India- Minerals and energy resources (marathi-bhartatil khanij ani urja sadhane)

भारतातील खनिजे व उजाा संसानिे
प्रा. डॉ. एम. एि. सुरवसे,
मा श्री अण्णासाहेब डांगे कॉलेज हातकणंगले नज. कोल्हापूर

प्रस्तावना
• खनिज हा मूळ एक जैविक ककिं िा
अजैविक स्िरूपाचा िैसर्गिक पदार्ि
असूि त्याचे रासायनिक आणि भौनिक
गुिधमि निश्चचि असिाि.
• माििी गरजा पूिि करण्यासाठी माििा
कडूि अिेक पयाििरिीय घटकािंचा िापर
• खनिजेही महत्िाचे पयाििरिीय घटक
• भारि विविध खनिज सिंपवििे सिंप्ि
• भौगोलिक रचिेनिि विविधिे मुळे
विविध प्रकारची खनिजे
• बहुिेक मौल्यिाि खनिजे ही पूिि-
पॅिेझोइक युगाि निलमिि
• द्िीपकल्पािीि भारिािीि खनिजे
रूपािंिर आणि आग्िेय खडकािंशी
सिंबिंर्धि
• खनिज सिंसाधिे देशाच्या औद्योर्गक
विकासासाठी आिचयक आधार
• देशािीि विविध प्रकारच्या खनिज ि
ऊजाि सिंसाधिािंच्या अभ्यासाची गरज
प्रा. डॉ. एम. एि. सुरिसे, डािंगे कॉिेज
हािकििंगिे

खनिज सिंसाधिािंचे प्रकार
• रासायनिक आणि भौनिक गुिधमाांच्या आधारे
खनिजािंचे दोि मुख्य श्रेिीिंमध्ये विभाजि
• धािू आणि अधािू खनिजे
• त्याचे िगीकरि खािीिप्रमािे के िे जाऊ शकिे
खनिजे
धािू
िोहयुक्ि िोहहीि
अधािू
खनिज िेि
इिर अधािू
खनिजे
प्रा. डॉ. एम. एन. सुरवसे, डाांगे कॉलेज हातकणांगले

भारतातील प्रमुख खननजे

धातू आणण अधातू खननजे
• धािूिं खनिजे हे धािुिंचे मुख्य स्रोि
• िोह धािू, िािंबे, सोिे इ. चा या श्रेिीि
समािेश.
• धािू खनिजािंचे पुढे फे रस (िोहयुक्ि)
आणि िॉि-फे रस (िोहविरहहि)
खनिजािंमध्ये विभाजि
• िोहयुक्ि खनिजाि िोहाचे प्रमाि
असिे- उदा. िोखिंड, स्टीि, क्रोलमयम,
निके ि, लसलिकॉि, हटट्यानियम,
िेिाडडयम, मेिाबडेनियम इ
• िोहविरहहि खनिजािंि िोहािंचे प्रमाि
िसिे- उदा. िािंबे, बॉक्साइट, िीड, णझिंक
इ.
• भारिािीि आधािू खनिजािंपैकी अभ्रक,
माईका, चुिखडी, ग्रेफाइट, डोिोमाईट
आणि फॉस्फे ट इ.
• धािूविरहीि खनिजे जैविक अर्िा
जीिाचम इिंधि स्िरुपाि
• त्यािंची खनिज इिंधि म्हिूिही ओळख
• प्राचीि काळी गाढल्या के िेल्या
प्राण्यािंच्या ि ििस्पिीच्या अिशेषा
पासूि निलमििी
• मुख्यि दगडी कोळसा आणि खनिज
िेि यािंचा समािेश

भारिािीि खनिजािंची िैलशष्टट्ये
• खनिजािंची विलशष्टट िैलशष्टट्ये
• त्याचे असमाि वििरि
• खनिजािंच्या गुिििेि आणि
प्रमािाि विपररि सिंबिंध
• कमी गुिििेच्या खनिजािंच्या
िुििेि चािंगल्या प्रिीची खनिजे
कमी प्रमािाि उपिब्ध
• कािािंिरािे सिि खनिजे सिंपिाि
• खनिजे भौगोलिकदृष्टट्या
विकलसि होण्याचा कािािधी
बराच मोठा
• पु्हा निलमििी करिे शक्य िाही
• त्यािंचे सिंिधिि करिे ि त्यािंचा
गैरिापर टाळिे हाच पयािय

भारतातील खननज शोध व उत्पादक एजन्सी
• भारिाि, खनिजािंसाठी पद्धिशीरपिे
सिेक्षि, प्रॉस्पेश्क्टिंग आणि शोध
• भारिीय भूगभीय सिेक्षि (जीएसआय),
• िेि आणि िैसर्गिक िायू आयोग
(ओएिजीसी),
• खनिज अ्िेषि कॉपोरेशि लि.
(एमईसीएि),
• राष्टरीय खनिज विकास महामिंडळ
(एिएमडीसी),
• ब्यूरो ऑफ माय्स (आयबीएम),
• भारि गोल्ड माइ्स लि. (बीजीएमएि),
• हहिंदुस्िाि कॉपर लि. (एचसीएि),
• िॅशिि अल्युलमनियम किं पिी लि.
(िाल्को)
• आणि विविध राजयािंिीि खाि ि
भूविज्ञाि विभाग.

