लोकसंखेच्या वितरणावर परिणाम करणारे घटक लोकसंख्या वाढ माल्थसचा लोकसंख्या वाढीचा सिद्धांत लोकसंख्या संक्रमणाचा सिद्धांत लोकसंख्या स्थलांतर

1. लोकसंख्या
प्रा डॉ एम. एन. सुरवसे
मा श्री अण्णासाहेब डांगे कॉलेज हातकणंगले जज. कोल्हापूर

2. प्रस्तावना
• माणूस; एक सववश्रेष्ठ बुद्धिमान प्राणी
• माणूस ननमावता, उत्पादक व उपभोक्ता
• मानवाकडून पर्ाववरणावर वर्वस्व
• पर्ाववरणार्ा वापर करून मानवी गरजाांर्ी
पूतवता
• मानवाद्वारे पर्ाववरणावर आघात
• उपभोग्तत्र्ार्ी सांख्र्ेत मोठ्र्ा प्रमाणात वाढ
• नैसधगवक घटकाांर्ा तुटवडा
• मानवी प्रगतीमुळे अनेक पर्ाववरणीर् प्रश्न
• वाढत्र्ा लोकसांखेमुळे अनेक सामाजजक व
आधथवक समस्र्ा
• लोकसांख्र्ा कतवत्वान व गुणवत्ता पूणव असेल
तर एक महत्वपूणव सांसािन
• मानवाकडून शारीररक व बौद्धिक श्रम
• लोकाांच्र्ा कार्वक्षमतेवर प्रदेशार्ा व देशार्ा
ववकास
• लोकाांच्र्ा शैक्षणणक, ताांत्रिक व वैज्ञाननक
प्रगतीवर देशार्ी आधथवक प्रगती

3. लोकसांखेच्र्ा ववतरणावर पररणाम करणारे घटक
• लोकसांखेच्र्ा ववतरणावर भौगोललक, आधथवक, िालमवक,
राजकीर् व सामाजजक घटकाांर्ा पररणाम
भौगोललक (प्राकृ ततक) घटक
१. भूपृष्टरचना:
• सुगम भागात जास्त लोकसांख्र्ा व दुगवम भागात ववरळ
लोकसांख्र्ा ववतरण.
• शेती, जललसांर्न, उद्र्ोगिांदे, व्र्वसार् इ सुगम भागात
ववकास
• ९० % लोकसांख्र्ा सपाट मैदानी व पठारी भागात
• आधथवक दृष््र्ा महत्व असणाऱ्र्ा दुगवम भागातही (खननज,
नैसधगवक तेल इ) लोकवस्ती
• ककनारप्टी लागत पर्वटन, मासेमारी व शेती मुळे जास्त
लोकवस्ती
• काही पर्वटन स्थळे वगळता जास्त उांर्ीवर लोकवस्ती ववरळ
• नदी ककनारी सपाट मैदानी प्रदेशात जास्त लोकवस्ती

4. २. हवामान:
• अनुकू ल हवामानात जास्त लोकवस्ती
• अवशाक्र् तेवढे तापमान व पुरेसा पाऊस पडणार्ाव
भागात जास्त लोकवस्ती
• शेती, उद्र्ोगिांदे, वाहतूक व व्र्ापारास्ठी अनुकू ल
पररजस्थती
• वाळवांटी व टुांड्रा हवामानात अनत ववरळ लोकवस्ती
३. मृदा:
• मातीवर शेतीर्ा दजाव अवलांबून
• सुपीक जमीन असणाऱ्र्ा भागात शेतीर्ा ववकास
• शेतीर्ा ववकास होणार्ाव भागात जास्त लोकवस्ती
४. खतनजे व उजाा साधने:
• ववपुल खननज सािने लोकवस्तीच्र्ा कें द्री करणास
कारणीभूत
• र्ा भागात उद्र्ोग िांद्र्ार्ा ववकास
• खननज समृद्ि भागात इतर पररजस्थती प्रनतकू ल
असली तरीही जास्त लोकवस्ती
५. नैसर्गाक वनस्पती:
• घनदाट जांगल भागात ववरळ लोकवस्ती
• मौल्र्वान झाडे असणाऱ्र्ा भागात माि जास्त
वस्ती
• लाकू ड व त्र्ावर आिाररत उद्र्ोग ववकलसत होत
असल्र्ाने अश्र्ा भागात जास्त वस्ती

