τρίτη προσταγή που έλαβε ήταν να φέρει ζωντανό
τον Ερυμάνθιο κάπρο, ο οποίος ζούσε στο όρος Λάμπεια
της Αρκαδίας. Τούτη η προσταγή θεωρούνταν πολύ δύσκο­λη
να εκτελεστεί, γιατί έπρεπε όποιος αγωνιζόταν με κείνο
το θηρίο να έχει τόση υπεροχή, ώστε να συλλάβει με
ακρίβεια την κατάλληλη ευκαιρία κατά τη διάρκεια της
μάχης. Διότι αν τον άφηνε, ενώ εκείνος εξακολουθούσε
να διατηρεί τη δύναμη του, θα κινδύνευε άμεσα από τους
χαυλιόδοντές του, ενώ αν τον πολεμούσε περισσότερο απ'
όσο έπρεπε, θα τον σκότωνε κι έτσι ο άθλος θα έμενε
ανεκτέλεστος. Κατά τη μάχη, όμως, ζυγίζοντας με ακρί­βεια
την κατάσταση διαχειρίστηκε με επιτυχία το όλο
θέμα και έφερε τον κάπρο ζωντανό στον Ευρυσθέα- μάλι-
59

53. ΔΙΟΔΩΡΟΣ ΣΙΚΕΛΙΩΤΗΣ
60

54. ΒΙΒΛΟΣ ΤΕΤΑΡΤΗ
στα, μόλις είδε τον Ηρακλή ο βασιλιάς να τον κουβαλάει
στους ώμους του, φοβήθηκε τόσο που πήγε και κρύφτηκε
μέσα σε χάλκινο πιθάρι.
Την εποχή που έκανε όλα τούτα ο Ηρακλής, νίκησε σε
μάχη και τους λεγόμενους Κενταύρους για τις εξής αιτίες28.
Ο Φόλος ήταν Κένταυρος, από τον οποίο, μάλιστα, ονο­μάστηκε
Φολόη το βουνό κοντά στο οποίο ζούσε, αυτός,
λοιπόν, υποδέχτηκε τον Ηρακλή φιλόξενα και άνοιξε προς
τιμήν του το κρασοπίθαρο που είχε παραχώσει μέσα στο
χώμα2 9 . Τούτο το πιθάρι, σύμφωνα με τον μύθο, το είχε
αφήσει, κάποτε τα παλαιά χρόνια, σε κάποιον Κένταυρο ο
Διόνυσος, με την εντολή να ανοιχτεί μόνο όταν έρθει ο
Ηρακλής. Έτσι, τέσσερις γενιές αργότερα, φτάνοντας ο
Ηρακλής να φιλοξενηθεί, θυμήθηκε ο Φόλος την παραγγε­λία
του Διονύσου. Μόλις ανοίχτηκε όμως το πιθάρι, η
ευωδιά του κρασιού από την παλαιότητα και τη δύναμη
του έφτασε στους Κενταύρους που κατοικούσαν εκεί γύρω
και τους έκανε να καταληφθούν από οίστρο. Έτσι, πέφτο­ντας
όλοι μαζί στο κατάλυμα του Φόλου όρμησαν να αρπά­ξουν
το κρασί. Ο Φόλος φοβήθηκε και κρύφτηκε, αλλά ο
Ηρακλής έμεινε να αντιμετωπίσει τους άρπαγες προς με­γάλη
τους κατάπληξη, γιατί είχε να αγωνιστεί εναντίον
πλασμάτων που από τη μητέρα τους ήταν θεοί, είχαν την
ταχύτητα αλόγων, τη δύναμη δισώματων θηρίων και την
εμπειρία και τη σύνεση του ανθρώπου. Οι Κένταυροι ορ­μούσαν
κατ' επάνω του άλλοι κρατώντας πεύκα που είχαν
ξεριζώσει, άλλοι πελώριους βράχους, μερικοί με αναμμένες
δάδες και άλλοι με τα τσεκούρια που σκότωναν τα βόδια.
Εκείνος, χο^ρίς να τρομάξει, στάθηκε να δώσει μάχη αντά­ξια
με τους προηγούμενους άθλους του. Στο πλευρό των
Κενταύρων αγωνιζόταν και η μητέρα τους, η Νεφέλη,
ρίχνοντας πυκνή βροχή, πράγμα που δεν τους ενοχλούσε
μιας κι είχαν τέσσερα πόδια, αλλά για τον Ηρακλή που
61