भारिािीि खनिजािंचे वििरि
• भारिाि बहुिेक धािूिं खनिजािंचे
अश्स्ित्ि द्िीपकल्प पठारी प्रदेशाि
जु्या रूपािंिररि खडकाि
• ९७ टक्के दगडी कोळसा साठा दामोदर,
सोि, महािदी आणि गोदािरीच्या
खोर्याि
• पेरोलियम साठा आसाम, गुजराि च्या
स्िरीि खडकाच्या भागाि ि आणि
मुिंबई हाय या अरबी समुद्राि भागाि
• कृ ष्टिा-गोदािरी आणि कािेरी खोर्याि
ििीि साठयाचे अश्स्ित्ि
• मिंगळरु आणि कािपूरिा जोडिार्या
रेषेि बहुिेक मोठे खनिज साठे
• भारिािीि खनिजे सामा्यि: िीि
मुख्य पट्ट्याि कें हद्रि
• हे िीि पट्टे पुढीि प्रमािे

ईशान्येकडील पठारी प्रदेश
• या पट्ट्याि छोटािागपूर (झारखिंड), ओडडशा
पठार, पश्चचम बिंगाि आणि छिीसगडचा
काही भाग आहे.
• या भागाि मोठे िोह ि पोिाद उद्योग
अश्स्ित्त्िाि आहेि.
• या भागाि विविध प्रकारचे खनिज साठे
आहेि. उदा. िोह पोिाद, दगडी कोळसा,
मॅंगिीज, बॉक्साइट, अभ्रक.इ.
नैऋत्ये कडील पठारी प्रदेश
• हा पट्टा किािटक, गोिा, िलमळिाडू आणि
के रळपयांि विस्िारिेिा आहे.
• हा पट्टा िोहयुक्ि धािू आणि बॉक्साइट या
खानिजािी समृद्ध आहे.
• या भागाि उच्च दजािचे िोह, मॅंगिीज आणि
चुिखडी सापडिे.
• या पट्ट्याि कोळशाचे साठे ही आढळिाि.
• या पट्ट्याि ईशा्य पट्ट्याइिके िैविध्यपूिि
खनिज साठे िाहीि.
• के रळमध्ये मोिाझाइट आणि र्ोररयम,
बॉक्साइट चे साठे आहेि िर गोव्याि िोह
खनिजाचे साठे आहेि.
वायव्येकडील प्रदेश
• हा भाग राजस्र्ािमधीि अराििी ि
गुजरािच्या काही भागाि असूि मुख्यि
धारिाड खडकाचा भाग आहे.
• िािंबे ि जस्ि ही मुख्य खनिजे आहेि.
• राजस्र्ािमध्ये बािंधकामाचे दगड उदा.
िािुकाचम दगड, ग्रॅिाइट, सिंगमरिर,
श्जप्सम इ. विस्िृि प्रमािािर आहेि.
• लसमेंट उद्योगासाठी िागिारा कच्चा माि
डोिोमाइट आणि चुिखडी येर्े उपिब्ध आहे.
• गुजराि मध्ये खनिज िेिाचे साठे आहेि.
• हहमाियीि पट्टा हा आिखी एक खनिज
पट्टा आहे जेर्े िािंबे, लशसे, णझिंक, कोबाल्ट
आणि टिंगस्टि इ. खनिजे सापडिाि.
• आसाम खोर्याि खनिज िेिाचा साठा आहे.
• त्यालशिाय खनिज िेिाचे साठे मुिंबई
ककिारपट्टी िगि (बोम्बे हाय) सागरी
भागािही आढळिाि.

भारिािीि िोहयुक्ि ि िोहहीि खनिजे
िोहयुक्ि खनिजे
• िोह, खनिज, मॅंगिीज, क्रोमाइट इ.
खनिजे िोहयुक्ि आहेि.
• ही खनिजे उद्योगािंच्या विकासासाठी
मजबूि आधार प्रदाि करिाि.
• साठा आणि उत्पादि या दो्ही
बाबिीि या प्रकारच्या खनिजािंच्या
बाबिीि आपिा देश चािंगिाच अग्रेसर
आहे.
िोहहीि खनिजे
• बॉक्साईट िगळिा िोहहीि धािु-
खनिजाच्या बाबिीि भारि फारसा
समृद्ध िाही.