5. आर्थाक घटक:
१. शेतीचा व जललसंचनाचा ववकास:
• शेती व जललसांर्नार्ा ववकास झालेल्र्ा क्षेिात
जास्त लोकवस्ती
२. खतनजे व उजाा साधने:
• खननजे व उजाव सािने मुबलक असणाऱ्र्ा व
त्र्ार्े उत्खनन के ल्र्ा जात असणाऱ्र्ा भागात
जास्त लोकवस्ती
• अश्र्ा भागात खाणकाम व उद्र्ोग िांद्र्ार्ी
प्रगती
३. औद्योर्गक ववकास:
• उद्र्ोगार्ा ववकास होणार्ाव क्षेिात जास्त
लोकवस्ती
• उद्र्ोगार्ा ववकास झालेल्र्ा भागात मजुराांर्ी
जास्त गरज
४. वाहतूक ववकास:
• वाहतुकीर्ी सािने व मागावर्ा ववकास झालेला
भाग सववर् बाबतीत सुगम
• प्रवाशी, माल, व खननजाांर्ी वाहतूक सोर्ीस्कर
५. नागरीकरण:
• शहरे वाहतुकीच्र्ा मागावर्ी कें द्रे
• व्र्ापारार्ी प्रगती
• लोकाांना रोजगार
• लशक्षण, आरोग्तर्, मनोरांजन सोर्ी
• ग्रामीण भागाकडून शहराकडे स्थलाांतर

6. • धालमाक, राजकीय व सामाजजक
घटक
• बहु वववाह पद्िती
• बाल वववाह पद्िती
• िालमवक महत्व असणारी ठठकाणे
• र्ािा सन, वार, उस्तव
• राजकीर् घटक
• र्ुद्िे
• सामाजजक बांिने
• कु टुांबार्ा आकार
• सामाजजक रूढी

7. लोकसांख्र्ा वाढ
जगाची लोकसंख्या वाढ
• लोकसांख्र्ा वाढ: एक समस्र्ा
• प्रार्ीन काळी लोकसांख्र्ा वाढ कमी
• १६५० ते १८५० र्ा काळात जगार्ी
लोकसांख्र्ा दुप्पट, म्हणजे ५०० द.ल. वरून
१००० द.ल.
• तर १६५० ते १९७० र्ा काळात ती ७ पटीने
वाढली (५००- ३७०० द.ल.)
• १९७० ते २०१८ दरम्र्ान ती ४४८५
द.ल.इतकी वाढली.
• आज ८१८५ द.ल. इतकी आहे
भारताची लोकसंख्या वाढ
• भारतीर् लोकसांखेत सातत्र्ाने वाढ
• दर दीड सेकां दाला एक मुल जन्माला
• एक लमननटाला ४० मुलां जन्म घेतात
• एका वर्ावला २ कोठी २० लक्ष बालक जन्म घेतात
• ८० ते ९० लक्ष बालके मृत्र्ू मुखी
• लोकसांखेत दरवर्ी १.३ कोठी इतकी भर
• णि. पू. ३०० मध्र्े भारतार्ी लोकसांख्र्ा १० कोठी
• इ.स.१६०० मध्र्े १०.५ कोठी, इ.स.१८०० मध्र्े १२
कोठी, १८५० मध्र्े १९ कोठी, १९०१ मध्र्े २४
कोठी २००१ मध्र्े १०२ कोठी २०११ मध्र्े १२१
कोठी व २०१९ मध्र्े १३६.१८ कोठी इतकी
• स्वातांत्र्र्ानांतर आरोग्तर् सुवविा वाढ, रोगार्े प्रमाण
कमी, मृत्र्ू दारात घट र्ामुळे लोकसांख्र्ा वाढ
•

