บทที่ 1

1. ชื่อบท ความหมายและหลักองค์ประกอบศิลป์เบื้องต้น
หัวเรื่อง
1.1 ความหมายและความสาคัญขององค์ประกอบศิลป์
1.2 หลักขององค์ประกอบศิลป์เบื้องต้น
แนวคิด
1. องค์ประกอบศิลป์เป็นวิชาพื้นฐานที่สาคัญ และเป็นโครงสร้างหลักหรือแกนของงานศิลปะทุก
ประเภท
2. องค์ประกอบของศิลปะ เป็นการนาส่วนประกอบย่อยหรือส่วนประกอบที่สาคัญของศิลปะได้แก่
เส้น สี น้าหนัก พื้นผิว บริเวณว่าง หรือรูปร่าง รูปทรง นามาจัดระเบียบให้เกิดการประสาน
กลมกลืนกันภายในภาพ
3. หลักขององค์ประกอบศิลป์ เป็นหลักการที่สามารถนาไปใช้กับงานศิลปะได้ทุกประเภท

2. วัตถุประสงค์
1. อธิบายความหมายขององค์ประกอบศิลป์ได้
2. อธิบายความสาคัญขององค์ประกอบศิลป์ได้
3. บอกหลักขององค์ประกอบศิลป์เบื้องต้นได้
4. นาหลักองค์ประกอบศิลป์มาจัดภาพได้
กิจกรรม
1. ศึกษาแผนการสอน
2. ศึกษาเอกสารประกอบการสอนเรื่องที่ 1.1, 1.2
3. ปฏิบัติกิจกรรมที่ 1.1 และ 1.2
4. ซักถาม
5.วิจารณ์ผลงานศิลปะของนักศึกษา

3. สื่อการสอน
1. เอกสารประกอบการสอนบทที่ 1
2. ผลงานตัวอย่างการจัดองค์ประกอบด้วยรูปเรขาคณิต
ประเมินผล
1. ประเมินผลจากกิจกรรมที่ 1.1 ภาคทฤษฎี
2. ประเมินผลจากกิจกรรมที่ 1.2 ภาคปฏิบัติ

4. เรื่องที่ 1.1 ความหมายและความสาคัญขององค์ประกอบศิลป์
องค์ประกอบศิลป์เป็นวิชาพื้นฐานที่สาคัญเป็นโครงสร้างหลักหรือแกนของศิลปะทุกประเภท
สาหรับผู้ที่เริ่มศึกษาศิลปะเบื้องต้น จาเป็นอย่างยิ่งต้องเรียนรู้หลักขององค์ประกอบศิลป์เพื่อให้เกิดความ
เข้าใจและนามาใช้เป็นหลักการออกแบบสร้างสรรค์ หรือการจัดวางส่วนประกอบต่างๆ ภายในงานศิลปะให้
เกิดความเหมาะสม
หลักขององค์ประกอบศิลป์ เป็นหลักเกณฑ์ที่สามารถยืดหยุ่นได้ไม่ได้กาหนดให้เป็นกฎเกณฑ์ที่
ตายตัว การจัดระเบียบภายในผลงานศิลปะ สามารถปรับเปลี่ยนได้ตามเหตุผลเพราะการสร้างสรรค์
องค์ประกอบทางศิลปะ เป็นกระบวนการแก้ปัญหาทางด้านความงามของศิลปะแต่ละสาขาโดยตรง

5. คาว่า Composition มาจากภาษาละตินว่า Composition หมายถึงการจัดเข้าด้วยกัน
ในทางศิลปะ Composition แปลว่าองค์ประกอบแห่งศิลป์ (อ้างถึงในสงวน รอดบุญ 2522 :
50 ) ซึ่งหมายถึงการนาส่วนประกอบสาคัญของศิลปะ (Elements of Art ) มาจัดเข้าด้วนกัน
ตามความคิดจินตนาการ หรือประสบการณ์ของผู้สร้างแต่ละคนโดยอาศัยหลักของศิลปะ
สร้างให้เกิดการประสานกลมกลืนกันอย่างเป็นเอกภาพ
องค์ประกอบศิลป์ (Composition ) ตามพจนานุกรมฉบับเว็บสเตอร์ (Webster 1961 :
196)ได้อธิบายไว้ข้อหนึ่งว่า ในทางวิจิตรศิลป์หมายถึงศิลปะหรือการปฏิบัติ กระทาให้เกิด
การรวมกันของส่วนประกอบต่างๆในผลงาน และส่วนประกอบทั้งหมดนั้นจะต้อง
ประสานกลมกลืนกัน
ตามความหมายในพจนานุกรม ฉบับภาษาอังกฤษเป็นไทยของ สอ เสถบุตร (ม.ป.ป.: 144 )
ได้ให้ความหมาย Composition ไว้ว่าคือ ส่วนประกอบ สัดส่วน สิ่งที่ประกอบขึ้น ความเรียง
เพลงที่แต่งขึ้น วัตถุผสม