लोह खननजाचे प्रकार
• हेमेटाइट: िािसर रिंग, उत्कृ ष्टट गुिििा,
७०% धािूचे प्रमाि इ. िैलशष्टटे.
• द्िीपकल्पीय भारिािीि धारिाड आणि
कडडाप्पा खडक प्रकाराि अश्स्ित्ि.
• ओडडशा, झारखिंड, छिीसगड आणि आिंध्र
प्रदेश, किािटक, महाराष्टर आणि गोिा येर्े
८० % हेमॅटाइट साठा.
• मॅग्ननेटाइट: काळा रिंग, ६० िे ७० % धािूिंचे
प्रमाि, धारिाड आणि कडडाप्पा खडक
प्रकाराि अश्स्ित्ि, उच्च चुिंबकीय गुिििा इ.
िैलशष्टटे
• किािटक, आिंध्र प्रदेश, राजस्र्ाि, िालमळिाडू
आणि के रळ इ. राजयाि साठे
• ललमोनाइट: साधारि दजाि, वपिळसर रिंग, ४०
िे ६० % धािूिंचे प्रमाि.
• रािीगिंज कोळसा क्षेत्राि दामूडा मालिका,
उिराखिंडमधीि गढिाि, उिर प्रदेशमधीि
लमजािपूर आणि हहमाचि प्रदेशची कािंगाा खोरे
येर्े साठे
• सुिभ, स्िस्ि ि खुल्या खािी
• लसडेराईट: निकृ ष्टट दजाि, ४०% पेक्षा कमी
िोह, बर्याच अिंशी अशुद्ध, उत्खिि
आर्र्िकदृष्टट्या ि परिडिारे .

लोह खननज ववतरण व साठे
• भारिामध्ये िोह खनिजाचे मुबिक साठे
आहेि.
• आलशया खिंडािीि िोह सिािि मोठा साठा
भारिाि.
• हेमेटाइट आणि मॅग्िेटाइट असे देशाि दोि
मुख्य प्रकारचे िोह खनिज साठे
• उच्च दजिमुळे आिंिरराष्टरीय स्िरािर मोठी
मागिी
• देशािीि ईशा्य पठार भागािीि कोळशाच्या
क्षेत्राच्या जिळपास िोह खनिज खािी
• २००४-०५ या िषी सुमारे २० अब्ज टि िोह
धािूचा साठा
• िोहाच्या एकू ि साठ्याच्या ९५ % साठा
ओडडशा, झारखिंड, छिीसगड, किािटक, गोिा,
िेििंगिा, आिंध्र प्रदेश या राजयाि
• िालमळिाडू. ओडडशामध्ये, सुिंदरगड, मयूरभिंज
आणि झार डोंगररािंगािंच्या मालिके मध्ये िोह
खनिज साठे

• गुरुमहहसिी, सुलिपेट, बडमपहर
(मयूरभज), ककरुबुरू (के ्दुझार) आणि
बोिाई (सुिंदरगड) या महत्त्िपूिि खािी
• झारखिंडमध्ये काही जु्या िोह खनिज
खािी
• बहुिेक िोखिंडी ि पोिाद उद्योग याच्या
जिळपास
• िोआमुिंडी आणि गिा सारख्या महत्त्िपूिि
खािी बहुिािंश पूरबी आणि पचमीमी
लसिंगभूम श्जल््याि
• हा पट्टा पुढे दुगि, दिंिेिाडा आणि
बैिाडडिापयांि
• दल्िी आणि राजहरा ्या दुगि मधीि
महत्त्िपूिि खािी
• किािटकाि बल्िारी श्जल््यािीि सिंदूर-
होसपेट क्षेत्राि, र्चक्मागागुरू
श्जल््यािीि बाबा बुदाि डोंगर आणि
कु द्रेमुख आणि लशमोगा, र्चत्रदुगि आणि
िुमकु रु श्जल््यािीि काही भागािंि िोह
खनिज साठे
• महाराष्टरािीि चिंद्रपूर, भिंडारा आणि
रत्िार्गरी श्जल्हा, िेििंगिचा करीमिगर
आणि िारिंगि श्जल्हा, किूिि, कु ड्डडापाह
आणि आिंध्र प्रदेशािीि अििंिपूर श्जल्हा,
िालमळिाडूिीि सािेम आणि
िीिर्गररस श्जल्हे हे िोह उत्खिि क्षेत्र
• गोिा देखीि िोह धािूचा महत्त्िपूिि
उत्पादक
• भारिािीि हेमॅटाइट आणि मॅग्िेटाइट
िोह धािूिंचे एकू ि स्त्रोि सुमारे २८.५२
अब्ज टि आहेि.
• भारि जगािीि आघाडीच्या उत्पादक
िसेच िोह धािूच्या नियाििीि एक आहे.
• फक्ि हेमॅटाइट प्रकारचे एकू ि साठे
अिंदाजे १७,८८२ दशिक्ष ट्स आहेि.