8. माल्थसर्ा लोकसांख्र्ा वाढीर्ा लसद्िाांत
माल्थस चा पररचय
• पूणव नाव: थोमस रॉबटव माल्थस
• जन्म: १४ फे ब १७६६ इांग्तलांड
• लहानपणापासून हुशार
• उच्र् लशक्षण के जम्िज ववद्र्ापीठात
• गणणतातील रांग्तलेर
• An Essy on Principles of Population
हा ग्रांथ १७९८ मध्र्े ललहला
• पुस्तक लोकवप्रर्- ७ आवत्र्ाव
• पुढे अथवशास्ि व राज्र्शास्ि
ववर्र्ार्े प्राध्र्ापक
लसद्धांताचा पूवा इततहास
• इांग्तलांड मध्र्े त्र्ावेळेस उद्र्ोगिांद्र्ार्ा कमी
ववकास
• लोकाांर्े जीवन शेतीवर आिाररत
• शेती करण्र्ार्ी जुनी पद्िती
• अन्न िान्र्ार्े जेमतेम उत्पादन
• देशाच्र्ा गरजेला अपुरे असल्र्ाने अन्न टांर्ाई
• लशक्षणार्ा प्रसार नव्हता
• लोक िालमवक वृत्तीर्े व अांिश्रदा ठेवणारे
• अन्निान्र्ाच्र्ा ककमतीती मोठी वाढ
• देशात बेकारी, दाररद्र्र्, र्ोर्ाव, गुन्हेगारी र्ाांर्ात
वाढ

9. माल्थसची लोकसंख्या ववषयक
तनरीक्षणे
१. स्री पुरुर्ा मिील जबरदस्त लैंधगक
आकर्वनाणे लोकसांख्र्ा एकसारखी
वाढत राहते.
२. वाढत्र्ा लोकसांखे बरोबर अन्न िान्र्ार्े
उत्पादन वाढत नाही
३. अन्निान्र् अपुरे पडल्र्ाने लोक अिव
पोटी अथवा उपाशी राहतात
४. कमी अन्न लमळाल्र्ाने लोकाांर्ी
उपासमार होते.
५. वाढत्र्ा लोकसांखेला आळा नाही घातला
ठार दुख, दाररद्र, उपासमार, र्ुद्ि,
र्ोऱ्र्ा इ प्रश्न ननमावण होतात.
लसद्धांतात गृहीत धरलेल्या गोष्टी
१. मानवाला जगण्र्ासाठी अन्न
अवश्र्ाक्र् आहे
२. मानवार्ी तीव्र लैंधगक
इच्छाशक्ती व त्र्ामुळे
वाढणारी लोकसांख्र्ा
३. वाढती लोकसांख्र्ा आणण
मानवार्ा राहणीमानार्ा दजाव
र्ामिील सांबांि
४. शेतीमिील घटत्र्ा उत्पादनार्ा
ननर्म