6. อาลเลน และ โฮเดน (Allen and Hoden 1979 : 194 ) ได้กล่าวถึงความหมายของ
องค์ประกอบศิลป์ไว้ว่าคือ การจัดระเบียบส่วนต่างๆ ภายในงานศิลปะให้ประสาน
กลมกลืนกันทั้งภาพรูปที่มีองค์ประกอบที่ดีจะแสดงความสมดุลของรูปทรง การใช้สี
ค่าน้าหนักอ่อนแก่ ส่วนต่างๆ บริเวณว่าง จังหวะ และเนื้อหาที่เป็นเอกภาพ
ดังนั้นจึงสรุปได้ว่าองค์ประกอบศิลป์ หมายถึงการนาส่วนประกอบย่อยหรือ
ส่วนประกอบที่สาคัญของศิลปะ ได้แก่ จุดเส้น สี น้าหนักอ่อนแก่ พื้นผิว หรือรูปร่าง
รูปทรงนามารวมเข้าด้วยกันโดยการจัดระเบียนส่วนต่างๆ เหล่านั้น ให้ประสาน
กลมกลืนกันในงานศิลปะ

7. องค์ประกอบศิลป์เป็นวิชาที่มีความสาคัญมาก สาหรับผู้ที่สร้างสรรค์งานศิลปะ
ถ้าขาดความรู้ในวิชานี้แล้ว ผลงานที่สร้างขึ้นมาก็ยากที่จะทาให้ประสบผลสาเร็จ โดย
เฉพาะงานศิลปะสมัยใหม่ที่แสดงเฉพาะ เส้น สี น้าหนักอ่อนแก่ของแสงและเงา พื้นผิว
จังหวะ และบริเวณว่าง ยิ่งมีความจาเป็นต้องนาหลักขององค์ประกอบศิลป์มาใช้
หลักขององค์แระกอบศิลป์ จะเกี่ยวข้องโดยตรงกับงานทัศนศิลป์ ประเภทวิจิตร
ศิลป์และศิลปะประยุกต์ การจัดภาพหรือการออกแบบสร้างสรรค์ผลงานทัศนศิลป์ให้
เกิดความงาม องค์ประกอบศิลป์จะมีบทบาทสาคัญและนามาใช้กับผลงานทัศนศิลป์
ทุกสาขา อาทิเช่น จิตรกรรม ประติมากรม สถาปัตยกรรม ศิลปะภาพพิมพ์ ภาพถ่าย
และการออกแบบสาขาต่างๆ มีความจาเป็นต้องนาหลักขององค์ประกอบศิลป์ หรือ
การออกแบบเข้าร่วมสร้างสรรค์ความงามเสมอ

8. ความนิยมในการเรียกชื่อการจัดส่วนประกอบต่างๆ ภายในงานศิลปะในผลงานวิจิตรศิลป์จะ
เรียกว่า “องค์ประกอบศิลป์” (Composition) และผลงานทางด้านศิลปะประยุกต์จะเรียกว่า “การ
ออกแบบ”(Design) ซึ่งการจัดระเบียบภายในงานศิลปะทั้ง 2 ประเภทนี้ จะนาส่วนประกอบสาคัญ
ของศิลปะได้แก่ จุด เส้น สี น้าหนักอ่อนแก่ พื้นผิว บริเวณว่าง หรือรูปร่างรูปทรงนามาสร้างเป็นภาพ
หรือสัญลักษณ์อย่างเดียวกัน ซึ่งผู้ทางานศิลปะอาจนาส่วนประกอบสาคัญของศิลปะมาเพียงบางส่วน
หรือนามาทั้งหมดเพื่อสร้างสรรค์หรือออกแบบงานศิลปะก็ได้ ทั้งนี้ขึ้นอยู่กับความแตกต่างของงาน
ศิลปะแต่ละชิ้น
นอกจากการนาส่วนประกอบของศิลปะมาสร้างสรรค์หรือออกแบบงานศิลปะแล้ว เรายังต้อง
ใช้หลักเกณฑ์ขององค์ประกอบศิลป์ได้แก่ เอกภาพ ดุลยภาพ จุดเด่นและการเน้น เข้าร่วมสร้างสรรค์
งานศิลปะเหล่านั้นด้วยในงานวิจิตรศิลป์จะเรียกว่า “หลักขององค์ประกอบศิลป์”(Principles of
Composition) ในงานศิลปะประยุกต์จะเรียกว่า “หลักของการออกแบบ” (Principlesof Design) ดังนี้
เป็นต้น