मॅंगिीज
• िोह खनिज वििळविण्यासाठी मॅंगिीज हा
महत्त्िाचा कच्चा माि आहे.
• त्याच बरोबर लमश्र धािुिंच्या उत्पादिासाठी देखीि
मॅंगिीज िापरिे जािे.
• मॅंगिीजचे साठे बहुिेक सिि प्रकारच्या भूगभि रचिेि
आढळिाि परिंिू मुख्य साठे धारिाड खडक प्रकाराि
जास्ि प्रमािाि आढळिाि.
• ओडडशा मॅंगिीजचे आघाडीचे उत्पादक राजय आहे.
• ओडडशामधीि मुख्य खािी भारिाच्या िोह उत्पादक
पट्ट्याच्या मध्यििी भागाि आहेि,
• बोिाई, कें डुझार, सुिंदरगड, गिंगपूर, कोरापुट,
किहािंडी आणि बोििंगीर येर्े मॅंगिीजचे उत्पादि
होिे.
• किािटक हे आिखी एक मोठे उत्पादक आहे आणि
येर्े धारिार, बल्िारी, बेळगािी, उिर कॅ िरा,
र्चक्मकगिुरू, लशिमोग्गा, र्चत्रदुगि आणि िुमकू र
येर्े मॅंगिीज खािी आहेि.
• महाराष्टरािही िागपूर, भिंडारा आणि रत्िार्गरी
श्जल््याि मॅगिीझचे मोठ्या प्रमािािर उत्पादि
होिे.
• या खािीिं स्टीिच्या उत्पादक प्रदेशापासूि खूप दूर
आहेि.
• मध्य प्रदेशाि मॅंगिीज बािाघाट-नछिंदिाडा-निमार-
मिंडिा आणि झाबुआ या पट्ट्याि विस्िारिेिा
आहे.
• िेििंगिा, गोिा आणि झारखिंड हे मॅगिीझचे
ककरकोळ उत्पादक राजये आहेि.

बॉक्साइट
• बॉक्साइट पासूि अॅल्युलमनियम ियार
होिे.
• भारिािीि द्िीपकल्पीय पठारी
भागािीि डोंगररािंगािंिर ि ककिारपट्टी
िगिच्या भागाि िॅटेराईट खडकाि
सापडिो.
• ओडडशा राजयाि बॉक्साईटचे सिािि
जास्ि उत्पादि होिे.
• किहािंडी आणि सिंबिपूर हे आघाडीचे
उत्पादक भाग आहेि.
• बोििंगीर आणि कोरापुट हे भाग ही
आपिे उत्पादि िाढविि आहेि.
• झारखिंडच्या िोहरदगा भागाि ही मोठ्या
प्रमािाि बॉक्साइटचे साठे आहेि.
• गुजराि, छिीसगड, मध्य प्रदेश आणि
महाराष्टर ही इिर प्रमुख उत्पादक राजये
आहेि.
• गुजरािमधीि भाििगर, जामिगर येर्े
मोठे साठे आहेि.
• छिीसगडमध्ये अमरकिं टक पठारामध्ये
बॉक्साइट ठेिी आहेि
• मध्य प्रदेशाि कटिी-जबिपूर ि
बािाघाट येर्े बॉक्साइटचे साठे आहेि.
• महाराष्टरािीि कोिाबा, ठािे, रत्िार्गरी,
सािारा, पुिे आणि कोल्हापूर हे
महत्त्िाचे उत्पादक भाग आहेि.
• िालमळिाडू, किािटक आणि गोिा ही
राजये बॉक्साइटचे ककरकोळ उत्पादक
आहेि.

ताांबे
• िािंबे हा एक विद्युि उद्योगािीि
अनििायि धािू असूि िारा, इिेश्क्रक
मोटसि, रा्सफॉमिसि आणि जिरेटर इ.
बिविण्यासाठी याचा उपयोग होिो.
• हा धािू मऊ, ििर्चक, हटकाऊ आणि
लमर्श्रि होण्यासारखा असिो.
• दार्ग्यािंिा हटकाऊपिा देण्यासाठी हे
सो्यािही लमसळिे जािे.
• िािंबे साठा प्रामुख्यािे झारखिंडमधीि
लसिंहभूम श्जल््याि, मध्य प्रदेशािीि
बािाघाट श्जल्हा आणि राजस्र्ािािीि
झुिंझुिू आणि अििर श्जल््याि आहे.
• यालशिाय गुिंटूर श्जल्हा (आिंध्र प्रदेश),
र्चत्रदुगि आणि हसि श्जल्हा (किािटक)
आणि दक्षक्षि आकोट श्जल्हा
(िालमळिाडू) मधीि अश्ग्िगुिंडाळा येर्ेही
िािंब्याचे उत्पादि होिे.