10. लसद्िाांतार्ा मनतत अथव: लोक सांख्र्ेर्ी वाढ जलद गतीने होत असून त्र्ा
प्रमाणात अन्निान्र्ार्े उत्पादन होत नाही. अन्न पुरवा्र्ावर वाढत्र्ा
लोकसांखेर्ा भार पडेल व मानवी जीवन दुख मर् होईल.
लोकसंख्या व
अन्नधान्याचे उत्पादन
लोकसंखेची
भौलमततक
पद्धतीने
होणारी वाढ
अन्नधान्या
चे गणणती
श्रेणीने
होणारे
उत्पादन
लोकसंख्या व अन्नधान्य उत्पादन
यामधील असमतोल
लोकसांख्र्ा व
अन्निान्र्ार्े उत्पादन
दोन्ही वाढतात परांतु
दोन्हीर्ा वाढण्र्ार्ा
वेग हा लभन्न असतो.
अन्निान्र्ाच्र्ा
उत्पादन वाढी पेक्षा
लोक्सांखेर्ी वाढ ठह
जास्त वेगाने होते
लोकसांखेर्ी
वाढ ठह
भूलमनतक
पद्ितीने
उदा. १, २.
४. ८. १६
र्ा प्रमाणे
अन्निान्र्ा
र्े उत्पादन
गणणती
श्रेणीने उदा.
१, २, ३, ४,
५, र्ा
प्रमाणे
दोन्हीच्र्ा वाढीर्ी सुरवात एका
पातळी पासून के ली तरी दोन्हीच्र्ा
वाढीत खूप लभन्नता.
लोकसांख्र्ा दर २५ वर्ाांनी दुपटीने
व १०० वर्ावत १६ पटीने वाढते
तर अन्निान्र् एकू ण
लोकसांख्र्ेच्र्ा फक्त ३३ टक्के
इतके असते.
लोकसांख्र्ा जास्त व अन्निान्र्
कमी अशी पररजस्थती ननमावण होते

11. लोकसांखेवरील ननर्ांिण
• लोकसांख्र्ा वाढीर्ा ननर्म मानवा पासून ककटका पर्ांत सववर् प्राण्र्ाांना लागू
• लोकसांखेर्ा वाढीर्ा वेग जास्त असल्र्ास देशार्ी लोकसांख्र्ा अनतररक्त होते.
१. नैसर्गाक उपाय:
• रोग, दुष्काळ, महापूर, भूकां प, त्सुनामी इ
• अनतशर् कडक व ननदवर्ी
२. प्रततबंधक उपाय:
• मानवाकडून स्वत ननर्ांिण
• अवववाठहत राहने, लैंधगक इच्छेवर सांर्म, उलशरा वववाह, प्रतीबांदात्मक इतर उपार्
• माणसाला कमी िालसक व दुख न देणारे

12. लसद्िाांतार्े गुण-दोर्
• गुण:
• एक महत्वार्ा व मुलभूत लसद्िाांत
• लोकसांख्र्ा वाढीर्ी व त्र्ाच्र्ा
पररणामाांर्ी कल्पना
• लोकसांख्र्ा ननर्ांिणार्े उपार्ही
महत्वार्े
• अनेक शास्िज्ञाकडून समथवन
• लोकसांख्र्ा वाढीर्ी कल्पना र्ेते.
• उत्पादन वाढीर्ी कल्पना र्ेते
• लोकसांखेर्े दुष्पररणाम समजतात
• नैसधगवक ननर्ांिण समजते
• ननर्ांिणार्ी गरज व उपार् समजतात
दोष:
• भौलमनतक श्रेणी मान्र् नाही
• लोकसांख्र्ा वाढीर्ा वेग जास्त
• अन्निान्र् उत्पादन वाढीर्ा गणणती श्रेणीर्ा वेग
अमान्र्
• शेतीतील नवीन तांिज्ञान व व प्रगती ववर्ारात घेतली
नाही
• लोकसांख्र्ा फक्त शेतीवर व अन्निान्र्ावर
अवलांबून नसते
• ववकलसत देशात शेतीपेक्षा इतर क्षेिात जास्त लोक
• मजूर व भाांडवलात वाढ झाली कक उत्पादनात वाढ
• जास्त लोकसांख्र्ा असणाऱ्र्ा देशालार् हा लसद्िाांत
लागू
• नैसधगवक आपत्ती व जास्त लोकसांखेर् सांबांि नसतो
• लोकसांख्र्ा ननर्ान्िार्े उपार् अपुरे व तोकडे

