प्रस्तावना मृदा: व्याखा मृदा भूगोल शास्त्र: व्याखा मृदा भूगोलाचे स्वरूप मृदा भूगोलाचे स्वरूप मृदा भूगोलाची व्याप्ती मृदा भूगोलाचा मृदा शास्त्राशी संबंध

1. मृदा भूगोलाची ओळख
प्रा. डॉ एम. एन. सुरवसे,
मा श्री अण्णासाहेब डाांगे कॉलेज, हातकणांगले

2. प्रस्तावना
• भूगोला अांतगगत अनेक शाखा
• प्राकृ ततक भूगोल शाखेची मृदा भूगोल एक शाखा
• वाढत्या लोक सांख्येमुळे अन्नधान्याच्या मागणीत वाढ
• कृ षी उत्पादनाच्या वाढीसाठी ववशेष प्रयत्न
• यातूनच आधुतनक मृदा भूगोलाचा उदय
• यात मृदेचा अर्ग, महत्व, मृदेची तनर्मगती, मृदेचे गुणधमग, मृदेचे
वगीकरण, मृदेचे ववतरण, मृदेची अवनती, मृदा सांधारण व मृदा
व्यवस्र्ापन याांचा सववस्तर अभ्यास

3. मृदा: व्याखा
• १. भूप्रष्टावरील पातळ सुपीक र्रास मृदा असे म्हणतात.
• २. खडकाच्या ववदारण प्रक्रियेतून तनमागण झालेल्या मुल खडकाच्या
कणाांपासून बनलेल्या भूपृष्टाच्या बाह्य र्रास मृदा असे म्हणतात.
• ३. रॅममान: खडकाचे बारीक कनात रुपाांतर व रासायतनक बदल
होऊन तयार झालेला वनस्पती व प्राणी याांचे अवशेष असलेला ठार
होय.

4. मृदा भूगोल शास्र: व्याखा
• भूगोल शास्राची एक प्रमुख शाखा
• पृथ्वीच्या पृष्ट भागावरील मृदेच्या रचनात्मक ववतरानाचा अभ्यास
• यात मृदेचा अर्ग, महत्व, मृदेची तनर्मगती, मृदेचे गुणधमग, मृदेचे वगीकरण, मृदेचे
ववतरण, मृदेची अवनती, मृदा सांधारण व मृदा व्यवस्र्ापन व त्याच्या पद्धतीचा
सखोल अभ्यास
• १. मृदेच्या अनुशांघाने ततच्या ववववध अांगाचे अभ्यास करणारे शास्र म्हणजे मृदा
भूगोलशास्र होय.
• २. खतीब: मृदेचा सवंकष अभ्यास करणारे शास्र म्हणजे मृदा भूगोल होय.
• ज्या ज्ञानशाखेमध्ये वैज्ञातनक दृष्टीकोनातून र्भन्न भूदृशावरील मृदेचे ववतरण ततच्या
प्रकारसह ववश्लेवषत व वणगना के ले जाते त्यास मृदा भूगोलशास्र असे म्हणतात.

5. मृदा भूगोलाचे स्वरूप
• प्राचीन अभ्यास ववषय
• काळाच्या ओघात अभ्यास पद्धतीत बदल
• भूगोल शास्रात अनेक ववचारवांताांनकडून मृदेचा अभ्यास
• अ. वणगनात्मक स्वरूप
• ब. प्रादेर्शक स्वरूप
• क. वस्तुतनष्ठ स्वरूप
• ड. कायगकारणभाव स्वरूप
• इ. साांख्यकी स्वरूप
• फ. वैज्ञातनक स्वरूप
• ग. गततशील स्वरूप

6. मृदा भूगोलाची व्याप्ती
• मृदेस एक प्राकृ ततक घटक म्हणून अनन्यसाधारण
महत्व
• जैववक घटकाचे अस्स्तत्व मृदेवर अवलांबून
• मृदेच्या ववववध अांगाने अभ्यास के ल्याने मृदा भूगोलाची
ववस्तारीत कक्षा
• १. मृदा भूगोल शास्र व कृ षी
• २. मृदा भूगोल शास्र व उद्योगधांदे
• ३. मृदा भूगोल शास्र व पयागवरण
• ४. मृदा भूगोल शास्र व लोकजीवन
• मृदा भूगोल शास्राच्या दोन शाखा: सामान्य व प्रादेर्शक

7. मृदा भूगोलाचा मृदा शास्राशी सांबांध
• मृदेचा अभ्यास मृदा शास्राचा आत्मा
• मृदा शास्रात मृदे सांबांधी प्राकृ ततक घटकाचा अभ्यास
• मृदेच्या प्राकृ ततक, रासायतनक व जैववक गुणधमागचा नैसर्गगक तनयमाांच्या अधीन
राहून अभ्यासास प्राधान्य
• मृदे सांबांधी सवग घटकाचा सखोल व शास्रीय अभ्यास
• कृ षी क्षेराच्या दृष्टीने या अभ्यासास अनन्यसाधारण महत्व
• मृदा भूगोलात मृदा व मानवी जीवन याांच्यातील सांबांधातील अर्भछेरीय अभ्यासास
महत्व
• मृदेच्या अनुशांघाने ववरानात्मक अभ्यास
• मृदा एक महत्वपूणग भौगोर्लक घटक म्हणून भौगोर्लक दृष्ठीकोनातून अभ्यास
• मृदा शास्र व मृदा भूगोल स्पस्पगराशी साम्भांर्धत
• एकमेकाांचा अभ्यासात आधार घ्यावा लागतो
• मृदा भूगोलचे महत्व कृ षी, उधोगधांदे, बाजारपेठा, वाहतूक याांच्या बाबतीत
अनन्यसाधारण असे आहे

8. समारोप
• भूप्रष्टावरील पातळ सुपीक र्रास मृदा असे म्हणतात.
• भूगोल शास्राच्या प्राकृ ततक भूगोलात याांच्या अभ्यासास महत्व
• काळाच्या ओघात ववषयाच्या स्वरुपात बदल
• मृदेशी सांबर्धत सवग घटकापयंत व्याप्ती
• मानव व जैव ववववधता मृदेशी तनगडीत
• मृदा भूगोल एक महत्वाचा ववषय असून मानव, त्याचे व्यवसाय,
पयागवरण, सांस्कृ ती, इ अांगाने त्यास महत्व