9. หลักขององค์ประกอบศิลป์เบื้องต้น ที่จะกล่าวถึงในบทนี้มีจุดมุ่งหมาย
เพื่อต้องการปูพื้นฐานให้แก่ผู้เรียนโดยสังเขป สาหรับใช้เป็นแนวทางในการ
ทางานศิลปะภาคปฏิบัติ ส่วนรายละเอียดต่างๆ จะได้กล่าวถึงในบทต่อไป
หลักขององค์ประกอบศิลป์ประกอบด้วย
1. เอกภาพ (Unity)
2. ดุลยภาพ (Balance)
3.จุดเด่นและการเน้น (Dominance & Emphasis)

10. ในงานทัศนศิลป์ทุกสาขา เอกภาพนับว่ามีความสาคัญและมีความจาเป็นต้อง
สร้างให้เกิดขึ้นอาจเป็น เอกภาพของเนื้อหา เรื่องราว รูปแบบ ความคิด และดอกภาพ
ของส่วนประกอบสาคัญของศิลปะหรือรูปร่าง รูปทรงก็ตาม
ชะลูด นิ่มเสมอ (2531 : 290) ได้ให้ความหมายของเอกภาพไว้ว่า หมายถึง
“สภาพที่เป็นอันหนึ่งอันเดียวกันความสอดคล้องกลมกลืนกัน การประสานกันหรือ
การจัดระเบียบส่วนต่างๆ เพื่อสร้างผลรวมอันเป็นอันหนึ่งอันเดียวกันไม่อาจแยกออก
จากกันได้
ดังนั้นการสร้างเอกภาพในงานศิลปะคือ การนาส่วนประกอบสาคัญของศิลปะหรือ
รูปร่าง รูปทรง มาจัดเข้าด้วยกันให้แต่ละหน่วยมีความสัมพันธ์เกี่ยวข้องซึ่งกันและกัน
ประสานกลมกลืนเกิดเป็นผลรวมที่ไม่อาจแบ่งแยกได้ โดยการถ่ายทอดเป็นผลงาน
ทัศนศิลป์ ด้วยกระบวนการทางศิลปะของแต่ละสาขา

11. ดุลยภาพ หมายถึง การจัดส่วนประกอบต่างๆ ได้แก่ จุด เส้น สี น้าหนัก
พื้นผิว และบริเวณว่างหรือรูปร่าง รูปทรง ภายในผลงานศิลปะให้เกิดความสมดุล
หรือเท่าเทียมกัน โดยมีเส้นแกนสมมุติ 2 เส้นเป็นตัวกาหนดดุลยภาพ เส้นแกน
สมมุตินี้จะทาหน้าที่แบ่งภาพออกเป็นด้านซ้าย ด้านขวา ด้านบน และด้านล่าง
เพื่อให้รูปร่างหรือรูปทรง ที่ปรากฏในภาพเกิดความสมดุลในลักษณะหนึ่งเช่น
แบบซ้ายขวาเหมือนกัน หรือแบบซ้ายขวาไม่เหมือนกัน

12. จุดเด่น หมายถึง ส่วนที่สาคัญในภาพมีความชัดเจนสะดุดตาเป็นแห่งแรก
รับรู้ได้ด้วยการมองผลงานที่สาเร็จแล้ว จุดเด่นจะมีลักษณะการมีอานาจ ตระหง่าน
เด่นชัดกว่าส่วนประกอบอื่นๆ ทั้งหมด จุดเด่นจะเกิดขึ้นด้วนการเน้น
การเน้น หมายถึง การกระทา กาหนด หรือการจัดวางสร้างขึ้นให้เป็นจุดรวม
ของความสนใจ การเน้นเป็นกระบวนการสร้างที่ผู้ทางานศิลปะเจตนาจะให้จุดเด่น
มีความชัดเจนขึ้น

13. องค์ประกอบศิลป์เป็นวิชาที่มีความสาคัญมาก เป็นโครงสร้างหลักหรือแกน
ของงานศิลปะทุกประเภท ทุกสาขา
องค์ประกอบศิลป์ หมายถึงการนาส่วนประกอบสาคัญของศิลปะหรือรูปร่าง
รูปทรง นามาจัดเข้าด้วยกันให้ประสานกลมกลืนกันเป็นเอกภาพ
ความนิยมในการเรียกชื่อการสร้างสรรค์ผลงานทัศนศิลป์ประเภทวิจิตรศิลป์
ว่า “องค์ประกอบศิลป์”และเรียกประเภทศิลปะประยุกต์ว่า “การออกแบบ”
ตลอดจนเรียกหลักเกณฑ์ขององค์ประกอบศิลป์ประเภทวิจิตรศิลป์ว่า “หลักของ
องค์ประกอบศิลป์” และเรียกศิลปะประเภทศิลปะประยุกต์ว่า “หลักของการ
ออกแบบ”