13. लोकसांख्र्ा सांक्रमणार्ा लसद्िाांत
Demographic Transition Theory
• अलीकडील लसद्िाांत
• अनेक तत्ज्ञाकडून मान्र्
• लोकसांखेर्ी आकडेवारी, वैज्ञाननक व
वैर्ाररक दृष्टीवर आिाररत
• र्ुरोपातील देशाांच्र्ा लोकसांखेच्र्ा
अनुशांघाने माांडला
• लोकसांखेमिील पररवतवनाला
लोकसांख्र्ा सांक्रमणार्ा लसद्िाांत
म्हणतात
• जन्म व मृत्र्ू र्ाांच्र्ा प्रमाणातील
सांबांि
• र्ा दोन्हीतील बदलार्ा देशाच्र्ा
आधथवक ववकासावर पररणाम
• कोणत्र्ाही देशार्ी लोकसांख्र्ा
वेगवेळ्र्ा अवस्थामिून
• अववकलसत, ववकसनशील आणण
ववकलसत
• ववकसनशील देशाच्र्ा दृष्टीने
लोकसांख्र्ा सांक्रमणार्ा अभ्र्ास
महत्वार्ा
• लोकसांख्र्ा सांक्रमणार्े वेगवेगळे टप्पे

14. लोकसांख्र्ा सांक्रमनार्े टप्पे
पहहला टप्पा
• जन्म दर व मृत्र्ू दर जास्त
• दाररद्रर्, ननरीक्षरता,
अन्द्रश्र्िा, िालमवक व
सामाजजक र्ालीरीती,
बालवववाह इ
• शेती हा प्रमुख व्र्वसार्
• कु ठुांब मोठे ठेवण्र्ार्ा प्रर्त्न
• राहणीमान कमी दजावर्े
• सकस आहार नाही
• स्वर्तेकडे दुलवक्ष
• अनेक रोगाांर्ा फै लाव
• आरोग्तर् सुवविाांर्ा अभाव
• जन्मदर व मृत्र्ुदर जास्त
असल्र्ाने लोकसांख्र्ा वाढ
कमी
ततसरा टप्पा
• जन्म व मृत्र्ूर्े प्रमाण कमी
• देशार्ा आधथवक ववकास मोठ्र्ा
प्रमाणात
• उद्र्ोगप्रिान अथवव्र्वस्था
• औद्र्ोधगक प्रगतीमुळे शहराांर्ी प्रगती
• लशक्षणार्े प्रमाण वाढते
• लस्रर्ाांर्ा सामाजजक दजाव उांर्ावतो
• लहान कु ठुांब ठेवण्र्ाकडे लोकाांर्ा कल
• कु ठुांब ननर्ोजनार्ा स्वीकार
• जीवनमान उांर्ावते
• आरोग्तर् सेवामुळे मृत्र्ूर्े प्रमाण अनत
कमी
• जन्म आणण मृत्र्ू दोन्हीर्े प्रमाण
कमी
दुसरा टप्पा
• देशाच्र्ा आधथवक पररजस्थतीत
सुिारणा
• वाहतुकीच्र्ा सािनात वाढ
• आधथवक प्रगती
• अन्निान्र्ाच्र्ा उत्पादन
वाढ
• उपासमार, कु पोर्णार्े प्रमाण
कमी
• आरोग्तर्ववर्र्क सेवा
उपलब्ि
• मृत्र्ुच्र्ा प्रमाणात घट
• माि जन्मदर पुवी इतकार्
• त्र्ामळे लोकसांखेत वाढ