मायका (अभ्रक)
• मुख्यिः इिेश्क्रक आणि इिेक्रॉनिक
उद्योगािंमध्ये मायका चा िापर के िा
जािो.
• हे अत्यिंि पािळ स्िराि विभागिे जाऊ
शकिे
• हे कठीि आणि ििर्चक असिे.
• भारिािीि मायकाचे उत्पादि झारखिंड,
आिंध्र प्रदेश, िेििंगिंगा आणि
राजस्र्ािमध्ये होि असूि त्याििंिर
िालमळिाडू, पश्चचम बिंगाि आणि मध्य
प्रदेश येर्े होिे.
• झारखिंडमध्ये जिळपास १५० ककमी
िािंबीच्या आणि सुमारे २२ कक.मी.
रुिंदीच्या हजारीबाग पठाराच्या पट्ट्याि
उच्च दजािचे मायका लमळिे.
• आिंध्र प्रदेशाि िेल्िोर श्जल्हाि उत्कृ ष्टट
गुिििेचे अभ्रक सापडिे.
• राजस्र्ािाि जयपूर िे भीििाडा आणि
उदयपूरच्या आसपास सुमारे 320
कक.मी.पयांि मायका पट्टा पसरिेिा
आहे.
• किािटकाि म्हैसूर आणि हसि
श्जल््याि, िालमळिाडूिीि कोयिंबिूर,
निरुर्चरापल्िी, मदुराई आणि
क््याकु मारी, के रळमधीि आिेप्पे,
महाराष्टरािीि रत्िार्गरी, पश्चचम
बिंगािमधीि पुरुलिया आणि बािंकु रा
श्जल््याि मायका साठे आहेि.

ऊजाा सांसाधने
• शेिी, उद्योग, िाहिूक, िीज निलमििी
आणि अर्िव्यिस्र्ेच्या विविध क्षेत्राि
ऊजाि निलमििीसाठी खनिज इिंधि
आिचयक आिचयक आहेि.
• कोळसा, पेरोलियम आणि िैसर्गिक
िायू (जीिाचम इिंधि) ि अिुऊजाि
खनिजे ही खनिज इिंधि ही पारिंपररक
उजाि स्त्रोि आहेि. पारिंपाररक ऊजाि
स्त्रोि हे िापरििंिर सिंपिारे असिाि.

कोळसा
• कोळसा हा एक महत्त्िाचा खनिज पदार्ि आहे जो प्रामुख्यािे
औश्ष्टिक शक्िी आणि िोहखनिज वििळविण्यासाठी
िापरिा जािो.
• कोळसा मुख्यिो गोंडिािा आणि टशिरी भूगभि शास्त्रीय
खडकाच्या सिंचयिाि आढळिो.
• भारिािीि सुमारे ८० % कोळसा बबटुलमिस प्रकारचा असूि
िॉि-कोककिं ग ग्रेडचा आहे.
• भारिािीि सिािि महत्िाची कोळसा क्षेत्रे दामोदर खोर्याि
आहेि.
• झारखिंड-बिंगाि कोळसा पट्ट्याि रािीगिंज, झाररया,
बोकारो, र्गरीडीह, करिपुरा या महत्िाच्या कोळशा खािी
आहेि.
• झाररया हे सिािि मोठे कोळशा क्षेत्र असूि त्याििंिर रािीगिंज
हे दुसरे मोठे क्षेत्र आहे.
• गोदािरी, महािदी आणि सोि िदी खोर्याि कोळसा खािी
आहेि.
• मध्य प्रदेशािीि लसिंगरौिी (उिर प्रदेशाि लसिंगरौिी
कोळशाचा भाग), छिीसगडमधीि कोरबा, ओडडशामधीि
िािचेर आणि रामपूर, महाराष्टरािीि चिंदा-िधाि, कािंप्िी
आणि बािंडेर आणि िेििंगिािीि लसिंगरेिी आणि आिंध्रािीि
पािंडूर ही सिािि महत्त्िाची कोळसा खाि कें द्रे आहेि.
• आसाम, अरुिाचि प्रदेश, मेघािय आणि िागािँडमध्ये
टशिरी कोळसा साठे असूि हे साठे डारिंगीर्गरी, चेरापुिंजी,
मेव्हिॉ िंग आणि िॅंर्ग्रि (मेघािय) आसाममधीि मकु म,
जयपूर आणि िाणझरा, िामर्चक - िामफु क (अरुिाचि
प्रदेश) आणि कािाकोट (जम्मू-काचमीर) येर्े आहेि.
• त्यालशिाय, िपककरी ककिं िा लिग्िाइट कोळसा िलमळिाडू
ककिारपट्टी िगि , पािंडडचेरी, गुजराि आणि जम्मू-
काचमीरच्या भागाि आढळिाि.

