1. dr Anna Gajdzica
KOMPETENCJE NAUCZYCIELA
W WYBRANYCH NURTACH I KONCEPCJACH KSZTAŁCENIA
Wykład I:
 Kompetencje, funkcje i rola zawodowa – wyjaśnienia
terminologiczne

2. Ćwiczenia: 8 godz. Wykłady: 4 godz.
Forma zaliczenia przedmiotu: obecność (90%) oraz aktywność na zajęciach.
Zaliczenie z oceną.
I. Cele zajęć

Zapoznanie z podstawowymi zagadnieniami związanymi z problematyką
kompetencji nauczycieli. Kształcenie umiejętności charakteryzowania
wybranych koncepcji i nurtów kształcenia w odniesieniu do sytuacji i
kompetencji nauczyciela. Wdrożenie do umiejętności rozpoznawania
kompetencji związanych z realizacją określonych koncepcji pedagogicznych
II. Treści programowe wykładów

Prezentacja podstawowych pojęć: kompetencje, kwalifikacje, rola zawodowa.
Przemiany funkcji szkoły i oczekiwań społecznych stawianych przed szkołą jako
organizacją w kontekście zmian kompetencji nauczycieli. Kształcenie i
doskonalenie zawodowe pedagogów. Rozwój twórczy nauczyciela
III. Treści programowe ćwiczeń

Wybrane zmiany społeczne, technologiczne i gospodarcze warunkujące zmiany
w kompetencjach nauczycieli. Charakterystyka wybranych nurtów i koncepcji
pedagogicznych w odniesieniu do roli, sytuacji i wymaganych kompetencji
nauczycieli – omówienie tematów i prezentacja przygotowanych prac (szkoła
herbertowska, wybrane koncepcje Nowego Wychowania, współczesne szkoły
alternatywne). Rozszerzanie kompetencji pedagogicznych

3. Wykład I:
Kompetencje, funkcje i rola zawodowa –
wyjaśnienia terminologiczne
Pedagog to ktoś, kto prowadzi człowieka do pełni rozwoju,
kto przewodzi wśród zawiłości ścieżek życiowych i nieustannych
wyborów, kto umie mądrze doradzić lub odradzić, kto troszczy
się o to, aby inni ludzie, aby każdy człowiek nie stawał się
biernym tworzywem dziejów i wielkich mocy politycznych, lecz
był samodzielnym podmiotem, sprawcą własnego losu i
współtwórcą pomyślności społeczeństwa”
(Z. Kwieciński, 1998, Zmienić kształcenie nauczycieli [w:] A.
Siemak-Tylikowska H. Kwiatkowska, S. M. Kwiatkowski (red.),
Edukacja nauczycielska w perspektywie wymagań
zmieniającego się świata, Żak, Warszawa. s. 15).

4. Plan wykładu:




Najistotniejsze dylematy związane z zawodem nauczyciela
Wyjaśnienia terminologiczne podstawowych pojęć
Funkcje oświaty
Kompetencje pedagogiczne

5. Ideał nauczyciela – mający dawać odpowiedź na pytania jak
powinien być przygotowany i co powinno charakteryzować
wzorowego nauczyciela-wychowawcę.

6. Koncepcja reformy powinna dostarczać odpowiedzi
na dwa zasadnicze pytania:


Jakie zmiany w czynnościach nauczycieli
(pracowników systemu edukacji) są pożądane?
Jakie zmiany w zewnętrznych warunkach pracy
nauczycieli są niezbędne ku temu?

7. Funkcje szkoły i nauczycieli
Pojęcie funkcja jest między innymi przedstawione jako:
„działanie, funkcjonowanie, rola” (Słownik wyrazów obcych
(1997). PWN, Warszawa), jako „ogół czynności będących
przejawami życia organicznego, fizycznego lub społecznego”
(Didier J. (1992), Słownik filozofii, Książnica, Katowice), czy
na przykład „ogół operacji wzajemnie od siebie
uzależnionych” (Sillamy N. (1994), Słownik psychologii,
Książnica, Katowice.). Dany uczestnik zespołu pełni z kolei,
zdaniem T. Kotarbińskiego, swą funkcję, gdy wykonuje
określoną, powtarzająca się czynność, scharakteryzowaną
przez rodzaj znaczenia jej dla celu jednoczącego czynności
uczestników tego zespołu (Kotarbiński T. (1973), Traktat o
dobrej robocie, Ossolineum, Wrocław).