15. लोकसांख्र्ा सांक्रमण लसद्िाांतार्े गुण- दोर्
• दोर्:
• भववष्र्ात लोकसांखेत
कोणतेही बदल होण्र्ार्ी
शक्र्ता
• ववकसन सील देशाांना
लागू होत नाही
• कालाविी स्पष्ट नाही
• जन्म दारात का घात
होते र्ार्ा खुलासा नाही
• गुण:
• लोकसांख्र्ा वाढ व
देशार्ी आधथवक प्रगती
ननजश्र्त करणारा
लसद्िाांत
• आधथवक ववक्सामुळे
राहणीमानात सुिारणा
होते हे ननदेश

16. लोकसांख्र्ा स्थलाांतर
• अनादी काळापासून स्थलाांतर
• पूवीच्र्ा काळी मर्ावठदत
• प्रार्ीन काळात पार्ी, खेर्र, घोडे, उांट र्ाांर्ा
वापर
• वाहतुकीच्र्ा सािनात प्रगनत झाल्र्ापासून
स्तलाांतरत वाढ
• खाणीजाांर्े उत्खनन व उद्र्ोगिांद्र्ात वाढ
झाल्र्ाने रोजगार व नोकऱ्र्ासाठी दूरच्र्ा
ठठकाणी स्थलाांतर
• र्ात काही अांतर समावेश असून मनसाच्र्ा
मूळ वास्तव्र्ात बादल होतो.
• व्र्जक्त ककां वा व्र्जक्तसमूह कार्म ककां वा
अल्प काळासाठी आपला प्रदेश सोडून दुसऱ्र्ा
परदेशात वास्तव्र्ास जातात.
• स्थलाांतरमागे नैसधगवक, आधथवक सामाजजक व
राजकीर् कारणे असतात
• ववलशष्ट वर्ोगटात जास्त प्रमाण
• नोकरी व्र्वसार्ाच्र्ा ननलमत्ताने कु टुांबासोबत/
एकटे पुरुर्ार्े जास्त प्रमाण
• वववाहननलमत्त जस्िर्ाांमध्र्े जास्त प्रमाण
• स्तलाांतरीताना नवीन परदेशात पररजस्थतीशी
जुळते घ्र्ावे लागते

17. स्थलाांतर म्हणजे कार्?
• १. “एकाद्र्ा व्र्क्तीर्े ककां वा व्र्क्तीसमुहार्े
स्वतच्र्ा ठठकाणाहून दुसऱ्र्ा ठठकाणी जाने
र्ास स्थलाांतर असे म्हणतात.”
• २. एका ठठकाणर्े नेहमीर्े वास्तव्र् बदलून
नवीन ठठकाणी वास्तव्र्ासाठी जाने र्ालार्
स्थलाांतर असे म्हणतात.

18. स्थलाांतरर्ी वैलशष्टे
• दोन प्रदेशच्र्ा सामाजजक व आधथवक पररजस्थतीत अांतर
• लोकसांखेत अर्ानक व मोठ्र्ा प्रमाणात बदल
• कालाविीर्ी सांबि: अल्पकाळ, दीघवकाळ, कार्म इ.
• ववलशष्ट घटकापुरते मर्ावठदत: तरुण गटार्ा मोठा
समावेश
• दोन्ही ठठकाणच्र्ा लोकाांच्र्ा सांरर्नेत बदल

19. स्थलाांतरच्र्ा अभ्र्ासार्े महत्व
१. लोकसांख्र्ा शास्िाच्र्ा दृष्टीने: लोकसांखेर्ा आकार व वाढीर्ा वेग
बदल, सांरर्नेत बदल, भववष्र्काळातील लोकसांख्र्ा रर्नेत बदल
२. अथवशास्िाच्र्ा दृष्टीने: श्रलमकाांर्ा पुरवटा, नागरीकरण,
औद्र्ोगीकरण, आधथवक ववकास र्ावर अवलांबून
३. समाज शास्िाच्र्ा दृष्टीने: सामाजजक एकता, सामाजजक समस्र्ा,
सामाजजक समतोल इ
४. राज्र् शास्िाच्र्ा दृष्टीने: कार्दे, परदेशी िोरण, राजकीर् सांबांि,
राजकीर् तनाव इ