खननज तेल (पेट्रोललयम)
• कच्च्या खनिज िेिाि (पेरोलियम) मध्ये द्रि आणि
िायू स्िरुपाि हायड्रोकाबिि असिो.
• त्याची रासायनिक रचिा, रिंग आणि विलशष्टट गुरुत्ि
लभ्ि असिे.
• हे सिि अिंिगिि जििि इिंश्जिसाठी हा उजेचा एक
आिचयक स्त्रोि आहे.
• याचा िापर स्ियिंचलिि िाहिे, रेल्िे आणि
विमािाि मोठ्या प्रमािािर होिो.
• यालशिाय याच्यापासूिंच खि, कृ बत्रम रबर, लसिंर्ेहटक
फायबर, औषधे, व्हॅसिीि, ििंगि, मेि, साबि
आणि सौंदयिप्रसाधिे यासारख्या पेरोके लमकि
पदार्ािची निलमििी के िी जािे.
• टशिरी काळािीि गाळाच्या स्िरीि खडकािंमध्ये
खनिज िेि आढळूि येिे.
• १९५६ मध्ये िेि आणि िैसर्गिक गॅस आयोग
स्र्ापि झाल्याििंिर िेिाचा शोध आणि उत्पादि
पद्धिशीरपिे के िे जाऊ िागिे.
• यापूिी आसाममधीि हदग्बोई हा एकमेि िेि
उत्पादक प्रदेश होिा परिंिु १९५६ ििंिर ही पररश्स्र्िी
बदििी.
• अलिकडच्या काही िषाांि ििीि िेि साठे देशाच्या
पश्चचम आणि पूिेकडीि भागािंमध्ये आढळिे आहेि.
• आसाममध्ये हदग्बोई, िहारकहटया आणि मोराि हे
िेि उत्पादक क्षेत्रे आहेि.
• अिंकिेचिर, किोि, मेहसािा, ििागम, कोसम्बा
आणि िुिेज ही गुजरािची प्रमुख िेि क्षेत्रे आहेि.
• १९७३ मध्ये मुिंबईपासूि १६० ककिोमीटर अिंिरािर
असिेिे मुिंबई हाय हे िेि क्षेत्र शोधिे गेिे आणि
त्याचे उत्पादि १९७६ मध्ये सुरू झािे.
• पूिि ककिा-यािर कृ ष्टिा-गोदािरी आणि कािेरी
खोर्याि खनिज िेि आणि िैसर्गिक िायू सापडिे
आहेि.
• िेि विहहरीिंमधूि काढिेिे िेि हे अशुद्ध कच्चे
िेि असिे. त्याचा र्ेट िापर करिा येि िाही.
त्यािर प्रकक्रया करिे आिचयक असिे.
• भारिाि या कच्च्या िेिािर प्रककया करिार्या
ररफायिरीजचे दोि प्रकार आहेि:
• फील्ड बेस्ड आणि (ब) माके ट बेस्ड. - हदग्बोई हे
फील्ड बेस्ड आणि बारौिी हे बाजार आधाररि
ररफायिरीचे उदाहरि आहे.
• जूि २०११ पयांि भारिाि २१ ररफायिरीज होत्या.

नैसर्गाक वायू
• िैसर्गिक िायूची िाहिूक आणि बाजारपेठ
करण्यासाठी साििजनिक क्षेत्रािीि उपक्रम
म्हिूि गॅस ऑर्ोररटी ऑफ इिंडडया
लिलमटेडची स्र्ापिा १९८४ मध्ये के िी गेिी.
• िैसर्गिक िायू हा सिि िेि क्षेत्रामध्ये लमळिो
परिंिु पूिेकडीि ककिारपट्टीिगि
(िालमळिाडू, ओडडशा आणि आिंध्र प्रदेश),
िसेच बत्रपुरा, राजस्र्ाि आणि गुजराि ि
महाराष्टरािीि ककिारपट्टीिगि याचा विशेष
साठा आहे.
• यालशिाय िैसर्गिक िायू आयोगािा
रामिार्पुरम श्जल््याि िैसर्गिक िायूच्या
साठ्याचे सिंभाव्य झोि सापडिे आहेि.
• सिेक्षि अद्याप सुरुिािीच्या टप्प्याि आहे.
सिेक्षि पूिि झाल्याििंिरच गॅस साठ्यािंच्या
िेमकी मात्रा कळू शके ि.

अपारांपररक उजाा स्रोत
• कोळसा, पेरोलियम, िैसर्गिक िायू
आणि अिुऊजाि हे जीिाचम इिंधि स्त्रोि
सिंपुष्टटाि येिारा कच्चा माि िापरिाि.
• िर सौरऊजाि, पिि ऊजाि, हायड्रोर्मिि
ऊजाि आणि जैविक अिशेष हे अक्षय
ऊजाि स्त्रोि आहेि.
• ही ऊजाि साधिे सिित्र मुबिक
प्रमािाि उपिब्ध असूि त्याचा िापर
आणि पयाििरिास अिुकू ि आहे.
• याच्या निलमििीची प्रारिंलभक खचािची
व्यिस्र्ा के ल्याििंिर अपारिंपररक उजाि
स्त्रोि अर्धक शाचिि, पयाििरिास
अिुकू ि ि स्िस्ि ऊजाि प्रदाि करिाि.

