2. IZAKI BIZIDUNAK
Izaki bizidunak gure planetan bizi diren izaki edo organismo guztiak dira, hau da, animaliak (baita
gizakiok ere), landareak, onddoak, bakterioak...
Bizirik ez dauden gauzei, berriz, objektuak deitzen diegu.
EZAUGARRIAK
Izaki bizidun oso ugari eta era askotakoak daude, eta horregatik ez da oso erraza guztientzat ondo
datorren definizio bat ematea; biologoek, bizia ikertzen duten zientzialariek ere, lanak dituzte
bizia zehazki zer den esateko; dena dela, badira ezaugarri batzuk izaki bizidun guztiengan topatzen
ditugunak:
● Jaio egiten dira
● Elikatzen dira
● Ugaltzen dira
● Hiltzen dira
Izaki bizidun guztiek eduki behar dituzte bost ezaugarri horiek, izaki biziduntzat jotzeko; hala ere,
zientzialari guztiak ez daude erabat ados horretan. Esate baterako, birusek ezin dituzte beste birus
batzuk sortu, ezin dira ugaldu; bakarrik, beste izaki bizidun batzuen zelulak behartzen dituzte beste
birus batzuk sortzeko.
3. ZELULA
Izaki bizidun asko eta asko daude munduan, eta guztiok zelulaz osaturik daude.
Zelula da, beraz, izaki bizidunen oinarrizko unitatea.
Ia kasu gehienetan zelulak oso txikiak dira, eta mikroskopio bidez baino ezin ditugu
ikusi.
“Mamu” zelula Nerbio-sistemako zelula,
neurona
Odolaren zelulak: globulu
gorriak/zuriak
Kortxoaren zelulak
4. IZAKI ZELULABAKARRAK eta ZELULANITZAK
Badira zelula bakar bateko bizidun
zelulabakarrak edo unizelularrak
eta baita zelula askoko zelulanitzak
edo plurizelularrak ere, baina
guztietan zelula da bizidun guztien
oinarria.
Bizidun plurizelular konplexuenetan, zelulak elkartu egiten dira, eta eginkizun jakin
baterako moldatu: zelulek ehunak sortzen dituzte.
Gero, izaki bizidunaren bizi-funtzioak osatu ahal izateko, ehunek organoak osatzen dituzte;
organoek (bihotza, birikak, gibela, hezurrak, giharreak…), sistemak (muskulu-sistema,
hezur-sistema, nerbio-sistema, sistema-endokrino...); eta horiek, aparatuak (digestio-
aparatua, iraitz-aparatua, lokomozio-aparatua...).
*Gizakiok, adibidez, 60 eta 90 bilioi bitarte zelula ditugu helduak garenean.*
5. ZELULAREN ATALAK
Ohiko zelula bat aztertuz gero, hiru atal nagusi aurkituko genituzke:
● Mintza. Geruza mehe bat da, zelula berezi eta babestu egiten du inguratzen duen
girotik.
● Zitoplasma. Zelularen osagai nagusia da, zelularen “gorputza”, mintzaren barnean
dagoen gelatinazko masa. Zelularen bizi funtzioetan paper garrantzitsua du.
● Nukleoa. Zitoplasmaren barnean kokatzen da, masa osoaren barruan mintz batez
bereizturik. Zelularen jarduerak kontrolatzen ditu, eta zelularen “ordenadore-
zentroa” dela esan dezakegu.
Dena dela, zelula guztiek ez dute ohiko zelula horren eredua betetzen.
6. ZELULA PROKARIOTOAK
Gaur egun, sailkapen hau egin ohi da zelula moten artean:
Zelula prokariotoak. Nukleorik ez dutenak dira zelula prokariotoak, eta bakterio
(mikrobio ere) izeneko bizidunek izaten dituzte era horretako zelulak.
Bakterioek izaki oso
sinpleak dira, forma
anitzekoak, eta naturan
oso zabalduak daude bai
lurzoruan eta uretan, bai
gizaki eta animalien
barrunbeetan ere.
Bakterio
7. ZELULA EUKARIOTOAK
Zelula eukariotoak. Nukleoa duten zelulak dira, eta bizidun gehienek izaten dituzte,
alga batzuek, onddoek, landareek eta animaliek esate baterako.
Zelula eukarioto guztiak ez dira berdinak.
Oro har, bi zelula-mota daudela esan genezake: landare-zelulak eta animalia-zelulak.
Landare-zelulek eta animalia-zelulek antzeko egitura dute, baina baita bereizten
dituzten ezaugarri batzuk ere:
8. Landare-zelulak zelula-mintza inguratzen duen pareta sendoa izaten du, bakuolo handiak
eta kloroplastoak (fotosintesia egin ahal izateko klorofila korpuskuluak).
Animalia-zelulak mintz meharra eta malgua du, bakuolo txikiak, eta ez du klorofila-
korpuskulurik.