20. स्थलाांतरावर पररणाम करणारे घटक
• भौगोललक घटक
• आधथवक घटक
• सामाजजक घटक
• लोकसांख्र्ा शास्िीर् घटक
• राजकीर् घटक
• िालमवक घटक

21. लोकसांखेर्ा स्थलाांतर अपसरण व आकर्वण घटक लसद्िाांत
अपसरण घटक:
अ. आधथवक घटक:
१. सािन सांपतीर्ा हावस
२. शेतजमीननवर पडणारा तान
३. बेकारी
४. दाररद्र
ब. नैसधगवक घटक/ आपत्ती
१. दुष्काळ
२. महापुर
३. रोगराई
४. भूकां प
५. वादळ
क. सामाजजक, िालमवक व इतर घटक
१. वणव, जात, िमव, पांत
२. िालमवक कारणामुळे लोकाांर्ा क्षळ
३. वैवाठहक
४. व्र्क्तीगत
५. सोई सुवविाांर्ा अभाव
ड. राजकीर् घटक
आकषाण घटक
अ. आधथवक घटक
१. वाहतुकीच्र्ा सोई
२. अथवजवनाच्र्ा सांिी
ब. सामाजजक, शैक्षणणक व इतर घटक
१. सामाजजक सुरक्षक्षतता
२. व्र्क्तीगत ववकासार्ी सांिी
३. सोई सुवविा
४. अवलत्रबता
५. करमणुकीच्र्ा सोई
मूळ ठठकाणापासून दूर जाण्र्ास प्रवतव करणाऱ्र्ा घटकस अपसरण घटक व
ववलशष्ट ठठकाणी र्ेण्र्ास माणसाला आकवर्वत करणाऱ्र्ा घटकास आकर्वण
घटक म्हणतात

22. स्थलाांतरर्े प्रकार
१. मुख्र् प्रकार: अांतगवत स्थलाांतर व बठहगवत
स्थलाांतर
२. कालाविी नुसार: तात्पुरते व कार्मर्े स्थलाांतर
३. प्रदेशच्र्ा आिारे: अांतर जजल्हा, अांतर राज्र्
४. सामाजजक: वववाह ननलमत्ताने होणारे
५. शैक्षणणक उदिेशाने होणारे
६. ठठकाणच्र्ा आिारावर: ग्रामीण-नागरी, नागरी-
नागरी, ग्रामीण- ग्रामीण, नागरी-ग्रामीण
७. अांतराच्र्ा आिारे: जवळच्र्ा व दूरच्र्ा ठठकाणी
होणारे स्थलाांतर

23. स्थलाांतरर्े पररणाम व समस्र्ा
चांगले पररणाम (फायदे)
• मजुराांर्ा पुरवटा
• औद्र्ोगीकरणाला
र्ालना
• बाजारपेठेर्ा
ववस्तार
• लोकसांखेर्े पुनः
ववतरण
• सभ्र्ता व
सांस्कृ तीर्ा प्रसार
वाईट पररणाम (तोटे)
• शहरार्ी बेसुमार वाढ
• स्िी पुरुर् ववर्मता
ननमावण होणे
• बुद्धिवांताांर्े स्तलाांतर
• माजुरर्ा प्रश्न
• उत्पादनवर पररणाम
• सामाजजक जीवनावर
पररणाम
• वाहतुकीर्ा प्रश्न
• जागेर्ा प्रश्न
• प्रदूर्ण
• बेकारी
• गुन्हेगारी
उपाय
• उद्र्ोगाांर्े ववकें द्रीकरण
• ग्रामीण भागात आरोग्तर्,
लशक्षण व मनोरांजनाच्र्ा
सोई
• स्तलाांतरस ननबांि
• रोजगार उपलब्ि करून
देणे
• सोई सुवविा उपलब्ि
करून देणे