8. Funkcje szkoły i nauczycieli




Pojęcie funkcja jest między innymi przedstawione jako:
„działanie, funkcjonowanie, rola” (Słownik wyrazów obcych
(1997), PWN, Warszawa),
jako „ogół czynności będących przejawami życia organicznego,
fizycznego lub społecznego” (Didier J. (1992), Słownik filozofii,
Książnica, Katowice),
czy na przykład „ogół operacji wzajemnie od siebie
uzależnionych” (Sillamy N. (1994), Słownik psychologii,
Książnica, Katowice.).
Dany uczestnik zespołu pełni z kolei, zdaniem T. Kotarbińskiego,
swą funkcję, gdy wykonuje określoną, powtarzająca się
czynność, scharakteryzowaną przez rodzaj znaczenia jej dla celu
jednoczącego czynności uczestników tego zespołu (Kotarbiński
T. (1973), Traktat o dobrej robocie, Ossolineum, Wrocław).

9. 



Podział funkcji może być dokonany między innymi
ze względu na:
hierarchię realizowanych zadań (podstawowe i
pomocnicze),
etap organizacji działań (przygotowawcze,
realizacyjne i kontrolne),
lub też z punktu widzenia zadań kierownictwa
(planowania, organizowania, zarządzania,
koordynowania, kontrolowania
oraz w odniesieniu do personelu – wychowawcze)
(Pszczołowski T. (1978), Mała encyklopedia
prakseologii i teorii organizacji, Ossolineum,
Wrocław.).

10. 



Najwcześniej, intuicyjnie zostały określone:
Funkcja ogólnospołeczna, przejawiająca się w budzeniu
świadomości narodowej, spo­łecznej i politycznej dotyczy
działalności różnych ludzi, towarzystw na rzecz ludności.
Funkcja podstawowa (właściwa), przeja­wiająca się w organizacji
warunków uzyskiwa­nia wykształcenia (głównie umysłowego,
dziś dodajemy ­ duchowego), częściowo intencjonalnie,
częściowo intuicyjnie.
Funkcja kompensacyjna, pojawiająca się intuicyjnie, ale także
intencjonalnie, okresowo, w wyniku szczególnego
zapotrzebowania, pole­ga na upowszechnianiu wykształcenia
elemen­tarnego wśród ludzi, którzy z różnych powo­dów nie
osiągnęli go w odpowiednim dla siebie czasie rozwojowym,
likwidacja analfabetyzmu wtórnego, analfabetyzmu
cywilizacyjnego.
Funkcja dydaktyczna, skoncentrowana na kształceniu w szkole,
przez programy kompu­terowe, programy telewizji edukacyjnej,
poja­wiła się w XIX wraz z opisem homo educantius

11. S. Wołoszyn na podstawie raportów
międzynarodowych i krajowych podkreślał, że
„szkoła przyszłości”, chcąc sprostać potrzebom życia
powinna nasilić, poszerzyć i wzmocnić swoje
podstawowe funkcje wewnątrzszkolne w stosunku do
młodzieży. Wśród nich wskazywał:



funkcje wychowawcze
funkcje dydaktyczne
funkcje edukacyjno­kulturalne

12. Ważną funkcją jest zatem prowadzenie człowieka,
społeczeństwa ku pogłębionemu zrozumieniu świata i
własnego miejsca w nim. Inną pełnioną przez współczesną
oświatę jest ogólna funkcja przygotowująca ludzi do
spotkania z przyszłością, która jest w tym ujęciu elementem
współtworzącym jej obraz.
Z kolei cywilizacja industrialna i postindustrialna
spowodowała konieczność kreowania funkcji związanej ze
wspieraniem niezależności/tożsamości narodowej.

13. Ze względu na procesy globalizacji oświata powinna
pełnić funkcję integracyjną wobec celów
edukacyjnych, które powinny być przystosowane do
specyficznych warunków środowiskowych. Cechą
charakterystyczną obecnych czasów jest zmiana,
która prowadzi do konieczności modernizowania
wychowania, kształcenia i upowszechniania kultury.
W takiej sytuacji oświata pełni funkcję innowacyjną.

14. Pochodną funkcji przypisywanych oświacie są
zadania stawiane przed szkołą i pedagogami.
Model zadań nauczycielskich B. Kwiatkowskiej-Kowal i S.
Słomkiewicza, uwzględnia zadania aktualne i perspektywiczne:








rozwijanie samodzielności uczniów;
pobudzanie ich aktywności poznawczej i praktycznej;
rozwijanie systemu wartości;
stwarzanie szansy pełnego wykorzystania możliwości
psychicznych uczniów;
rozwijanie zainteresowań;
zapewnienie współudziału w pracy pedagogicznej środowiska;
usuwanie mikroefektów;
formułowanie planów życiowych i zawodowych uczniów.