Landare-zelulek baino forma irregularragoak izaten dituzte animalia-zelulek.
LANDARE eta ANIMALIA ZELULAK
9. ZELULAREN BIZI FUNTZIOAK
Oinarrizko bizi unitateak izanik, zelulak bizidunek burutzen dituzten funtzio nagusiak
ere burutzen ditu: nutrizioa, ugalketa eta estimuluen aurreko erantzuna.
● Nutrizioa: zelula guztiek inguruneko substantziak hartzen dituzte haien prozesu
metabolikoak osatzeko.
Bizidun zelulabakarrek (mikrobioek) elikagaiak zuzenean hartzen dituzte bizi diren
ingurugirotik. Zelula mintza zeharkatzerakoan zelula barnealdera pasatzen dira.
Bizidun zelulaniztunetan, aldiz, elikagaiak –zelula guztietara iritsi aurretik– irentsita,
eraldatuta eta garraiatuta (odolaren bidez) izan behar dira, bizidun horiek dituzten
organo eta sistemen bidez.
10. UGALKETA
● Ugalketa: Zelulek ugaltzeko gaitasuna dute. Haien buruaren kopiak
egiteko gai dira, beraz.
Zelula berriak zelula zaharrak zatitzerakoan sortzen dira, eta prozesu
horretan material genetikoa (kromosometan dagoena eta zelula zuzen
funtzionatzeko informazio osoa duena) zelula zaharretatik zelula
berrietara pasatzen da, bikoiztuta izan ondoren.
Organismo eukariotoetan zatiketa zelularra mitosiaren bidez burutzen da.
11. HARREMAN FUNTZIOA
Sentikortasuna: kanpoko estimuluen aurrean zelulek ematen duten erantzuna da
sentikortasuna. Estimulu horiek fisikoak edo kimikoak izan daitezke.
Emandako erantzuna mota askotakoa da: substantzia baten jariaketa, kiste baten
eraketa, mugimendua, zelula mintzaren iragazkortasunaren (gorputz solido baten
hutsuneetatik zerbait igaro) aldaketak, etab.
12. BIZIDUNEN SAILKAPENA
Bizidunak sailkatzeko modu ezagunena hau da: izaki bizidunen bost erreinuak.
● Moneroak: zelulabakarrak eta prokariotoak dira, hau da, ez dute nukleorik eta material genetikoa
zitoplasman sakabanaturik dago. Autotrofoak edo heterotrofoak izan daitezke. Zelulabakarrak
direnez, ez dute ehunik. Bakterioak eta arkeobakterioak erreinu honetakoak dira (prokariotoak
baitira)
● Protistoak: protistoak zelulabakarrak edo zelulanitzak dira, eta eukariotoak dira, hau da, nukleo
zelularra dute eta nukleo horretan dago pilatuta material genetikoa. Autotrofoak edo heterotrofoak
izan daitezke. Ez dute ehunik. Protozooak eta algak erreinu honetakoak dira.
● Onddoak: onddoak zelulabakarrak edo zelulanitzak dira, eta eukariotoak dira. Denak dira
heterotrofoak eta ez dute ehunik. Deskonposizioan dauden materialetaz ere elika daitezke.
Perretxikoak eta legamiak esaterako, onddoak dira. Ez dute mugitzeko gaitasunik.
● Landareak: zelulanitzak dira eta eukariotoak, eta animalien antzeko konposizio kimikoa dute.
Autotrofoak dira, fotosintesia egiten dutelako. Horregatik dira garrantzitsuak atmosferako oxigeno
kopurua mantentzeko. Ehunak dituzte eta ez dute mugitzeko gaitasunik. Goroldioak, belarra,
landare loredunak eta zuhaitzak dira landareak.
● Animaliak: zelulanitzak, eukariotoak eta heterotrofoak dira. Ehunak dituzte eta mugitzeko
gaitasuna. Gizakia, (gure espeziea) erreinu honetakoa da, eta baita gainontzeko ornodun eta
ornogabeak ere.
13. ERREINUAK
ZELULA-
MOTA
ZELULA-KOPURUA ADIBIDEAK NUTRIZIO MOTA
MONEROAK Prokariotoa Unizelularrak Bakterioak Batzuk autotrofoak eta
besteak heterotrofoak
PROTISTOAK Eukariotoa Batzuk Zelulabakarrak eta
beste batzuk zelulaniztunak
Protozooak eta
algak
Batzuk autotrofoak eta
besteak heterotrofoak
ONDDOAK Eukariotoa Batzuk Zelulabakarrak eta
beste batzuk zelulanitzak
Legamiak, lizunak,
perretxikoak eta
likenak
Denak Heterotrofoak
LANDAREAK Eukariotoa Plurizelularrak Landareak Denak Autotrofoak
ANIMALIAK Eukariotoa Plurizelularrak Animaliak Denak Heterotrofoak
