2.4 Kształtowanie umiejętności rozwiązywania problemów i radzenia sobie ze stresem

1. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Elżbieta Leszczyńska
Kształtowanie umiejętności rozwiązywania problemów
i radzenia sobie ze stresem
513[01].O1.03
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2006

2. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
1
Recenzenci:
mgr Alicja Pasemko
mgr Maria Żukowska
Opracowanie redakcyjne:
mgr Elżbieta Leszczyńska
Konsultacja:
mgr Zenon W. Pietkiewicz
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 513[01].O1.03
Kształtowanie umiejętności rozwiązywania problemów i radzenia sobie ze stresem zawartego,
w modułowym programie nauczania dla zawodu opiekunka dziecięca.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2006

3. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
2
SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Sytuacje problemowe 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzające 12
4.1.3. Ćwiczenia 13
4.1.4. Sprawdzian postępów 17
4.2. Źródła i poziomy stresu 18
4.2.1. Materiał nauczania 18
4.2.2. Pytania sprawdzające 24
4.2.3. Ćwiczenia 24
4.2.4. Sprawdzian postępów 29
5. Sprawdzian osiągnięć 30
6. Literatura 35

4. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
3
1. WPROWADZENIE
Poradnik ten pomoże Ci w przyswojeniu wiedzy o sytuacjach problemowych, źródłach
i poziomach stresu.
W poradniku zamieszczono:
1. Wymagania wstępne, czyli wykaz niezbędnych wiadomości i umiejętności, które
powinieneś mieć opanowane, aby przystąpić do realizacji programu.
2. Cele kształcenia tej jednostki modułowej.
3. Materiał nauczania umożliwiający samodzielne przygotowanie się do wykonania ćwiczeń
i zaliczenia sprawdzianów. Obejmuje on również ćwiczenia, które zawierają:
− opis działań, jakie powinieneś wykonać,
− wykaz materiałów i narzędzi potrzebnych do ich wykonania.
4. Zestaw zadań testowych sprawdzający poziom przyswojonych wiadomości
i ukształtowanych umiejętności.
5. Wykaz literatury, z jakiej możesz korzystać podczas nauki.
Jeżeli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, to poproś nauczyciela lub
instruktora o wyjaśnienie.
Poradnik nie może być traktowany jako wyłączne źródło wiedzy. Wskazane zatem jest
korzystanie z innych dostępnych źródeł informacji.

5. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
4
Schemat układu jednostek modułowych
513 [01].O1.05
Stosowanie przepisów
bezpieczeństwa i higieny
pracy
513 [01].O1.02
Nawiązywanie i utrzymywanie
kontaktów społecznych
513 [01].O1.03
Kształtowanie umiejętności
rozwiązywania problemów
i radzenia sobie ze stresem
513 [01].O1
Podstawy funkcjonowania
człowieka w środowisku
513 [01].O1.01
Charakteryzowanie
psychofizycznych i społecznych
aspektów rozwoju człowieka
513 [01].O1.04
Promowanie zdrowia
513 [01].O1.06
Stosowanie przepisów
prawa w działalności
opiekuńczej

6. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
5
2. WYMAGANIA WSTĘPNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- określać rolę procesów poznawczych w poznawaniu rzeczywistości,
- wykazać wpływ potrzeb na zachowanie się człowieka,
- zdiagnozować potrzeby dziecka w różnych okresach życia,
- ocenić wpływ rodziny na rozwój emocjonalny dziecka,
- wskazać warunki skuteczności w komunikowaniu się,
- zastosować techniki ułatwiające skuteczne komunikowanie się,
- nawiązać kontakt z podopiecznymi i ich opiekunami,
- rozpoznać potrzeby dziecka w zależności od komunikatu,
- przeprowadzić rozmowę, zastosować techniki aktywnego słuchania, wyrażania empatii,
udzielania informacji zwrotnych.

7. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
6
3. CELE KSZTAŁCENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- wyjaśnić pojecie problemu,
- określić rodzaje sytuacji problemowych,
- dokonać analizy sytuacji problemowej,
- przedstawić fazy rozwiązywania problemów,
- zaplanować strategie rozwiązywania problemów,
- zidentyfikować problemy socjalne,
- zanalizować proces rozwiązywania problemów socjalnych,
- scharakteryzować sytuacje zagrożenia, przeciążenia, konfliktu, frustracji, konkurencji
i rywalizacji,
- określić bezpośrednie i odległe następstwa sytuacji trudnych,
- scharakteryzować mechanizmy obronne osobowości,
- określić czynniki powodujące stres,
- określić wpływ stresu na organizm człowieka,
- scharakteryzować proces radzenia sobie ze stresem,
- zastosować techniki relaksacyjne w celu redukowania stresu.

8. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
7
4. MATERIAŁ NAUCZANIA
4.1. Sytuacje problemowe
4.1.1. Materiał nauczania
Pojęcie problemu należy do najbardziej rozpowszechnionych pojęć potocznych
i naukowych. Analiza różnych definicji pokazuje, że można je sprowadzić do trzech
zasadniczych grup [7, s. 14]:
1. Wielu autorów uważa, że problem jest sytuacją trudną, która powstaje w trakcie ludzkiej
działalności.
2. Problem jest sytuacją nową dla podmiotu.
3. Problem jest sytuacją niepewną, nieokreśloną, gdzie brak jest informacji, które
umożliwiłyby osiągnięcie celu.
Przytoczone definicje problemów są tylko częściowo trafne, gdyż w przypadku, gdy
dotychczasowe umiejętności i nawyki pozwalają skutecznie działać w nowych, trudnych czy
niepewnych warunkach, nie jest to problemem.
Wynika z tego, że problemy powstają wtedy, gdy dotychczasowy zasób wiedzy, nie
pozwala człowiekowi osiągnąć zaplanowanych celów, poznać jakiegoś zjawiska, podjąć
decyzji, czy wykonać jakiegoś zadania.
Wg J. Kozieleckiego: Problem jest rodzajem zadania (sytuacji), którego podmiot nie może
rozwiązać za pomocą posiadanego zasobu wiedzy. Rozwiązanie jego jest możliwe dzięki
czynności myślenia produktywnego, które prowadzi do wzbogacenia wiedzy podmiotu
[7, s. 16].
Z definicji wynika, iż nie ma tych samych problemów dla wszystkich ludzi. O tym decyduje
posiadana wiedza, doświadczenie i umiejętności. Problemy rodzą się, kiedy powstanie
rozbieżność miedzy postawionymi celami a wiedzą i umiejętnościami człowieka.
Z drugiej części definicji wynika, iż problemy są zadaniami wymagającymi myślenia
produktywnego. Wymaga to formułowania nowych hipotez (pomysłów rozwiązania). Ludzie
na ogół spotykają się z trzema rodzajami sytuacji problemowych: trudności poznawcze,
decyzyjne i wykonawcze. Ten podział stosujemy ze względu na rodzaj czynności
regulacyjnych podczas których powstają problemy. Spełniają one ważne funkcje w życiu
człowieka wzbogacając wiedzę i pozwalają skuteczniej działać. Te same sytuacje
problemowe możemy podzielić ze względu na strukturę sytuacji problemowej. Wyróżniamy
wówczas problemy: proste i złożone, otwarte i zamknięte, konwergencyjne i dywergencyjne.
[7, s. 18].
W życiu najczęściej spotykamy problemy otwarte, tzn. źle określone, kiedy sytuacje
problemową cechuje niejasność. Często ludzie zwracają się z tymi problemami do działów
porad, np.: Co zrobić, abym był lubiany w klasie? Jak uchronić piętnastoletnią dziewczynę od
złych wpływów? Jak skłonić męża, żeby był bardziej miły w życiu codziennym? Skuteczność
udzielanych porad jest bardzo niska, ponieważ są one bardzo ogólne. Często nie można mieć
pewności, czy postawiony problem np.: Co zrobić, abym był bardziej lubiany w klasie? nie
jest zupełnie innym problemem. Może należałoby sformułować go następująco: Jestem osobą
nieśmiałą i egocentryczną. Wydaje mi się, że wszyscy na mnie patrzą, więc staram się nikomu
nie rzucać w oczy, unikam rozmów z innymi. Co zrobić, aby inni zaczęli mnie zauważać?”
[10, s. 345]. Aby domknąć problem, musimy ustalić na czym nam zależy. Które wartości są
dla nas najważniejsze. Chodzi tu o określenie potrzeb, jakie ma zaspokoić dane rozwiązanie,
a tym samym wybrać kierunek poprawnych rozwiązań.

9. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
8
Sytuacje dobrze określone zamknięte, to takie w których występuje jeden cel, albo też
wiele celów. Kiedy występuje jeden cel stosuje się myślenie konwergencyjne. Osoba myśląca
w sposób konwergencyjny stara się wywnioskować, z dostępnych informacji, jedno właściwe
rozwiązanie. Osoba myśląca dywergencyjnie woli rozwiązywać problemy, dla których
istnieją różne, równie dobre rozwiązania. Często są to twórcze, nowatorskie rozwiązania.
Psycholodzy łączą myślenie dywergencyjne z myśleniem twórczym.
Gdy myślenie ukierunkowane jest na wiele celów należy wybrać takie, które najlepiej
zabezpiecza najważniejszą potrzebę, np. unikanie niebezpieczeństw u kobiety maltretowanej
fizycznie lub psychicznie przez męża, można w różny sposób rozwiązać problem: przez
rozwód, samodzielne wymierzanie sprawiedliwości, opuszczenie męża lub oczekiwanie, że
mąż się opamięta, leczenie. Taka sytuacja jest przykładem myślenia dywergencyjnego, często
stosowanego przez terapeutów. Z przedstawionej sytuacji wynika, iż warunkiem
przystąpienia do rozwiązania problemu jest jasne sformułowanie istoty problemu przez
uściślenie celu. Może tu być pomocna następująca definicja problemu: „Problem jest
rozumiany jako sytuacja (stan), w której człowiek motywowany do osiągnięcia celu nie może
go zrealizować za pomocą środków, którymi dysponuje” [12, s. 5]. Jest to więc niezgodność
między rzeczywistym, a pożądanym stanem rzeczy. Tak rozumiany problem może być
doświadczeniem jednostki, osobiście przeżywaną trudnością niosącą zagrożenie dla jej obrazu
„ja”.
Problemy socjalne
Głębsza analiza problemów jednostki wskazuje na dysfunkcje całego środowiska
rodzinnego. Mamy wówczas do czynienia z tzw. problemem społecznym, kiedy sytuacja
uniemożliwia realizację istotnych społecznie wartości i norm. Można określić, że problem
społeczny to taki stan, który uważa się za niepożądany, a którego grupa nie potrafi zmienić
i oczekuje profesjonalnej interwencji z zewnątrz. Rozwiązywanie problemów społecznych
wymaga rzetelnej wiedzy naukowej, aby dobrze zdiagnozować przyczyny i mechanizmy
zachowania się człowieka w sytuacjach trudnych, a dopiero potem organizować etapy
interwencji [12, s. 6].
Przyjrzyjmy się bliżej problemom socjalnym, które należą do najbardziej złożonych
w pracy opiekuna społecznego. Rozwiązywanie ich jest jednym z trudniejszych zadań
zawodowych, dlatego nabycie tej umiejętności wymaga wiedzy, zaangażowania,
odpowiedzialności, dużo doświadczenia i empatycznej wrażliwości na potrzeby innego
człowieka.
W procesie rozwiązywania problemów socjalnych wyróżniamy dwa etapy: diagnozy
i interwencji [12, s. 6]. Poprzez diagnozowanie rozumiemy czynność opisywania
i wyjaśniania trudności, w których bierzemy pod uwagę:
– dostrzeżenie i określenie problemu,
– charakterystykę zawierającą symptomy trudności, okoliczności ich występowania, zasięg
i częstość oraz wyjaśnianie przyczyn i mechanizmów ich powstawania.
Percepcja i identyfikacja problemu zależy od systemu wartości i oczekiwań osoby
diagnozującej. Biorąc pod uwagę potrzeby człowieka w określonym wieku rozwojowym
(dziecka, dorosłego, czy osoby starszej) – patrz jednostka modułowa 513[01].O1.01, rozdział:
Rozwój psychiczny oraz Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, Europejska Konwencja
Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, Konwencja o Prawach Dziecka – patrz jednostka
modułowa 513[01].O1.06, rozdział: Prawa dziecka i rodziny – możemy ustalić, jak być
powinno.
Zgromadzenie danych poprzez obserwację zachowania dziecka, rozmowy z rodzicami,
wywiady środowiskowe pozwalają nam ustalić, jak wygląda sytuacja. Dopiero taka
identyfikacja problemu może być próbą odpowiedzi na pytanie: co zrobić, aby usunąć

10. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
9
niepożądany stan rzeczy, aby było tak, jak być powinno. Wtedy możemy przystąpić do
formułowania hipotez rozwiązywania problemu i przygotowywania się do etapu interwencji.
Z uwagi na ogromną złożoność i indywidualny charakter problemu socjalnego, proponuję
bardziej szczegółowe prześledzenie etapu diagnozowania problemu. Aby poradzić sobie
z tremą pierwszego kontaktu z rodziną w okresie kryzysu, należy bardzo starannie
przygotować się do spotkania. Po pierwsze należy uświadomić sobie główne cele wywiadu
z rodziną. Jednym z nich jest przystosowanie się do stylu zachowania członków rodziny, aby
stworzyć poczucie bezpieczeństwa i zaufania. W związku z tym należy zaplanować etapy
rozwiązywania problemu. Oto one:
1. Ustalenie terminu spotkania drogą wzajemnych ustępstw.
2. Przygotowanie kilkuminutowego powitania rodziny i uzyskanie zgody na jakiekolwiek
dokumentowanie.
3. Nieformalna konwersacja powinna ustąpić miejsca pytaniom dotyczącym życia rodziny
i poszczególnych jej członków. Stwarzając poczucie komfortu rodzinie, staramy się
zwrócić uwagę, nie komentując, na trudne tematy: przemilczenia lub niezgodności
w relacjach poszczególnych członków rodziny.
4. W czasie zadawania pytań ogólnych dotyczących życia rodziny, staramy się angażować
wszystkich jej członków, obserwując zachowania pozawerbalne.
5. Na tym etapie stawiamy pytanie identyfikujące problem – Co jest w tej chwili problemem
dla każdego z członków rodziny? Pytamy tu o zdarzenia, które poprzedziły problem oraz
zmiany, które zaszły w wyniku ich pojawienia się. Zwracamy uwagę, aby nie pominąć
opinii żadnego z członków rodziny, także małych dzieci biorących udział w rozmowie.
6. Zadajemy pytania o wzajemne relacje w rodzinie. Kto komu pomaga w rozwiązywaniu
problemu rodziny? Kto kogo pociesza? Kto krytykuje? Kto wspiera? Kto milczy
i wycofuje się? Należy tutaj dokonać obserwacji wzorców zachowań w rodzinie.
7. Teraz możemy zapytać: Czy poszczególne osoby są zadowolone z takiego stanu relacji
w rodzinie? Co chcieliby zmienić? Jak wyobrażają stan idealny?
8. Można z rodziną zawrzeć kontrakt na rozwiązanie problemu lub w przypadku
niezdolności do samodzielnego rozwiązania problemu, uzyskanie zgody na pomoc
terapeuty.
9. Na tym etapie dokonujemy podsumowania uzyskanych danych i sformułowania
uszczegółowionych hipotez dotyczących rozwiązania problemu rodziny.
10. Analizujemy materiał nauczania jednostki modułowej 513[01].O1.02 dotyczący
negocjacji i stylów komunikowania się. Przygotowujemy propozycję warsztatów dla
rodziców z tego zakresu lub prosimy inne osoby o pomoc w znalezieniu odpowiedniego
rozwiązania.
Zaprezentowane tutaj etapy przygotowania się do rozwiązania problemów w pracy
socjalnej mają na celu uświadomienie istoty problemów rodzinnych. Często wynikają one
z nieumiejętności komunikowania się w rodzinie. Dominowanie, bądź manipulowanie
z pozycji uległości innym osobom, często nieświadomie, powoduje utratę poczucia więzi
i bliskości rodzinnej i uruchamianie objawów chorobowych: nerwic, psychoz u najsłabszej,
najbardziej podatnej na stres jednostki. Rozwiązaniem problemu jest przywrócenie
równowagi w rodzinie, zdrowych i szczerych relacji. Wymaga to jednak dużego wysiłku
i zainteresowania rodziny.
Fazy rozwiązywania problemów
Jako pierwszy wyodrębnił pięć etapów procesu myślenia w rozwiązaniu problemów John
Dewey (1859-1953) [12, s. 186].

11. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
10
Etapy te to:
1) odczucie trudności czy niejasności,
2) wykrycie i określenie, np. w postaci pytania,
3) nasuwanie się rozwiązania,
4) rozumowanie prowadzące do wniosków (hipoteza),
5) obserwacje, eksperymenty weryfikujące prawdziwość hipotezy.
Nowy podział rozwiązywania problemów na etapy bardzo elastyczny, modyfikowany
w trakcie pracy i oparty na strategiach behawioralnych oraz poznawczych zaprezentował
Sternberg w 1996 r. (schemat 1) [10, s. 355].
1. Wykrycie problemu [10, s. 351] zwane inaczej identyfikacją problemu sprawia nam
zawsze duże trudności. Niechętnie dostrzegamy to, że nie mamy wystarczających
kwalifikacji, aby podjąć atrakcyjną pracę, że nie wystarczająco wysiłku wkładamy
w swój rozwój osobisty, nie dostrzegamy tego, że zbliża się termin oddania pracy, a my
zajmujemy się czymś innym.
2. Określenie problemu i stworzenie jego reprezentacji. Reprezentacja ta budowana jest
zarówno na podstawie informacji zawartych w sytuacji, jak i posiadanych wcześniej
przez jednostkę. Okazuje się, że osoby posiadające wiedzę i doświadczenie w danej
dziedzinie, rozumieją szybciej zależności strukturalne. Czasem niewielka zmiana
w sformułowaniu może spowodować, że będzie on bardzo trudny, bądź stanie się
dziecinnie łatwy.
Schemat 1. Cykliczna struktura procesu rozwiązywania problemów.
Przytoczę przykład.
Na 64 polach ustawić 32 kostki domina. Każda z tych kostek pokrywa pole białe i jedno
czarne. Z szachownicy usunięto 2 pola czarne leżące po przeciwnych rogach. Czy w takim
wypadku 31 kostek pokryje 62 pozostałe pola szachownicy. Poprawna odpowiedź brzmi nie.
Badani jednak próbowali znaleźć rozwiązanie, szukając różnych ustawień.
Inne sformułowanie problemu nie sprawiło badanym żadnych kłopotów. W pewnej wiosce
żyło wysoko w górach 32 kawalerów i 32 panny. Dzięki wytrwałym zabiegom swatów udało
się skojarzyć 32 małżeństwa. Wyznaczono termin ślubów. Jednakże nadeszły straszliwe
1. Wykrycie problemu 2. Określenie problemu
i stworzenie jego reprezentacji
3. Konstruowanie strategii
rozwiązywania problemu
4. Organizacja informacji
dotyczących problemu
5. Alokacja dostępnych
zasobów poznawczych
6. Kontrola zaawansowania
stanu pracy
7. Ocena końcowa

12. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
11
mrozy i 2 kawalerów zamarzło na śmierć. Czy swaci potrafią skojarzyć 31 nowych małżeństw
wśród 62 osób, które zostały przy życiu.?
Badani rozwiązali zadanie poprawnie.
Stąd wniosek, iż treść informacji modyfikuje rodzaj rozwiązań problemu oraz ich
poprawność. Zrozumienie ułatwia dostrzeżenie zależności strukturalnych. Ludzie
o nastawieniu lękowym, ludzie nadmiernie koncentrujący się na szczegółach, podejrzliwi, czy
dogmatyczni mają swoje subiektywne nastawienie i nie umieją przyswoić treści innej od
subiektywnej, co utrudnia im dostrzeżeganie obiektywnych zależności.
3. Konstruowanie strategii sprowadza się do zaplanowania procesu osiągnięcia celu
różnymi drogami (myślenie dywergencyjne) lub znalezienie jednej drogi metodą
kolejnych kroków (myślenie konwergencyjne).
4. Organizacja informacji dotyczących problemu polega na porządkowaniu informacji, aby
osiągnąć cel. Dłużnik zbiera informacje na temat swoich dochodów w okresie spłat
kredytów, aby zadecydować jakie sumy przeznaczyć na bieżące wydatki, a jakie na
spłaty rat. Pisarz po zaplanowaniu fabuły szkicuje wątki losów bohaterów.
5. Alokacja (przyporządkowanie) dostępnych zasobów poznawczych: wiedzy, umiejętności
do stopnia złożoności celu. Np. zdobycie kwalifikacji zawodowych jest procesem
wymagającym systematycznej pracy przez wiele lat. Opracowując wąski problem,
np.: praca semestralna, potrzebny jest jednorazowy duży wysiłek i koncentracja na jednej
formie aktywności. W trakcie rozwiązania początkowa reprezentacja problemu ulega
ciągłym zmianom. Po dokonaniu częściowego przekształcenia jednostka musi
przechowywać w pamięci punkt wyjścia oraz zastosowane przekształcenie, aby
wykonany krok nie prowadził w złym kierunku. Wybór operacji umysłowych może
dokonywać się na podstawie algorytmów lub heurystyk. Algorytmy są gotowymi
przepisami i opierają się na myśleniu reproduktywnym, ale są niezawodne. Heurystyki są
regułami zawodnymi, często mają charakter intuicyjny, ale pozwalają radzić
w sytuacjach nowych. Przykładem algorytmu jest odszukiwanie zaginionego turysty krok
po kroku. W obszarach podzielonych na tyle kwadratów, że każdy może objąć wzrokiem.
Systematyczne poszukiwanie zajmie tyle czasu, że turysta może już być martwy. Metoda
heurystyczna polega na stwierdzeniu, w jakie okolice najczęściej chodzą turyści i gdzie
zdarza się najwięcej wypadków. Można turystę znaleźć bardzo szybko, ale może się
okazać, że wybrał się on w zupełnie inne miejsce.
6. Ciągła kontrola przebiegu pracy pozwala znaleźć nowe, obiecujące drogi wiodące ku
rozwiązaniu.
7. Ocena końcowa dotyczy sprawdzenia czy cel został osiągnięty, czy nie zostały
przekroczone pewne ograniczenia dotyczące stosowanych metod rozwiązania. Twórcy
preferują problemy, gdzie ograniczenia są niewielkie. Oto przykłady ograniczeń
występujących w różnych dziedzinach: reguły logiczne, struktura używanego języka,
normy społeczne i obyczajowe, normy estetyczne, etyczne itd. Czasami konieczne jest
przełamanie ograniczeń np. Aleksander Wielki przeciął węzeł gordyjski mieczem.
W sztuce współczesnej programowo przełamuje się wiele ograniczeń. Tutaj człowiek ma
już dystans do swojej pracy i potrafi spojrzeć na nią w sposób bardziej obiektywny.
Ocenia jej wynik, a nie przeżycia, które towarzyszyły jej osiągnięciu.
Strategia rozwiązywania problemów
Podczas rozwiązywania problemów ludzie wybierają strategie rozwiązywania problemów
poznawczych, dostosowane do własnych możliwości oraz do specyficznego charakteru
sytuacji w jakiej rozwiązują problem. Przykładowo, kiedy rozwiązują problem w sytuacji
stresowej procesy bardzo złożone mogą ulegać dezorganizacji. Strategia może wtedy
zawierać dużą liczbę prostych kroków, odpornych na zakłócające działanie stresu [10, s. 355].

13. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
12
Rodzaj i treść problemu mogą wyznaczać typy operacji myślowych wykorzystywanych przy
jego rozwiązaniu. Strategie konstruowane są w taki sposób, aby w przestrzeni problemu
można było znaleźć taką ścieżkę wiodącą od punktu wyjścia (stworzenia reprezentacji
problemu) do punktu końcowego, czyli rozwiązania. Trudności zwiększają się wraz ze
zwiększeniem wielkości przestrzeni problemu, gdyż wzrasta wtedy ilość kombinacji
elementów przestrzeni. Oto niektóre sposoby poszukiwania przestrzeni problemu:
1. Strategia przeszukiwania losowego (algorytmy), kolejne sprawdzanie kombinacji
elementów, np.: w siedmioliterowym monogramie BOTUSAU jest 2520 kombinacji.
Zajmuje to dużo czasu , dlatego ludzie wykorzystują do tego celu komputer.
2. Strategie przeszukiwania heurystycznego polegają na wykorzystaniu informacji
zawartych w problemie oraz na tworzeniu własnych reguł analizy danych w trakcie
rozwiązywania problemów. Są ludzie, którzy cechują się szybkim przebiegiem procesów
poznawczych, dzięki czemu wymyślają nowe, bardziej ekonomiczne algorytmy.
3. Strategie oparte na zasadzie bliskości. Poszukiwanie rozwiązania przez wprowadzanie
rozwiązania do ścieżki poprzedniej. Metoda ta występuje w kilku odmianach:
a) „ciepło – zimno” – badanie lekarskie, przez opukiwanie, gdzie bardziej boli,
nasłuchiwanie silnika samochodu, gdzie stukanie silniejsze, „tam może być
uszkodzenie”,
b) metoda „wspinaczki” – przeszukiwanie kolejnych elementów od najprostszych do
najbardziej złożonych, aż rozwiążemy problem, „staniemy na szczycie” – metafora,
c) metoda analizy w kategorii środków i celów. Po ustaleniu celu staramy się określić,
jakimi środkami należy go osiągnąć. Następnie ustala się cele cząstkowe, które będą
osiągane po zastosowaniu kolejnych środków.
4. Strategie oparte na wykorzystaniu analogii. Wykorzystanie zależności występującej
w jednej dziedzinie do rozwiązania problemów w innej dziedzinie, gdzie relacje cechują
się odpowiedniością, np. Franklin stwierdził, że istnieje analogia między zjawiskami
obserwowanymi w czasie burzy a butelką lejdejską i wynalazł piorunochron. Zjawisko
analogii stało się podstawą wielu wynalazków, np. połączenia międzyneuronalne
w mózgu a układy scalone w elektronice rozpoczęły nową erę w porozumiewaniu się
z wykorzystaniem technologii komputerowej (komputeryzacji).
Przeszkody w rozwiązywaniu problemów
Co najczęściej przeszkadza w rozwiązywaniu problemów?
Największe przeszkody wynikają z:
– dużego stopnia nowości wiedzy, reguł, operacji, czynności,
– dużej liczby i złożoności reguł, niezgodności reguł z intuicją [17, s. 291].
Nastawienie umysłowe, schematyczne trwanie przy starej strategii, określonej funkcji
przedmiotu (fiksacja funkcjonalna). Stereotypy w ocenianiu innych ludzi, wg
schematycznych wzorów. Transfer negatywny – trzymanie się tylko jednego sposobu
rozwiązania.
4.1.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co to jest problem?
2. Jakie są rodzaje sytuacji problemowych?
3. Jak należy analizować sytuację problemową?
4. Jakie są fazy rozwiązywania problemów i w jaki sposób należy je analizować?
5. Jaka strategia rozwiązywania problemów jest Twoim zdaniem najlepsza?
6. Jakie problemy zaliczysz do problemów socjalnych?
7. Jak należy analizować problemy w pracy socjalnej?
8. Jakie przeszkody napotykamy w rozwiązywaniu problemów?

14. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
13
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Analizowanie prakseologicznych zasad rozwiązywania problemów pod kątem ich
zastosowania w praktyce.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) z książki T. Kotarbińskiego: Medytacje o życiu godziwym. WP, Warszawa 1966
dokończyć wypisywać cechy, które realizuje „spolegliwy opiekun”: altruizm, rzetelność,
odwaga …
2) w książce. S. R. Covey: Zasady działania skutecznego przywódcy. Medium, Warszawa
1997 odnaleźć na stronie 17 – 18 cztery zasady:
- bezpieczeństwa – poczucie wartości i tożsamości,
- sumienie – przestrzeganie norm etycznych,
- mądrość – rozsądny sposób patrzenia na życie,
- siła – odwaga w dążeniu do celu,
3) przeczytać jakie korzyści ma firma z pracowników, którzy realizują swoje zasady
w życiu [3, s. 17],
4) w poradniku do jednostki modułowej 513[01].O1 przeczytać, jakie cechy osobowości
opiekuna społecznego świadczą o jego autorytecie 4.5.1,
5) odpowiedzieć na pytania:
a) jaki wpływ na sprawność działania ma etyczny wymiar osobowości?
b) jakie cele osobiste i zawodowe podejmują i realizują ludzie z zasadami?
c) jak ocenisz współpracę i współdziałanie z innymi ludźmi?
– świadczenie zbędnych usług czy usługi dostosowane do potrzeb i oczekiwań,
– podwyższanie osobistej sprawności na poziomie optymalnej skuteczności
działania, czy rezygnację,
– pójście na łatwiznę, czy twórcze zaangażowanie w pracę,
d) czy uczciwi ludzie, którzy nie są kompetentni w swym zawodzie są godni zaufania?
6) wziąć udział w burzy mózgów na temat: Jak stworzyć kulturę pracy opartą na szczerym
zaufaniu?
Wyposażenie stanowiska pracy:
- książka T. Kotarbińskiego: Medytacje o życiu godziwym WP, Warszawa 1966,
- książka S. R. Covey: Zasady działania skutecznego przywódcy. Medium, Warszawa 1997,
- kartki,
- długopis.
Ćwiczenie 2
Identyfikowanie problemów na podstawie opisu przypadku.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z opowiadaniem dyrektora szpitala (w tej roli występuje nauczyciel)
2) obejrzeć 2 rysunki, które narysowała dziewczynka poprzedniego dnia,
3) wcielić się w rolę ekspertów, psychologów, psychiatrów, pediatrów, którzy zidentyfikują
problem dziewczynki,

15. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
14
4) zadeklarować zgodę na kontakt o poufnym charakterze przypadku, dyskusję wyłącznie
w gabinecie dyrektora,
5) przygotować pytania do rodziców w celu zidentyfikowania problemu dziewczynki,
Pytania do I obrazka: Jak ma na imię? Gdzie jest jej pokój? Jak daleko od sypialni
rodziców? Na którym piętrze? Czy na rysunku przedstawiła wszystkie swoje zabawki,
meble, czy tylko niektóre z nich? Które z lalek są jej wybrańcami, ulubieńcami? Kto
kupuje te zabawki? Czy jest szczęśliwym dzieckiem? Czy ma jakieś rodzeństwo? Czy
bawi się w swoim pokoju?
6) uzasadnić, dlaczego te informacje są ważne dla rozwiązania problemu (określić problem
i stworzyć jego reprezentację),
Pytania do II obrazka: Czy na tym rysunku nie ma znaku jakiegoś intruza z zewnątrz?
Czy rodzice nie słyszeli jakichś odgłosów? Czy dziewczynka miała jakiś powód, aby
zniszczyć swoje zabawki i meble? Czy dziewczynka nie miała trudnego charakteru?
W jakich stosunkach była ze swoimi rodzicami? Czy rodzice kiedykolwiek karali ją
fizycznie? Bili? Zamykali w pokoju? Czy kiedykolwiek miało miejsce podobne
tajemnicze wydarzenie?
7) wybrać osobę do roli ojca (jest to rola trudna i odpowiedzialna dlatego trzeba się do niej
przygotować na „zewnątrz biura”, dyrektor szpitala mówi, że odpowiedzi ojca mogą
pomóc wyjaśnić zdarzenie i pomóc w powrocie do zdrowia małej pacjentki),
8) przeprowadzić wywiad z ojcem pod kierunkiem protokolanta (nauczyciel),
9) dokonać analizy treści informacji udzielonych przez ojca,
10) skonstruować strategię rozwiązania problemu poprzez:
– uzupełnienie informacji w wywiadzie z matką, nauczycielką i przyjaciółką
dziewczynki,
– opracowanie planu wsparcia emocjonalnego dziewczynki, aby przemówiła,
– wpisanie własnych pomysłów rozwiązania problemu,
– sformułowanie hipotezy wstępnej: depresja postresowa,
11) wybrać najlepszy sposób rozwiązania zidentyfikowanego problemu,
12) przygotować wstępne scenariusze dramy na temat: sceny z życia rodziny przed
krytycznym wydarzeniem oraz spotkania dziecka i rodziców w szpitalu.
Wyposażenie stanowiska pracy:
– 2 rysunki,
– kartki,
– długopis,
– opis sytuacji
- informacje udzielone przez ojca.
Opis sytuacji [4, s. 47]:
W naszym szpitalu przebywa 7 – letnia dziewczynka. Kilka dni temu w jej domu doszło do
tajemniczego wydarzenia. Rodzice znaleźli ją rano siedzącą pod drzwiami sypialni. Kiedy
tam weszli, zaskoczeni zostali strasznym bałaganem. Próbowali dowiedzieć się od swojej
córki co się stało, ale niestety nie otrzymali żadnej odpowiedzi. Dziewczynka nie odzywała
się do nich i do chwili obecnej nie wypowiedziała ani jednego słowa. Jest w stanie szoku
chociaż zdrowa fizycznie. Pamiętnego ranka trzymała w ręku 2 obrazki, które
prawdopodobnie narysowała poprzedniego dnia. Pierwszy przedstawia jej sypialnię
w normalnym stanie, a drugi – już po tajemniczym incydencie.

16. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
15
Informacje udzielone przez ojca
Dziewczynka była bardzo samotna, nie umiała zaprzyjaźnić się z rówieśnikami, chciała mieć
młodszą siostrę. Kłopoty z córką zaczęły się, gdy pojawiło się młodsze dziecko, niemowlę.
Ćwiczenie 3
Dokonanie wyboru najlepszego sposobu rozwiązania zidentyfikowanego problemu
(przedstawionego w ćwiczeniu 2).
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) dokonać analizy scen z życia rodziny, przed krytycznym wydarzeniem, przygotowanych
w domu,
2) z materiału nauczania (jednostka modułowa 513 [01].O1.01): Rozwój psychiczny
wypisać podstawowe potrzeby dziecka w wieku 5, 6, 7 lat,
3) wybrać z nich sytuacje, które wskazywałyby na zablokowanie potrzeb: poczucia
bezpieczeństwa, zachęcania dziecka przez dorosłych do podejmowania aktywności
skierowanej na osiągnięcie celu, pragnienie manipulowania przedmiotami i zdobywanie
wiedzy o tym, jak funkcjonują rzeczy,
4) odegrać sceny dramowe z życia rodziny, w których rodzice blokują ważne obiektywnie
potrzeby dziecka,
5) odegrać spotkanie dziecka z rodzicami w szpitalu,
6) odegrać kolejne sceny (cały zespół klasowy), w których rodzice próbują różnych
sposobów wpływu na dziewczynkę, aby się odezwała i wróciła do domu,
7) dokonać wyboru najlepszego sposobu rozwiązania zidentyfikowanego problemu.
Wyposażenie stanowiska pracy:
– praca domowa z przykładami scenariuszy dramy,
– materiały piśmiennicze.
Ćwiczenie 4
Gromadzenie pomysłów na sposób rozwiązania problemu.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przeczytać z materiału nauczania podrozdział: Problemy socjalne,
2) zaproponować pytania do wszystkich członków rodziny, które ułatwią zidentyfikowanie
problemu,
3) nazwać problem,
4) sformułować hipotezy,
5) zaproponować w klasie burzę mózgów w celu rozwiązania problemu,
6) zapisać pomysły w zeszycie,
7) przygotować logiczną argumentację potwierdzającą skuteczność zaproponowanych
pomysłów,
Wyposażenie stanowiska pracy:
– materiał nauczania: Problemy socjalne,
– zeszyt,
– długopis,
– opis sytuacji.

17. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
16
Opis sytuacji
Do psychologa szkolnego zgłasza się rodzina relacjonując, że głównym problemem jest nauka
7 – letniego syna, który zaczął od niedawna chodzić do szkoły. Rodzice nie wiedzą, jak
zachować się wobec dziecka i jego nauki, jak wiele mu pomagać, czy kontrolować lekcje.
Dochodzi miedzy nimi do sporów i kłótni. Syn natomiast coraz częściej zdradza objawy
psychosomatyczne, takie jak nudności, a nawet wymioty i kilkakrotnie nie poszedł z tego
powodu do szkoły, na co matka reaguje współczuciem i przyzwoleniem. Matka chciałaby,
żeby ojciec częściej jej pomagał w problemach z synem.
Ćwiczenie 5
Stosowanie techniki zawiązania kontraktu i udzielania informacji zwrotnej
w rozwiązywaniu problemów.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) utworzyć zespoły 3, 4, 5 – osobowe,
2) podzielić się rolami rodziców i dzieci,
3) ustalić problemy do rozwiązania, np.: przydziału obowiązków w rodzinie, szanowanie
potrzeb innych członków rodziny,
4) przeprowadzić dyskusje w grupie na temat potrzeb poszczególnych osób (w czasie
ustalania listy potrzeb należy pamiętać o informacji zwrotnej, jak zrozumiane zostały
potrzeby innych),
5) ustalić indywidualnie listę swoich potrzeb w rodzinie w stosunku do rodziców i do siebie
nawzajem,
6) odczytać potrzeby i wspólnie sformułować normy zapewniające realizację potrzeb
i gwarantujące sankcje,
Zespoły wieszają swoje listy potrzeb na ścianie. Nauczyciel wybiera punkty wspólne dla
wszystkich list. W kolejności potrzeby rodziców, potrzeby dzieci. W dyskusji należy
ustalić normy, które zapewnią realizację potrzeb oraz ustalić sankcje, jakie winny ponieść
osoby naruszające normy.
7) wykorzystać ustalone normy i zobowiązania jako wzór dla określenia norm w zespołach
rodzinnych,
8) spisać normy i sankcje na kartce i podpisać się pod nimi – tak właśnie powstał kontrakt,
9) odegrać cały proces ustalania potrzeb z udzielaniem informacji zwrotnej, norm
gwarantujących ich realizację oraz sankcji za ich naruszenie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
– papier szary na listy potrzeb,
– kartki na kontrakty,
– długopisy, mazaki.
Ćwiczenie 6
Określenie psychospołecznych barier twórczego rozwiązywania problemów.
Sposób wykonania ćwiczenia

18. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
17
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) wypisać na kartce trudności i opory, które odczuwasz podczas pracy w grupie,
2) napisać na drugiej kartce, jakiej wiedzy i umiejętności potrzebujesz, aby skutecznie
rozwiązywać problemy,
3) kartki wrzucić do kapelusza,
4) wysłuchać wybranej osoby odczytującej trudności, zgłoszone przez uczniów i potrzeb
klasy w zakresie wiedzy i umiejętności rozwiązywania problemów,
5) odczytać przeszkody w rozwiązywaniu problemów (podane w materiale nauczania),
6) porównać je i wpisać na swoją listę potrzeb w zakresie przezwyciężania trudności
w twórczym rozwiązywaniu problemów,
7) zgłosić do nauczyciela jako propozycję ćwiczeń na kolejnych zajęciach.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- karteczki,
- arkusz szarego papieru,
- długopisy,
- kapelusz.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wyjaśnić pojecie problemu? ¨ ¨
2) określić rodzaje sytuacji problemowych? ¨ ¨
3) dokonać analizy sytuacji problemowej? ¨ ¨
4) przedstawić fazy rozwiązywania problemów? ¨ ¨
5) zaplanować strategie rozwiązywania problemów? ¨ ¨
6) zidentyfikować problemy socjalne? ¨ ¨
7) zanalizować proces rozwiązywania problemów w pracy socjalnej? ¨ ¨
8) zastosować technikę zawierania kontraktu i udzielania informacji
zwrotnej w rozwiązywaniu problemów?
¨ ¨
9) nazwać swoje potrzeby i wyrazić je w zespole uczniowskim i swojej
rodzinie?
¨ ¨

19. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
18
4.2. Źródła i poziomy stresu
4.2.1. Materiał nauczania
Od czasu, kiedy kanadyjski lekarz H. Selye wprowadził w latach pięćdziesiątych
ubiegłego stulecia pojęcie stresu, słowo to zdążyło zyskać ogromną popularność. W języku
potocznym, owe określenie nie jest używane w pozytywnym, twórczym sensie. Stres
traktowany jest raczej jako coś niepożądanego i przynoszącego negatywne skutki. Takie
nastawienie względem tego pojęcia wydaje się potwierdzać znaczenia terminu „stres”.
Oznacza on: nacisk, napór, nękanie, zmuszanie, zniewolenie, naprężenie, ciśnienie,
obciążenie [18, s. 6], wszystko, co kłopotliwe, niewygodne, konfliktowe itp. W popularnym
rozumieniu tego słowa, stres jest czymś zagrażającym z zewnątrz, jest tym, co przynosi
codzienne życie.
Co w powyższych słowach jest prawdą, a co pretekstem do ucieczki od rozwiązania
poważnych problemów? Jaka jest istota stresu?
Zgodnie z definicją H. Selye’a, stres to nieswoista reakcja organizmu na wszelkie
stawiane mu wymagania [8, s. 25]. W literaturze przedmiotu istnieją spory, co do swoistości
reakcji. Jednak wszystkie opinie zgadzają się, co do jednego: stres jest pewną szczególną
reakcją człowieka na bodźce. Szczególne miejsce zajmują bodźce negatywne, które
dezorganizują zachowanie człowieka.
Całe nasze życie jest swoistym ciągiem akcji i reakcji organizmu, dlatego stres jest
zjawiskiem nieuchronnym. Sam Selye stwierdził, że gdy ustaje stres, ustaje też życie.
Mogłoby się wydawać, że całe nasze życie to pasmo klęsk, ale każdy wie, że w istocie tak nie
jest. Często reakcje stresowe mają, zadanie mobilizacyjne do działania, aby poradzić sobie ze
stawianymi nowymi wymaganiami. Silna radość też może wzbudzić gwałtowny stres, zdolny
nawet zabić np. wysoka wygrana. Ten pozytywny rodzaj stresu nazwał Selye eustresem,
negatywny zaś dystresem.
Jakie czynniki powodują stres? Nie ma tutaj jednej, dobrej odpowiedzi. Czynniki
powodujące stres (zwane stresorami) mogą być różnorodne. Można do nich zaliczyć:
zagrożenia poczucia bezpieczeństwa, utrudnienia, udaremnienia, przeciążenia, frustracje,
deprywacje, konflikty, rywalizacja, konkurencja [12, s. 251].
Utrudnienia w zaspokajaniu naszych potrzeb, czy realizacji zadań, występują pod
wpływem przeszkód wewnętrznych i zewnętrznych.
Przeszkody zewnętrzne, np. zamknięte drzwi, zablokowana droga, tzw. przeszkody bierne lub
przeszkody czynne, do których zaliczamy najczęściej ludzi udaremniających nasze działania
lub potrzeby. Przeszkody wewnętrzne to stałe właściwości fizyczne lub psychiczne,
np.: deficyty rozwojowe, inwalidztwo, choroby przewlekłe lub procesy i stany psychiczne
blokujące dążenia.
Przeciążenia występują w sytuacji braku umiaru w aktywności zawodowej,
w podejmowaniu obowiązków rodzinnych, wykraczających poza możliwości psychofizycznej
wytrzymałości organizmu. Często występuje u tzw. pracoholików, u których po 5 latach
obserwujemy syndrom wypalenia.
Deprywacja to całkowity brak bodźców umożliwiających realizację ważnych życiowo
potrzeb, np. brak pożywienia, tlenu, brak miłości u dzieci z „chorobą sierocą”.

20. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
19
Konflikty występują wtedy, gdy jednostka znajdzie się w polu przeciwstawnych
oddziaływań, gdy z dwóch celów działania musi wybrać jeden. Towarzyszy jej napięcie
emocjonalne wzrastające wraz z długością okresu wahania się i prowadzi do zaburzeń.
W teorii konfliktów motywacyjnych wymienia się 3 rodzaje:
1) przyciąganie – przyciąganie (wybór spośród 2 atrakcyjnych celów),
2) unikanie – unikanie (wybór spośród 2 celów o wartości ujemnej),
3) przyciąganie – unikanie (cel ma jednocześnie wartość pozytywną i negatywną).
Frustracja – przedłużający się stan napięcia nerwowego wskutek braku realizacji
potrzeby, celu, zadania, tzw. dystres.
Konkurencja i rywalizacja występuje wtedy, kiedy dwie i więcej osób
współzawodniczy w realizacji potrzeb, celów, zadań, dóbr, np. rodzeństwo o względy matki
lub ojca. W rodzinie tzw. koalicje, np. ojca z córką przeciwko matce. Są źródłem poważnych
konfliktów i kryzysów w rodzinie.
Uogólniając, w każdym jednostkowym wypadku stresogenne będą te czynniki, które
kojarzone są z zaspokojeniem jakiejkolwiek potrzeby postrzeganej przez osobę jako istotną
[18, s. 146]. W reakcjach stresowych, widzimy niemal całkowity subiektywizm
przyczynowo-skutkowy, gdyż indywidualne potrzeby to kwestia prywatnych wyborów
i decyzji. Preferencje w zakresie kolejności i hierarchii ważności potrzeb, człowiek ustala
sam, ale nie zawsze świadom jest faktu, iż na powstawanie takiej subiektywnej listy wpływ
mają różnorodne uwarunkowania biologiczne, społeczne, kulturowe a nawet historyczne.
Niezależnie od rodzaju stresora w przebiegu reakcji stresowej, można wyodrębnić trzy
fazy [12, s. 265]:
- fazę alarmową, równoznaczną z ogólną mobilizacją organizmu, będącą sygnałem, że
zadziałał czynnik szkodliwy.
- fazę odporności, to jest taką, w której zostają zaaktywowane mechanizmy
przystosowawcze umożliwiające przeciwdziałanie w sytuacji stresowej.
- fazę wyczerpania, charakteryzującą się spadkiem odporności w sytuacji, gdy stresor jest
zbyt silny lub długotrwały[12, s. 265].
Nieistotne jest czy stresor jest przyjemny czy nieprzyjemny; jego skutek stresowy zależy
od intensywności żądania stawianego zdolnościom przystosowawczym organizmu.
Każdy z nas zauważa, że gdy życie naraża nas na jakieś długotrwałe trudy i cierpienia,
reakcje zawsze przebiegają według schematu trzech faz, które najkrócej da się określić jako:
1) ciężki początek, faza przyzwyczajania organizmu,
2) przyzwyczajenie organizmu, faza odporności,
3) w końcu nie można tego dłużej znieść, faza wyczerpania.
Z tej analizy wynika, że zdolności energetyczne organizmu są ograniczone. Organizm
wytrzymuje dopóki tej energii starcza. Więcej informacji na ten temat znajdziesz w pozycji
M. Przetacznik – Gierowskiej, G. Makieło – Jarża: Podstawy psychologii ogólnej . WSiP,
Warszawa 1994.

21. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
20
Rys. 1. Trójfazowy przebieg reakcji stresowej.
Fazy odpowiadają trzem etapom życia człowieka [16, s. 77]:
1) dzieciństwu z charakterystyczną niewielką odpornością i silnymi reakcjami na bodźce
wszelkiego rodzaju,
2) wiekowi dojrzałemu, (kiedy nastąpiło przystosowanie do najczęściej spotykanych
wyników i odporność się zwiększyła),
3) starości charakteryzującej się nieodwracalną utratą zdolności przystosowawczej
i wyczerpaniem zakończonym śmiercią.
Doświadczenia na zwierzętach pokazują, że energia przystosowania jest ograniczona i że
nie można jej powiększać przez dodatkowe wkłady. Jest nieodnawialna. Rozróżniamy
powierzchniową i głębinową energię przystosowania, która jest bezpiecznie zmagazynowana
w ukryciu jako zapas. Powierzchniowa jest dostępna na żądanie jak pieniądze na koncie
bankowym. Dlatego nie wolno nam bezmyślnie stawiać sobie zbyt dużo wymagań „paląc
świecę z obu końców”. Należy nauczyć się postępować tak, aby cenne zasoby przetrwały jak
najdłużej, korzystać z nich mądrze i oszczędnie używając ich tylko do celów wartościowych
i nie powodujących niepotrzebnych cierpień [16, s. 126].
Z własnego doświadczenia wiemy, że pożądany wypoczynek po wyczerpującej, pełnej
stresów pracy, kilka tygodni urlopu, potrafią prawie zupełnie przywrócić nam odporność
i zdolność przystosowania. Prawie zupełnie, bo całkowita regeneracja jest niemożliwa, jako
że każda biologiczna aktywność pozostawia pewne nieodwracalne „chemiczne blizny”:
pigmenty, sole wapnia.
Fizjologiczne i psychologiczne reakcje stresowe
Każde wymaganie (stresor) stawia organizmowi zwiększone żądania. Mięśnie będą
potrzebowały więcej energii, więc i serce będzie biło mocniej i szybciej, płuca zaczną
dostarczać więcej tlenu do krwiobiegu, aby w każdej komórce wyprodukować więcej energii.
Adrenalina zwiększa ciśnienie krwi i podnosi poziom cukru, aby sprostać wyzwaniu. To
Prawidłowy
poziom odporności
A.R. S.R.
S.E

22. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
21
nieswoiste żądanie aktywności występujące przy działaniu wszystkich stresorów (cierpienia
i radości) jest takie samo w każdym wypadku i stanowi o istocie stresu [16, s. 26].
Również reakcje psychologiczne odpowiadają na stresory zwiększoną aktywnością.
Sytuacja alarmowa wprowadza układ nerwowy w fazę mobilizacji. Lepsze dokrwienie mózgu
poprawia pamięć, usprawnia procesy myślowe, mobilizując je do bardziej oryginalnych
i skutecznych rozwiązań problemów. Wyostrzenie uwagi, wpływa na spostrzegawczość
i poprawia poziom analizy sytuacji, a przez to czyni działanie bardziej skutecznym. Jednak
przedłużające się w nieskończoność działanie stresorowe, po fazie odporności prowadzi do
rozstrojenia i wyczerpania. Następują trudności w realnej ocenie sytuacji, zakłócenia
w wykonywaniu czynności, zanik czynności samozachowawczych, wreszcie bezradność
i depresja.
Każdy okres działania stresu, szczególnie, gdy jest on wynikiem frustrujących,
bezowocnych walk, zostawia nieodwracalne chemiczne blizny, jako nierozkładalne produkty
odpadu, które zatykają maszynerię organizmu, że w końcu przestaje działać. Duże osady
wapnia, cholesterolu w tętnicach, stawach, soczewkach oczu, to produkty uboczne stresu
(sztuczne osady wapnia podane zwierzętom powodowały przedwczesną starość) [16, s. 91].
Sztywność naczyń nasyconych produktami odpadu, powoduje zwiększone ciśnienie i choroby
(udar, choroby serca).
Pełna sukcesów, owocna działalność pozostawia stosunkowo mało takich blizn, gdyż
eustres w przeciwieństwie do dystresów daje radosne poczucie młodzieńczej siły nawet
w wieku starszym. Świadczą o tym biografie ludzi, którzy kochali swój zawód i robili zawsze
to, co robić lubili [16 s. 93]. Wynika to stąd, że duma z osiągnięć jest u człowieka
pierwotnym biologicznym uczuciem, a krytyka jest blokadą takiego uczucia.
Proces radzenia sobie ze stresem
Zaobserwowano duże, indywidualne różnice radzenia sobie ze stresem. Sformułowano
nawet pojęcie indywidualnego progu tolerancji stresowej, (czyli najmniejszej ilości bodźca,
przy której następuje dezorganizacja działania). Są ludzie, którzy mimo przeżywania
negatywnych emocji związanych ze stresem, nie rezygnują z działania i podejmują ciągłe
próby obrony przed stresorem, nie popadając w stan bezradności. Są to ludzie, którzy
w okresie dzieciństwa, traktowani byli przez swoich rodziców jako wartości podmiotowe,
personalistyczne i nabrali do siebie zaufania i szacunku. Pisano o tym w jednostce modułowej
513 [01].O1.01 w materiale nauczania: Wpływ rodziny na rozwój osobowości. Ludzie ci,
rozumieją możliwość wyboru kierowania swoim życiem i umieją korzystać z własnej
wolności, również w sytuacjach trudnych, broniąc swych ideałów i wartości.
Psychologia humanistyczna daje nowe szanse również ludziom, którzy utracili wiarę
w możliwości rozwiązywania swoich problemów życiowych. Większość typowych
problemów związanych jest ze: zdrowiem, sukcesem, depresją. Klęską rodzicielską
i zawodową wynikającą z braku poczucia kontroli nad własnym życiem [15, s. 32].
Konstruktywne strategie radzenia sobie ze stresem
Konstruktywne strategie radzenia sobie ze stresem, opierają się na przekonaniu, że osoba
ludzka jest przez naturę dobrze zaprogramowana do zrealizowania podstawowych
i potencjalnych celów życiowych. Często jednak warunki środowiskowe zaburzają
mechanizmy regulacji, głównie emocjonalne, motywacyjne poprzez blokadę najistotniejszych
dla rozwoju potrzeb: bezpieczeństwa, akceptacji, szacunku, osiągnięć, potrzeb
tożsamościowych. Te utrudnienia często doprowadzają do poddania się i zaprzestania
działania na rzecz własnego rozwoju, bo cokolwiek się zrobi, nie ma to żadnego znaczenia,
doprowadza to do wyuczonej bezradności. Teoria kontroli nad własną osobą, proponuje
zrozumienie dwóch pojęć: wyuczonej bezradności i stylu wyjaśniania [15, s. 32].

23. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
22
Istotą tej teorii jest optymistyczny styl wyjaśniania. Doświadczenia psychoanalizy
i psychologii biomedycznej preferowały pesymistyczny styl wyjaśniania, który nie daje
pozytywnych rezultatów. Styl optymistyczny zakłada, że uczucia są przemijające
i niepowodzenia dają się, poprzez mobilizacje do większej aktywności, zamienić na
powodzenie. W tym wypadku aktywność, dotyczy przekonań na swój temat: Często
negatywne przekonania na temat własnej osoby, generalizujemy na wszystkie aspekty naszej
samooceny: jestem głupi, lękliwy, nic nie potrafię zrobić itp. Brak zaufania do siebie utrudnia
nam rozwiązywanie problemów w codziennym życiu. Psychologia uczenia się, dydaktyka,
psychologia społeczna oferuje bardzo wiele różnych form uczenia się nowych umiejętności
radzenia sobie ze stresem; techniki relaksacyjne, oddechowe, muzykoterapie, terapie poprzez
teatr, literaturę, filmy, kontrolowanie i nazywanie swoich uczuć, rozładowywanie napięć
emocjonalnych. Modele poznawcze skoncentrowane na rozwiązywaniu problemów oraz
strategie skoncentrowane na emocjach, na poszukiwaniach wsparcia oraz modele synektyczne
indywidualne i grupowe to tylko wybrane sposoby konstruktywnych strategii radzenia sobie
ze stresem.
Autodestruktywne strategie radzenia sobie ze stresem - uzależnienia
Autodestruktywne strategie radzenia sobie ze stresem stosują najczęściej ludzie, którzy są
przekonani, że nie mają wpływu na swoją sytuację życiową. Uważają, że na swój los
i szczęście nie ma mocnych i jedne, co pozostaje to próba poprawienia nastroju. Ich wiedza na
temat stresu ma często charakter irracjonalny odwołujący się do sądów potocznych, mitów
i stereotypów, wzbogacona indywidualnym doświadczeniem przeżywanego stresu lub swoich
bliskich. Również sposoby radzenia sobie ze stresem pochodzą z tego samego źródła
informacji np. Na frasunek dobry trunek. Brak rzetelnej wiedzy na temat sposobu realizacji
zadań życiowych i zablokowanych potrzeb, powodują, że rozładowanie napięcia uzyskuje się
poprzez przypadkowe doświadczenia z chemią, alkoholem, seksem, telewizją, komputerem.
Uzależnienie staje się udziałem osób, które nie nauczyły się żyć w realnym świecie,
zmagać się ze swoim losem, które szukają łatwej i prostej gratyfikacji, choćby na dłuższą
metę owocowały one destrukcją. Szybki, dodatni efekt emocjonalny daje sztuczne poczucie
siły, kontroli i władzy nad sobą – poczucie samowystarczalności. Szybko staje się ono stylem
życia, sposobem radzenia sobie ze światem i samym sobą [11, s. 262].
Obok mechanizmów ucieczkowych, istnieją jeszcze inne mechanizmy obronne przed
stresem. Są to: agresja, regresja, fiksacja, wyparcie, racjonalizacja, pozorowanie uczuć,
przemieszczanie uczuć, kompensacja i substytucja. Ich rola sprowadza się tylko do
rozładowania napięcia stresowego, ale nie pozwala na rozwiązywanie problemów.
Wsparcie społeczne – moderatorem stresu
Doświadczenia terapeutyczne w radzeniu ze stresem wskazują na regulującą rolę
wsparcia społecznego. Mogą to być pojedyncze osoby lub pomoc instytucjonalna
w przypadku derywacji potrzeb podstawowych braku mieszkania, pożywienia. Warunkiem
skuteczności wsparcia jest: zrozumienie uczuć osoby przeżywającej sytuację trudną,
autentyczne współczucie bez przerywania i wtrącania się, pozytywny punkt widzenia na
sytuacje stresową z pokazaniem dróg rozwiązania konfliktu i wyjścia z kryzysu. Należy
pamiętać, że ukazanie przyczyn stresu jest bardzo trudne, gdyż nawet łagodna krytyka potrafi
wywołać wszechogarniającą złość, gdyż podważa poczucie własnej wartości [5, s. 55].
Dlatego należy najpierw skoncentrować uwagę na mocnych stronach osobowości, wyrazić
podziw i szacunek dla zalet, a dopiero potem zaproponować wspólne poszukanie rozwiązania
problemu. Samo wysłuchanie, zrozumienie i wczucie się w położenie drugiego człowieka
(empatia) oraz udzielenie informacji zwrotnej często wystarczy, aby osoba zrozumiała
nieadekwatność swoich reakcji na sytuacje trudną.

24. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
23
Udział procesu radzenia sobie ze stresem w kształtowaniu zdrowia
Celem życia każdego człowieka jest wyrażenie samego siebie w możliwie najpełniejszy
sposób, wg swojego własnego rozumienia oraz zdobycia poczucia bezpieczeństwa. Aby to
osiągnąć należy znaleźć optymalny poziom stresu, który uwzględniałby również wrodzone
słabości niektórych naszych narządów, czy układów fizjologicznych narażonych na załamanie
psychiczne pod działaniem silnego stresu [16, s. 105]. Napięcia psychiczne, frustracje,
niepewność i brak celu w życiu zaliczają się do najbardziej szkodliwych stresorów, gdyż
powodują migrenowe bóle głowy, chorobę wrzodową, dolegliwości serca, nadciśnienie,
choroby psychiczne, samobójstwa, beznadziejne poczucie nieszczęścia. Ważna jest
umiejętność rozróżniania, czy cele, jakie sobie stawiamy my sami, a nie społeczeństwo
uważamy za warte zachodu. Musimy za wszelką cenę unikać frustracji
i poniżenia spowodowanego porażką. Dlatego nie możemy mierzyć zbyt wysoko, ani zbyt
nisko. Jeżeli czujemy, że zadania nas przerastają, warto przypomnieć sobie sentencje
wybitnego rzymskiego filozofa Katona Starszego: „Sięgaj zawsze jak możesz najwyżej, ale
gdy walczysz na próżno, zstąp niżej” [16, s. 106].
Kształtowanie zdrowia poprzez radzenie sobie ze stresem jest podstawowym
obowiązkiem człowieka wynikającym z prawa przyrody. Egotyzm według Selye’a jest
fundamentalnym prawem życia. Świat, w którym każde stworzenie rezygnuje z ochrony
samego siebie zniknąłby. Nie chodzi tu o niekontrolowany egotyzm połączony z całkowitym
lekceważeniem interesów innych osób. Pewna doza altruizmu jest niezbędna, żeby zachować
własne życie. Na poziomie biologicznym widać to, kiedy pojedyncze komórki formują się
w tkanki i specjalizują się w trosce o bezpieczeństwo całego organizmu. Wyjątek stanowi rak,
który nie współpracuje, niszcząc organizm gospodarza. W końcu sam umiera. Podobnie
dzieje się w świecie kontaktów społecznych. Badania immunologiczne wskazują, że wiele
pospolitych chorób nie ma jakiejś swoistej przyczyny, często spowodowana jest próbami
wytrzymania czegoś, co przekracza naszą wytrzymałość. Często możemy sobie pomóc
rozpoznając decydującą przyczynę. Może to być członek naszej rodziny, nasz szef, albo po
prostu nasze przesadne przywiązanie do tego, żeby za wszelka cenę mieć racje. Takie
problemy są możliwe do rozwiązania w oparciu o zasadę altruistycznego egotyzmu, które
zakłada respektowanie obiektywnych potrzeb jednostki we wzajemnej współpracy
i współdziałaniu z grupą. Reasumując spróbujmy wyciągną wnioski dotyczące wpływu
radzenia sobie ze stresem na twoje zdrowie. Oto one:
- stres wyzwala się, gdy umysł i ciało reagują na jakąś realną lub wyobrażoną sytuację
[1, s. 14],
- problem radzenia sobie ze stresem ma większy związek z umysłem (z tym, co
spostrzegasz, co myślisz i w co wierzysz) niż z ciałem (z tym, jaki zachodzą w nim
procesy),
- reakcja twojego ciała na stres zaczyna się w mózgu, w umyśle,
- umysł regularnie steruje przemianami biochemicznymi w organizmie (badania
psychoneuroimmunologiczne),
- komórki nerwowe łączą mózg z takimi organami, jak tarczyca i śledziona a te z kolei
mają wpływ na system immunologiczny,
- szczególną rolę odgrywają połączenia nerwowe między wspomnianymi organami
a układem limbicznym w mózgu, który kontroluje emocje oraz system immunologiczny,
a więc czy jesteś zdrowy czy chory w dużym stopniu zależy od tego, co myślisz,
- zmiany chemiczne zachodzące w organizmie, mogą zaburzyć prawidłowe
funkcjonowanie systemu immunologicznego,
- jeśli ulegnie on osłabieniu będzie bardziej podatny na choroby,

25. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
24
- pesymizm, bezradność, brak nadziei, depresja oraz samotność, to stany umysłu, które
mogą negatywnie oddziaływać na twoje ciało za pośrednictwem systemu
immunologicznego,
- najpotężniejszą bronią przeciw stresowi jest zdrowy umysł; dlatego należy się uczyć
patrzeć pozytywnie na świat i pamiętać o poczuciu humoru (udowodniono, że ci, którzy
mają do siebie mniej poważny stosunek, a zarazem bardzo poważnie traktują swoje
zadania życiowe, charakteryzują się sprawniejszym systemem immunologicznym),
- nawiązywać i podtrzymywać autentyczne relacje z innymi – przebywaj z ludźmi, którzy
kochają Cię takiego, jaki naprawdę jesteś.
4.2.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania sprawdzisz czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jak wyjaśnisz nieuchronność stresu w naszym życiu?
2. Jakie czynniki powodują stres pozytywny, eustres?
3. Jakie czynniki powodują stres negatywny, dystres?
4. Co wynika z fazowości przebiegu stresu fizjologicznego i psychicznego?
5. Jakie znasz sytuacje trudne; wymień je i omów?
6. Wymień fizjologiczne i psychologiczne reakcje stresowe.
7. Jakie znasz konstruktywne sposoby radzenia sobie ze stresem?
8. Jakie znasz autodestruktywne sposoby radzenia sobie ze stresem?
9. Scharakteryzuj mechanizmy obronne osobowości.
10. Jak ocenisz rolę wsparcia społecznego w regulowaniu napięć stresowych i pomocy
w poradzeniu sobie ze stresem?
11. Jakie techniki pomagają w redukowaniu stresu?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Rozpoznawanie własnych fizjologicznych i psychicznych reakcji stresowych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z fizycznymi symptomami stresu [1, s. 13],
2) zaznaczyć ołówkiem objawy, które występują u ciebie,
3) wiedzieć, w jaki sposób fizycznie reagujesz na stresory, ale ważne jest również, abyś
wiedział, jakie wywołują u ciebie emocje,
4) określić psychiczne symptomy stresu negatywnego, zaznacz, które odnoszą się do ciebie
[1, s. 13],
5) stwierdzić charakterystyczne dla Twojego organizmu fizyczne i psychiczne symptomy
stresu, co pomoże uświadomić Ci, że znajdujesz się w sytuacji stresowej.
Wyposażenie stanowiska pracy:
– 2 kartki,
– długopis,
– lista fizycznych i psychicznych symptomów stresu.

26. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
25
Fizyczne symptomy stresu negatywnego:
– zawroty głowy, – pocenie się,
– rozszerzone źrenice, – suchość w gardle,
– napięty kark i ramiona, – zaciśnięte gardło,
– szybkie i płytkie oddychanie, – wilgotne, zimne dłonie,
– skurcze żołądka, mdłości, – uginające się kolana.
Psychiczne symptomy stresu negatywnego:
– apatia, – piskliwy, nerwowy śmiech,
– tłumienie uczuć, – poczucie niezadowolenia,
– zamykanie się w sobie, – poirytowanie i drażliwość,
– zapominanie, – słaba koncentracja,
– lęk, – częstsze uleganie wypadkom,
– napięcie emocjonalne lub, – nadmierna skłonność do płaczu,
– nadmierne szukanie odosobnienia, ucieczki lub pobudzenie,
– koszmary nocne, – tendencja do łatwego ulegania
przerażeniu.
Ćwiczenie 2
Mierzenie procesu radzenia sobie ze stresem wg dostępnej skali zamieszczonej
w: E. Boenisch, M. C. Haney: Twój stres. Sens życia, równowaga i zdrowie. GWP, Gdańsk 2004
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przeczytać kolejno stwierdzenia wypisane w skali,
2) zaznaczyć kółkiem liczbę wskazującą na to, jak się zazwyczaj czujesz,
3) pamiętać, że nie ma tu ani dobrych, ani złych odpowiedzi,
4) nie zastanawiać się zbyt długo nad poszczególnymi wypowiedziami, zakreślić liczbę,
która najlepiej opisuje to, jak się zazwyczaj czujesz,
5) podliczyć wyniki, przez zsumowanie zakreślonych liczb,
6) zauważyć, że przy pewnych wypowiedziach liczby rosną od prawej do lewej, przy innych
maleją (im większy uzyskałeś wynik, tym większym cieniem kładzie się na Twoje życie
niepokój),
7) sprawdzić swój wynik (kobiety odczuwają większy niepokój niż mężczyźni).
8) powinieneś podjąć decyzję, czy chcesz próbować zmniejszyć dręczący Cię ogólny
niepokój.
9) przeprowadzić dyskusję z nauczycielem o znanych sposobach uśmierzania niepokoju
przez alkohol i leki,
10) przeprowadzić ćwiczenie relaksacyjne.
Wyposażenie stanowiska pracy:
– długopis,
– skala do mierzenia procesu radzenia sobie ze stresem,
– opis ćwiczenia relaksacyjnego.

27. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
26
Skala do mierzenia procesu radzenia sobie ze stresem [1].
1. Jestem osobą zrównoważoną.
Prawie nigdy Czasami Często Prawie zawsze
4 3 2 1
2. Jestem z siebie zadowolony.
Prawie nigdy Czasami Często Prawie zawsze
4 3 2 1
3. Jestem zdenerwowany i niespokojny.
Prawie nigdy Czasami Często Prawie zawsze
4 3 2 1
4. Chciałbym być tak szczęśliwy, jak wydają się być inni.
Prawie nigdy Czasami Często Prawie zawsze
4 3 2 1
5. Czuję się jak niedołęga.
Prawie nigdy Czasami Często Prawie zawsze
4 3 2 1
6. Kiedy myślę o swoich aktualnych sprawach i problemach, ogarnia mnie napięcie i nie
mogę się skupić.
Prawie nigdy Czasami Często Prawie zawsze
4 3 2 1
7. Czuję się bezpiecznie.
Prawie nigdy Czasami Często Prawie zawsze
4 3 2 1
8. Wierzę w siebie.
Prawie nigdy Czasami Często Prawie zawsze
4 3 2 1
9. Uważam, że jestem do niczego.
Prawie nigdy Czasami Często Prawie zawsze
4 3 2 1
10. Za bardzo przejmuję się drobiazgami.
Prawie nigdy Czasami Często Prawie zawsze
4 3 2 1
Skala:
10–11 punktów – zaliczasz się do 10% osób odczuwających najmniejszy niepokój,
13–14 punktów – zaliczasz się do 25% osób będących u dołu skali,
16–17 punktów – niepokój przeciętny,
19–20 punktów – zaliczasz się do 25% osób, których niepokój jest wyższy od przeciętnego,
22–24 punktów (mężczyźni) – zaliczasz się do górnych 10% niepokoju wyższego od
przeciętnego,
24–26 punktów (kobiety) – zaliczasz się do górnych 10% niepokoju wyższego od
przeciętnego,
25–punktów (mężczyźni) – zaliczasz się do 5% osób odczuwających najwyższy niepokój,
27–punktów (kobiety) – zaliczasz się do 5% osób odczuwających najwyższy niepokój.
Ćwiczenie relaksacyjne mięśni – napinanie i rozluźnianie:
– dużych grup mięśni – 2 x dziennie po 10 minut systematycznie,
– zmianę sposobu myślenia wg schematu: T.P.S (trudność – przekonanie – skutek).

28. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
27
Ćwiczenie 3
Analizowanie strategii radzenia sobie ze stresem skoncentrowanej na rozwiązaniu
problemu.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zidentyfikować problem, podać przykład sytuacji trudnej w szkole, w domu,
2) uświadomić sobie, jaka jest rola procesów poznawczych: myślenia, wiedzy, a jaka uczuć
w procesie rozwiązywania problemów,
3) odpowiedzieć sobie na pytanie, co w moich doświadczeniach w kontakcie ze światem
przeważa: ciekawość świata i poznania samego siebie oparte na wiedzy czy lęk,
4) uświadomić, jakie są źródła odwagi i otwartości oraz strachu, bezradności i rezygnacji,
5) odpowiedzieć na pytanie, jaki wpływ na otwartość i odwagę, bądź rezygnację
i bezradność ma wychowanie i edukacja,
6) podzielić się na 3 zespoły,
7) dokonać analizy skutków emocjonalnych i społecznych niezaspokojenia subiektywnych
potrzeb (wyłącznie własnych pragnień i celów, nawet najwyższych w hierarchii)
u osobowości narcystycznej na płaszczyźnie: afirmacja – negacja,
8) dokonać analizy skutków emocjonalnych i społecznych zachowań osobowości
dominującej, dla której przyjazne jest to, co sprzyja propagowaniu własnego porządku
świata, wrogie to, co nie uznaje takiego porządku,
9) dokonać analizy skutków emocjonalnych i społecznych ludzi aktywnych, mających
poczucie kontroli nad realizacją własnych potrzeb,
10) zaprezentować wyniki klasie,
11) zorganizować burzę mózgów na temat sposobów poradzenia sobie ze stresem.
Wyposażenie stanowiska pracy:
− kartka papieru,
− długopis,
− papier szary,
− mazaki,
− literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenia 4
Analizowanie strategii radzenia sobie ze stresem skoncentrowanej na emocjach „Słodkie
cytryny” [2, s. 175].
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zostać członkiem parzystej liczby grup,
2) wymyślić w każdej grupie po dwie codzienne sytuacje wywołujące zdenerwowanie, które
trudno przewidzieć lub na które trudno mieć wpływ (np.: zaspałeś i spóźniłeś się do
szkoły, uciekł Ci autobus),
3) wpisać je na arkusz i przekazać sąsiedniej grupie, która powinna znaleźć dobre strony
każdej sytuacji,
4) zaprezentować wyniki swojej pracy,
5) wyrazić opinie na temat poszukiwania dobrych stron w zdarzeniach, na które nie mamy
wpływu,

29. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
28
6) omówić na forum klasy problemy:
– Jaki wpływ na nasze negatywne emocje ma dostrzeżenie dobrych stron sytuacji, na
które nie mamy wpływu?
– Czy możemy mieć wpływ na nasz sposób przeżywania uczuć lęku, przygnębienia,
drażliwości?
– Czy możliwość kontrolowania uczuć pozwala łagodzić skutki stresu?
Wyposażenie stanowiska pracy:
– arkusz papieru,
– długopis,
– literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenia 5
Udzielanie wsparcia emocjonalnego w sytuacji stresowej [5, s. 54].
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przypomnieć z jednostki modułowej [513[01].O1.02 pojęcia: aktywnego słuchania,
empatii, informacji zwrotnej, skupienie się na spostrzeganiu emocji,
2) wysłuchać koleżanki (kolegi), która nie zaliczyła egzaminu, ponieważ chodziła na
dyskoteki i do pabu, kiedy jej koleżanki się uczyły; teraz boi się powiedzieć mamie, bo
zdaje sobie sprawę jak bardzo mama przeżywa jej porażkę,
3) obserwować jej zachowanie, … ma trudności z mówieniem, drży, ma tiki nerwowe, łyka
tabletki, czasami wybucha wysokim, nerwowym śmiechem i nie widzi wyjścia z sytuacji,
4) przygotować na kartce przykład informacji zwrotnej dotyczącej rozumienia trudnej
sytuacji, w której ona się znalazła,
5) przygotować swoją opinię na temat sytuacji koleżanki, np. wg wzoru:
Ja to widzę inaczej …
Mogę się mylić, to tylko moja opinia …
Ale patrząc na ten problem z boku i bez emocji, myślę że da się rozwiązać w ten sposób
… albo tak … i jeszcze tak …
Co o tym myślisz? Na pewno czegoś nie biorę pod uwagę i czegoś ważnego nie wiem, to
tylko drobna sugestia, którą możesz wrzucić do kosza, jeśli nie wnosi do sprawy nic
nowego. Ale może pomyśl spokojnie, zanim powiesz tak, ale …
6) przygotować opinię wg własnego uznania, napisać na kartce i pokazać nauczycielowi do
akceptacji,
7) odegrać z koleżanką scenę na forum klasy,
8) omówić scenę, jak się czułem w roli.
Wyposażenie stanowiska pracy:
– kartki papieru,
– długopisy
– literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenia 6
Stosowanie technik relaksacyjnych w celu zredukowania stresu [1, s. 124].
Sposób wykonania ćwiczenia

30. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
29
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) włączyć płytę z nagraniem odgłosów przyrody,
2) usiąść na krześle, wyprostować się i oderwać od sytuacji stresującej,
3) licząc do trzech wziąć wolny, głęboki oddech,
4) licząc do trzech wstrzymać oddech,
5) wydychać głęboko licząc do trzech,
6) zrobić przerwę licząc do trzech,
7) powtórzyć wszystkie czynności trzykrotnie,
8) powrócić do swoich zajęć,
9) omówić rolę oddychania w relaksacji z cała klasą,
10) omówić wpływ relaksacji na odprężenie i regulowanie napięcia stresowego,
Wyposażenie stanowiska pracy:
– kaseta lub płyta z nagraniami odgłosów przyrody,
– magnetofon lub odtwarzacz CD,
– wygodne krzesło.
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) scharakteryzować reakcje stresowe? ¨ ¨
2) określić czynniki powodujące stres? ¨ ¨
3) scharakteryzować sytuacje zagrożenia, przeciążenia, konfliktu,
frustracji?
¨ ¨
4) określić bezpośrednie i odległe następstwa sytuacji trudnych? ¨ ¨
5) określić wpływ stresu na organizm człowieka? ¨ ¨
6) scharakteryzować proces radzenia sobie ze stresem? ¨ ¨
7) zastosować techniki relaksacyjne w celu redukowania stresu? ¨ ¨
8) rozpoznać własne fizjologiczne i psychiczne reakcje stresowe? ¨ ¨
9) zanalizować strategię rozwiązywania problemu skoncentrowaną na
rozwiązaniu problemu?
¨ ¨
10) zanalizować strategię rozwiązywania problemu skoncentrowaną na
emocjach?
¨ ¨
11) udzielić wsparcia emocjonalnego osobie będącej w sytuacji
stresowej?
¨ ¨

31. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
30
5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań dotyczących kształtowania umiejętności rozwiązywania
problemów i radzenia sobie ze stresem.
5. Zadania: 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13 – to zadania wielokrotnego wyboru i tylko jedna
odpowiedź jest prawidłowa; zadania: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 14, 15, 16, 17, 18, 19 i 20 – to
zadania otwarte i należy udzielić krótkiej odpowiedzi.
6. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi:
– w zadaniach wielokrotnego wyboru zaznacz prawidłową odpowiedź znakiem X
(w przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową),
– w zadaniach z krótką odpowiedzią wpisz odpowiedź w wyznaczone pole.
7. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
8. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego
rozwiązanie na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas. Trudności mogą
przysporzyć Ci pytania: 14 – 20, gdyż są one na poziomie trudniejszym niż pozostałe.
9. Na rozwiązanie testu masz 90 min.
Powodzenia !

32. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
31
ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH
1. Zdefiniuj pojęcie stresu.
2. Określ bezpośrednie następstwa sytuacji trudnych.
3. Scharakteryzuj sytuacje zagrożenia.
4. Opisz sytuacje frustracji.
5. Scharakteryzuj sytuację konfliktu.
6. Określ czynniki powodujące stres.
7. Sankcje zapisane w kontrakcie powinny uwzględnione:
a) subiektywne potrzeby kierownictwa i personelu,
b) potrzeby podopiecznych,
c) oparte na lansowanych w mediach zasadywolności,
d) prawa człowieka i regulamin placówki.
8. Udzielanie wsparcia emocjonalnego w sytuacjach stresowych opiera się na:
a) pouczeniu zestresowanej osoby jak ma się zachować,
b) opowiedzeniu sytuacji, w której inni sobie poradzili,
c) okazywaniu zrozumienia i podkreślaniu pozytywnych i mocnych stron osoby będącej
w stresie,
d) dostarczani naukowej interpretacji sytuacji trudnej.
9. Pobudzanie ciekawości poznawczej pomaga:
a) sprawniej poruszać się wśród rówieśników,
b) rozwiązywać osobiste problemy przez rozpoznawanie sytuacji stresowych,
c) osiągnąć sukces sportowy,
d) lepiej realizować potrzeby akceptacji.
10. Prakseologia jest:
a) teoria o sprawnym działaniu,
b) wiedza o wczesnych przejawach życia,
c) nauka o wspólnotach pierwotnych,
d) nauka o celach i wartościach życia.
11. Umiejętność koncentracji na zadaniu, mimo przeżywania stresu uzyskujemy dzięki:
a) wypieraniu negatywnych uczuć do podświadomości,
b) wzbudzania motywacji do działania za wszelką cenę,
c) zaufanie do swoich możliwości działania i do swojej wartości jako osoby,
d) świadomości wartości cenowej zadania.
12. Fizjologiczne reakcje stresowe mają na celu:
a) dostarczanie energii do rozwiązywania problemu,
b) dostarczanie energii do pokonania przeszkody,
c) zwalczanie lenistwa i bierności,
d) pomoc w koncentracji na zadaniu.

33. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
32
13. Techniki relaksacyjne umożliwiają:
a) realizację celów życiowych,
b) zaspakajanie potrzeb,
c) hamują zachowania badawcze,
d) redukują stres.
14. Scharakteryzuj mechanizmy obronne osobowości.
15. Wymień techniki relaksacyjne redukujące stres.
16. Scharakteryzuj strategię radzenia sobie ze stresem.
17. Omów proces udzielania wsparcia emocjonalnego.
18. Określ wpływ stresu na organizm człowieka.
19. Opisz źródła eustresu.
20. Wskaż różnice w rozwiązywaniu problemów przez osoby myślące konwergencyjnie
i dywergencyjnie.

34. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
33
KARTA ODPOWIEDZI
Imię i nazwisko..........................................................................................
Kształtowanie umiejętności rozwiązywania problemów i radzenia sobie ze
stresem
Zakreśl lub wpisz poprawną odpowiedź.
9. a b c d
10. a b c d
11. a b c d
12. a b c d
13. a b c d
14.
15.
Nr
zadania
Odpowiedź Punkty
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7. a b c d
8. a b c d

35. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
34
16.
17.
18.
19.
20.
Razem:

36. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
35
6. LITERATURA
1. Boenisch E., Haney M.C.: Twój stres. Sens życia, równowaga i zdrowie. GWP, Gdańsk 2004
2. Chomczyńska – Miliszkiewicz M., Pankowska D.: Polubić szkołę. Ćwiczenia grupowe
do pracy wychowawczej. WSiP, Warszawa 1995
3. Covey S.R.: Zasady działania skutecznego przywódcy. Medium, Warszawa 1997.
4. Dziedzic A., Pichalska J., Świderska E.: Drama na lekcjach języka polskiego. WSiP,
Warszawa 1995
5. Hamer H.: Rozwój umiejętności społecznych. Jak skutecznie dyskutować
i współpracować. Veda, Warszawa 1999
6. Kotarbiński T.: Medytacje o życiu godziwym. WP, Warszawa 1966
7. Kozielecki J.: Rozwiązywanie problemów. PZWS, Warszawa 1969
8. Kretschman R.: Stres w zawodzie nauczyciela. GWP, Gdańsk 2003
9. Łukasik M. J.: O stresie inaczej. Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2005
10. Matuszewski T.: Psychologia poznania. GWP, Gdańsk 2001
11. Miluska J. (red.): Psychologia rozwiązywania problemów społecznych. Wybrane
zagadnienia. BONAMI, Poznań 1998
12. Przetacznik – Gierowska M., Makiełło – Jarża G.: Podstawy psychologii ogólnej. WSiP,
Warszawa 1989
13. Rosenhan D.L., Seligman M.E.P.: Psychopatologia. Polskie Towarzystwo
Psychologiczne, Warszawa 1994
14. Seligman M.E.P.: Co możesz zmienić, a czego nie możesz, ucząc się akceptować siebie.
Poradnik skutecznego samodoskonalenia. Media Rodzina of Poznań, Poznań 1995
15. Seligman M.E.P.: Optymizmu można się nauczyć. Jak zmienić swoje myślenie i swoje
życie. Media Rodzina of Poznań, Poznań 1993
16. Selye H.: Stres życia. PIW, Warszawa 1978
17. Sternberg R.J.: Psychologia poznawcza. WSiP, Warszawa 2001
18. Zawadzki R.: Stres – sztuka życia. WSiP, Warszawa 2004