अणुऊजाा
• अिीकडच्या काळाि अिुऊजाि एक व्यिहायि
ऊजेचा स्त्रोि म्हिूि उदयास आिी आहे.
• युरेनियम आणि र्ोररयम ही महत्त्िपूिि
खनिजे अिुउजाि निलमििीसाठी िापरिी
जािाि.
• धारिाड प्रकारच्या खडकािंमध्ये युरेनियम
साठा सापडिो.
• लसिंगभूम कॉपर पट्ट्याि अिेक हठकािी
युरेनियम धािूिंचे साठे आहेि.
• राजस्र्ािािीि उदयपूर, अििर आणि झुिंझुिु
श्जल््याि, छिीसगडचा दुगि श्जल्हा,
महाराष्टरािीि भिंडारा श्जल्हा आणि हहमाचि
प्रदेशच्या कु ल्िू श्जल््यािही युरेनियम धािूिंचे
साठे आहेि.
• र्ोररयम प्रामुख्यािे के रळ आणि
िालमळिाडूच्या समुद्रककिार्यािरीि िाळूच्या
मोिाझाइट आणि इल्मेिाइट मधूि लमळिे.
• आिंध्र प्रदेशािीि विशाखापट्टिम आणि
ओडडशामधीि महािदी िदी बत्रभुज प्रदेशा
जिळीि के रळमधीि पिक्कड आणि
कोल्िम श्जल््याि जगािीि सिािि मोठा
मोिाझाईट साठा आहे.
• १९४८ मध्ये अिु ऊजाि आयोगाची स्र्ापिा
झािी परिंिु १९५४ मध्ये रॉम्बे येर्े अिु उजाि
सिंस्र्ा स्र्ापि झाल्याििंिरच अिु ऊजाि
निलमििीि प्रगिी होऊ शकिी.
• या सिंस्र्ेचे िाि १९६७ मध्ये भाभा अिु
सिंशोधि कें द्र असे करण्याि आिे.
• िारापूर (महाराष्टर), कोटा जिळ राििभाटा
(राजस्र्ाि), कल्पकम (िालमळिाडू), िरोरा
(उिर प्रदेश), कै गा (किािटक) आणि
काकरापारा (गुजराि) हे महत्त्िाचे अिुऊजाि
प्रकल्प आहेि.

सौर ऊजाा
• फोटोव्होश्ल्टक सेिमध्ये टॅप के िेिे सूयिककरि
उजे मध्ये रूपािंिररि के िे जाऊ शकिाि,
यािाच सौरऊजाि म्हिूि ओळखिे जािे.
• फोटोव्होल्टेईक आणि सौर औश्ष्टिक ििंत्रज्ञाि
या दोि प्रकक्रया सौरउजाि लमळविण्यासाठी
प्रभािी मािल्या जािाि.
• सौरउजाि ििंत्रज्ञािाचे इिर अपारिंपररक उजाि
स्त्रोिाशी िुििा करिा फायद्याचे आहे.
• हे कमी खचीक, पयाििरि पूरक ि निलमििीस
सोपे आहे.
• कोळसा ककिं िा िेिािर आधाररि ऊजािनिलमििी
प्रकल्पापेक्षा हे ७ % अर्धक प्रभािी आणि
अिु प्रकल्पािंपेक्षा १०% अर्धक प्रभािी आहे.
• याचा िापर ऊजाि निलमििीबरोबरच पािी
िापििे, सुकििे ि कोरडे करिे ि
स्ियािंपाकासाठी के िा जािो.
• फोटोव्होश्ल्टक सेिमधूि निलमिि विद्युि सिि
विद्युि उपकरिाि िापरिी जािे.
• भारिाच्या पश्चचम भागाि, गुजराि आणि
राजस्र्ािमध्ये सौर ऊजेच्या निलमििी ि
विकासाची क्षमिा जास्ि आहे.

पवन ऊजाा
• पिि ऊजाि पूििपिे प्रदूषिमुक्ि असूि हा एक
उजेचा अक्षय स्रोि आहे.
• िार्यापासूि उजाि पररििििाची सोपी यिंत्रिा िापरिी
जाि असूि याि टबािइ्सद्िारे िाराची गिीशीि
उजाि विद्युि उजेमध्ये रूपािंिररि होिे.
• व्यापारी िारे, पश्चचमेकडीि िारे आणि
मा्सूिसारख्या मौसमी िार्याचा याि स्त्रोि म्हिूि
िापर के िा जािो.
• या व्यनिररक्ि स्र्ानिक िारे, जमीि आणि समुद्री
िारे हे देखीि िीज निलमििीसाठी िापरिे जाऊ
शकिे.
• देशािंिगिि पिि उजाि निलमििीचे काम िेगािे सुरू
असूि देशाि १२ उपयुक्ि हठकािी ४५ मेगािाट
क्षमिेची २५० पिि-चालिि टबािइि बसविण्याचा
महत्िाकािंक्षी कायिक्रम सुरू आहे.
• पारिंपाररक उजाि मिंत्रािय देशाि आयाि होिार्या
िेिाच्या बबिाचा भार कमी करण्यासाठी भारिाि
पिि ऊजाि मोठ्या प्रमािािर विकलसि करीि आहे.
• देशाची पिि उजाि निलमििीची क्षमिा ५०,०००
मेगािॅटपेक्षा जास्ि असूि त्यापैकी एक चिुर्ाांश
सहजपिे िापरिा येऊ शकिे.
• राजस्र्ाि, गुजराि, महाराष्टर आणि किािटकाि
पिि ऊजेसाठी अिुकू ि पररश्स्र्िी आहे.