55. ΔΙΟΔΩΡΟΣ ΣΙΚΕΑΙΩΤΗΣ
62

56. ΒΙΒΛΟΣ ΤΕΤΑΡΤΗ
στηριζόταν σε δύο έκανε τη βάση στήριξης του ολισθηρή.
Παρ' όλα όμως τα πλεονεκτήματα που είχαν οι Κένταυροι,
ο Ηρακλής κατήγαγε εκπληκτική νίκη, σκότωσε τους πε­ρισσότερους
και έτρεψε τους υπόλοιπους σε φυγή. Ανάμεσα
στους Κενταύρους που σκοτώθηκαν οι επιφανέστεροι ήταν
οι Δάφνις, Αργείος, Αμφίων, επίσης οι Ιπποτίων, Όρειος,
ίσοπλής, καθώς και οι Θηρεύς, Δούπων, Φρίξος. Όσο για
εκείνους που ξέφυγαν και γλίτωσαν τιμωρήθηκαν αργότε­ρα
ο καθένας όπως του άξιζε- ο Όμαδος, για παράδειγμα,
σκοτώθηκε στην Αρκαδία, ενώ επιχειρούσε να βιάσει την
Αλκυόνη την αδελφή του Ευρυσθέα. Πράξη για την οποία,
άλλωστε, ο Ηρακλής απέσπασε μεγάλο θαυμασμό, διότι
είχε κάθε λόγο να μισεί τον εχθρό του, και με το να
συμπονέσει την αδελφή του που υπέστη προσβολή θεωρή­θηκε
ανώτερος από όλους σε ανθρωπιά. Κάτι ιδιαίτερο
συνέβη και στον φίλο του Ηρακλή τον ονομαζόμενο Φό-
λο. Διότι ενώ έθαβε, ένεκα της συγγένειας, τους Κενταύ­ρους
που είχαν πέσει και καθώς τράβηξε ένα βέλος από
κάποιον, τραυματίστηκε από την αιχμή του και, επειδή το
τραύμα ήταν ανίατο, πέθανε. Ο Ηρακλής του απέδωσε με­γαλοπρεπείς
τιμές και τον έθαψε στους πρόποδες του βου­νού
που διασφαλίζει τη δόξα του πολύ καλύτερα από επι­τύμβια
στήλη- δεδομένου ότι ονομάστηκε Φολόη, διατηρεί
τη μνήμη του θαμμένου με το όνομα του κι όχι με επιγρα­φή.
Παρομοίως, σκότωσε και τον Χείροινα, που ήταν θαυ­μαστός
για την ιατρική του τέχνη, κατά λάθος με το τόξο
του. Αλλά αρκετά είπαμε για τους Κενταύρους.
13. Στη συνέχεια, το πρόσταγμα που έλαβε ήταν να φέ­ρει
τη χρυσοκέρατη λαφίνα που είχε εκπληκτική ταχύτητα
στα πόδια30. Στην εκτέλεση τούτου του άθλου η επινοητι­κότητα
του δεν του ήταν λιγότερο χρήσιμη από τη σωμα­τική
του ρώμη. Μερικοί λένε πως την έπιασε με δίχτυα,
63

57. ΔΙΟΔΩΡΟΣ ΣΙΚΕΛΙΩΤΗΣ
64

58. ΒΙΒΛΟΣ ΤΕΤΑΡΤΗ
άλλοι πως ακολουθώντας τα ίχνη της τη συνέλαβε ενώ
κοιμόταν και άλλοι πως την καταπόνησε με συνεχή κατα­δίωξη"
πλην όμως, τούτον τον άθλο τον εκτέλεσε χωρίς βία
και κινδύνους μόνο με την εξυπνάδα του μυαλού του.
Όταν, στη συνέχεια, ο Ηρακλής έλαβε το πρόσταγμα να
διώξει τις Στυμφαλίδες όρνιθες από την ομώνυμη λίμνη3 1,
εκτέλεσε τον άθλο εύκολα με τέχνη και επινοητικότητα.
Φαίνεται, λοιπόν, πως η λίμνη είχε πλημμυρίσει από απί­στευτο
πλήθος πουλιών που αφάνιζαν κάθε καρπό που
υπήρχε στη γύρω περιοχή. Με τη βία ήταν αδύνατον να
χειραγωγηθούν τούτα τα πλάσματα, μιας και το πλήθος
τους ήταν απίστευτο, το εγχείρημα, επομένως, απαιτούσε
να επινοηθεί κάποιο τέχνασμα. Κατασκεύασε, λοιπόν, χάλ­κινο
κρόταλο και μ' αυτό προκαλούσε τρομακτικό θόρυβο
που φόβιζε τα πουλιά, έτσι τελικά με τον συνεχή κρότο
εύκολα τα ανάγκασε να εγκαταλείψουν το μέρος που είχαν
καταλάβει και καθάρισε τη λίμνη.
Αφού εκτέλεσε κι ετούτο τον άθλο, έλαβε προσταγή από
τον Ευρυσθέα να καθαρίσει τον στάβλο του Αυγεία μόνος
του, χωρίς τη βοήθεια κανενός3 2 . Ο στάβλος ήταν γεμάτος
με τεράστιες ποσότητες κοπριάς που είχαν μαζευτεί με τα
χρόνια, αυτή την κοπριά τον πρόσταξε ο Ευρυσθέας να
καθαρίσει, με σκοπό να τον προσβάλει. Ο Ηρακλής απέρ­ριψε
την ιδέα να τη βγάλει μεταφέροντας τη στους ώμους
του, για να αποφύγει την ντροπή από την προσβολή, έστρε­ψε,
λοιπόν, τον ονομαζόμενο Αλφειό ποταμό, ώστε να πε­ράσει
από τον στάβλο και με τα ορμητικά νερά του τον
καθάρισε, εκτελώντας τον άθλο, χωρίς να υποστεί την
παραμικρή προσβολή, μέσα σε μία μέρα. Γι' αυτό και
είναι αξιοθαύμαστη η επινοητικότητα του, δεδομένου ότι
εκτέλεσε το αλαζονικό πρόσταγμα χωρίς να ντροπιαστεί
και χωρίς να υποστεί το παραμικρό που θα ήταν ανάξιο της
αθανασίας.
65

59. ΔΙΟΔΩΡΟΣ ΣΙΚΕΛΙΩΤΗΣ
66