15. Kompetencje nauczycieli
Kompetencje są to cechy podmiotu działania
zrelatywizowane do sprawnego wykonywania
określonego czynu. Oznacza to więc spełnianie
funkcji w organizacji (T. Pszczołowski, 1978).
Jeszcze do niedawna pojęcie kompetencje
pedagogiczne nie było używane. Pierwotnie bowiem
wypowiadano się przede wszystkim na temat
kwalifikacji zawodowych nauczycieli. Z pojęciem
kwalifikacja wiąże się czynność kwalifikowania,
czyli określania jakości.

16. Kompetencje zawodowe nauczycieli są ściśle
związane zarówno z filozofią wychowania,
przyrostem wiedzy i środków informacji oraz celami
edukacji, jak i są konsekwencją zmian zachodzących
w otoczeniu szkoły jako instytucji. Jest to zbiór
zawodowych umiejętności i dyspozycji, w jakie
powinien być pedagog wyposażony, aby mógł
efektywnie wykonywać swoja pracę.
(Průcha J., Walterovà E., Mareš J. (2003), Pedagogický
slovnik, Portàl, Praha)

17. Na posiedzeniu Komitetu Nauk Pedagogicznych
PAN w dniu 13 listopada 1997 roku poświęconym
wymaganiom w zakresie wykształcenia
zawodowego nauczycieli przyjęto projekt zestawu
standardów kompetencji zawodowych. Tworzą go
standardy:

18. 





Prakseologiczne – wyrażają się skutecznością nauczy-ciela w
planowaniu, organizowaniu, kontroli i oceny procesów
edukacyj-nych.
Komunikacyjne – kompetencje komunikacyjne nauczyciela
wyrażają się skutecznoś-cią zachowań językowych w
sytuacjach edukacyjnych.
Kompetencje współdziałania manifestują się skutecznością
zacho-wań prospołecznych i sprawnością działań
integracyjnych nauczyciela.
Nauczyciel, który legitymuje się kompetencjami kreatywnymi
wyróżnia się innowacyjnością i niestandardowością działań.
Kompetencje informatyczne wyrażają się sprawnym
korzystaniem z nowoczesnych źródeł informacji.
O nauczycielu mówimy, że nie są mu obce kompetencje
moralne wówczas, gdy: posiada zdolność do pogłębionej
refleksji moralnej przy ocenie dowolnego czynu etycznego;

19. Zdaniem A. Pacławskiej w literaturze ostatnich lat
dominują dwa podejścia do kompetencji. Mogą być
one traktowane jako:
 element nowo wyodrębnionej struktury opisu procesu
edukacyjnego
 dynamiczna forma samowiedzy nauczyciela, która
mediuje między potrzebami dostosowawczymi, jakie
perspektywa zmiany społecznej projektuje dla ucznia,
a odpowiednią, funkcjonalną zdolnością nauczyciela
do kształtowania umiejętności, kreacji wartości i
norm, które regulują zarówno sytuację szkolną,
edukacyjną, jak i społeczną

20. W skład wyróżnionej przez R. Ossowskiego
struktury kompetencji zawodowych
nauczyciela wchodzą kompetencje:



przedmiotowe;
metodyczne;
wychowawcze.

21. S. Dylak analizując kompetencje nauczycieli
wskazuje na trzy podstawowe grupy, które są
pochodną traktowania pedagoga jako animatora
procesu kształcenia, osoby kreatywnej:



bazowe,
konieczne,
pożądane.

22. W kontekście podejmowanych coraz częściej rozważań
na temat oceny szkolnej warto zwrócić uwagę na
niezbędne kompetencje nauczycieli w zakresie
oceniania szkolnego. Nauczyciele powinni umieć:



wybierać metody sprawdzania i oceniania osiągnięć
uczniów stosownie do decyzji dydaktycznych, jakie
mają być podjęte.
tworzyć metody sprawdzania i oceniania osiągnięć
uczniów stosownie do decyzji dydaktycznych, jakie
mają być podjęte.
tworzyć metody sprawdzania i oceniania osiągnięć
uczniów oraz punktować i interpretować wyniki
stosowania tych metod.

23. wykorzystać wyniki sprawdzania i oceniania osiągnięć
uczniów do podejmowania decyzji zarówno o
pojedynczych uczniach, jak i programie kształcenia,
doborze metod itd.

wykorzystać wyniki sprawdzania i oceniania osiągnięć
uczniów do budowania trafnych procedur stawiania
stopni szkolnych uczniom.

komunikować wyniki sprawdzania i oceniania zarówno
uczniom, jak ich rodzicom, innym pedagogom.

rozpoznawać nieetyczne i niewłaściwe metody
zdobywania i wykorzystywania informacji o
osiągnięciach uczniów
(Niemierko B. Pomiar wyników kształcenia. Warszawa:
WSiP, 1999).