सागरी भरती आणण लाटा पासून ननलमात ऊजाा
• महासागराच्या हािचािी ्याही उजेचे एक मुख्य भािंडार आहे.
• सिराव्या आणि अठराव्या शिकाच्या सुरूिािीपासूिच समुद्राच्या हािचािी ि प्रिाहािूि उजाि
निलमििी करण्यासाठी सिि प्रयत्ि के िे जाि आहेि.
• भारिाच्या पश्चचम ककिारपट्टीिर समुद्राच्या मोठ्या िाटा हदसूि येिाि.
• सागरी भरिी आणि िाटा पासूि ऊजाि निलमििी साठी भारिाकडे बरीच मोठी क्षमिा आहे परिंिु
अद्यापपयांि त्यािंचा फारसा उपयोग झािा िाही.

भू औष्णणक ऊजाा
• जेव्हा पृथ्िीच्या अिंिगिि भागािूि
िाव्हारस पृष्टठभागािर येिो िेव्हा प्रचिंड
मोठ्या प्रमािािर उष्टििा बाहेर पडिे.
• ही उष्टििा िापरुि ऊजाि निलमिि के िी
जाऊ शकिे ि निचे विद्युि उजेमध्ये
रूपािंिर के िे जाऊ शकिे.
• या व्यनिररक्ि, उष्टि पाण्याच्या
स्िरुपाि बाहेर पडिारे पािी ही र्मिि
उजाि निलमििीमध्ये देखीि िापरिे जािे.
• ही उजाि आिा एक महत्त्िपूिि पयाियी
स्त्रोि माििी जािे.
• भारिाि मध्यकािीि काळापासूि गरम
झरे आणि र्गझर िापरिाि.
• भारिाि हहमाचि प्रदेशािीि मणिकरि
येर्े भू-औश्ष्टिक ऊजाि प्रकल्प सुरू झािा
आहे.

जैव-ऊजाा
• जैि-ऊजाि म्हिजे जैविक उत्पादिािंमधूि
प्राप्ि होिारी उजाि असूि याि कृ षी अिशेष,
िगरपालिका, औद्योर्गक आणि इिर कचरा
यािंचा समािेश होिो.
• जैि-ऊजाि हा ऊजाि रूपािंिरिाचे महत्िाचा
सिंभाव्य स्त्रोि आहे.
• जैि-ऊजाि विद्युि उजाि, उष्टििा ऊजाि ि
स्ियिंपाकासाठी आिशक्य गॅसमध्ये रूपािंिररि
के िे जाऊ शकिे.
• याि कचर्यािर प्रकक्रया करूि ऊजाि उत्पादि
करिा येईि.
• यामुळे विकसिशीि देशािंमधीि ग्रामीि
भागाचे आर्र्िक जीििमाि सुधारेि,
पयाििरिाचे प्रदूषि कमी होईि, स्िािििंबि
िाढेि आणि इिंधिंिासाठी िाकडाचा िापर
कमी होईि.
• हदल्िी महािगरपालिके च्या कचर्याचे
उजेमध्ये रूपािंिर करिारा ओखिा एक
िामािंककि प्रकल्प आहे.

खननज स्रोताांचे सांवधान
• शास्िि विकासाचे आव्हाि पेिि असिािा आर्र्िक
विकास ि पयाििरि पूरकिा यािंचा सम्िय साधिे
आिचयक आहे.
• खनिज ि ऊजाि साधिे िापरण्याच्या पारिंपाररक
पद्धिीिंमुळे ही साधिे सिंपुष्टटाि येि असूि मोठ्या
प्रमािाि प्रदूषि ि कचरा निमािि होि आहे िसेच
बर्याच पयाििरिीय समस्याही निमािि होि
असिाि.
• म्हिूिच शाचिि विकासासाठी ि भविष्टयािीि
वपढयािंसाठी या सिंसाधिािंचे सिंरक्षि ि सिंिधिि
करण्याची िािडीिे गरज आहे.
• सौरउजाि, पििऊजाि, सागरीिाटा, भू-औश्ष्टिक ऊजाि
यासारखे अपारिंपररक िैकश्ल्पक उजाि स्त्रोि आहेि
यािंचा िापर िाढििा पाहहजे.
• धािू खनिजे स्क्रॅ पचा पुििािपर करूि नियिंत्रिाि
ठेििी पाहहजेि.
• िािंबे, लशसे आणि जस्ि अशा अल्प साठे असिार्या
खािीजािंचा स्क्रॅ पचा िापर ि पुििािपर करिे शक्य
आहे.
• दुलमिळ धािूिंिा पयािय शोधूि िे िापरल्यास त्यािंचा
िापर कमी होऊ शकिो.
• दुलमिळ खनिजािंची नियािि कमी करिे आिचयक
आहे, जेिेकरूि विद्यमाि राखीि साठे दीघि
कािािधीसाठी िापरिे जाऊ शकिीि.

India- Minerals and energy resources (marathi-bhartatil khanij ani urja sadhane)

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (20)

More from Malhari Survase

More from Malhari Survase (20)

India- Minerals and energy resources (marathi-bhartatil khanij ani urja sadhane)