1. Katarzyna Wydra
zszywana ziemia
czyli o pozostałościach granic rozbiorowych
R
ok 1795. 24 października władcy widoczne. Scenka rodzajowa z życia: w staro- dotyczące zamieszkania i dojazdu do pracy,
Prus, Austrii i Rosji podpisują stwie w Tomaszowie Lubelskim bez problemu cechy zachowań społecznych, piosenki, lite-
traktat o III rozbiorze Polski. można kupić plan geodezyjny wsi Rabinów- raturę, skończywszy na wyborze współmał-
Granice wyrastają między Prost- ka, ale na pytanie o sąsiednią wieś, Podle- żonka. Historia zaborów nie tylko wpływa na
kami a Grajewem, Borzykowem a Pyzdrami, sinę, urzędnik odpowiada: „Wy to jesteście polityczne sympatie i przekazywane stereo-
Narolem a Paarami, biegną rzekami Pro- Austria, my Rosja, więc my waszych map nie typy, ale także kształtuje naszą rzeczywistość
sną, Drwęcą, Wisłą i niewielkim potokiem mamy”. Podobnych przykładów jest więcej. i przestrzeń, w której funkcjonujemy.
w Dolinie Kluczwody, stykając się w miejscu, Duchy rozbiorów straszą nadal w XXI wieku.
gdzie łączą się Czarna i Biała Przemsza. Po- Wystarczy rozejrzeć się dookoła. Ponieważ problem wydał nam się bardzo
wstają na drodze między wsiami Luborzyca interesujący, postanowiliśmy zorganizować
i Kocmyrzów w pobliżu Krakowa, prowadzą Temat granic rozbiorowych powraca w róż- projekt o nazwie „bezGranica” i wyruszyć na
wzdłuż asfaltowej trasy z Hebdowa, przez nych kontekstach: o Kongresówce, Galicji dawne pogranicze, aby je zbadać, udokumen-
Jaksice, Dęblin do Gręboszowa i polną dróżką i byłym zaborze pruskim czytamy przy okazji tować i opisać. Okazało się, że tereny, gdzie
między Prusiem a Siedliskami. Rozdzielają wyborów, analiz ekonomicznych, staty- przebiegały granice rozbiorowe, wiążą się
na dwie części Wieruszów, Jezioro Rajgrodz- stycznych, socjologicznych i wielu innych. z ciekawymi opowieściami o przemytnikach,
kie i Powidzkie, Golub od Dobrzynia, a Słupcę O zaborach przypominamy sobie, kupując rozbojach, aferach, ucieczkach, zakazanych
od Strzałkowa. pyry w Poznaniu, a ziemniaki w Kielcach, związkach i pojedynkach. To także fascynują-
przyglądając się zabudowie i rozplanowaniu ce miejsca, okazałe budowle celne, zapomnia-
Rok 1918. Polska wraca na mapy i zaczyna urbanistycznemu polskich miejscowości, ne słupy graniczne oraz rozmaite pamiątki.
się pośpieszne zszywanie II Rzeczypospolitej słuchając, że „centusie” nie lubią się z „gulo- Kilka z nich prezentujemy w niniejszym
z trzech różnych kawałków. nami” a „bażanty” z „łańcuchami”. Granice materiale.
rozbiorowe odcisnęły swoje piętno na niemal
Dziewięćdziesiąt jeden lat po odzyskaniu wszystkim. Począwszy od kuchni, poprzez
niepodległości okazuje się, że blizny nadal są sieć dróg, zwyczaje, religijność, preferencje
autoportret 4 [29] 2009 | 76

2. Zniszczona komora celna na dawnej stacji Maczki Granica
trójkąt trzech cesarzy
Drei Kaiser Ecke, nazywany także Kątem
Trzech Cesarzy, znajduje się w Mysłowicach,
tuż przy granicy z Sosnowcem i Jaworznem.
Nazwa „trójkąt” wzięła się od kształtu tere-
nu, wyznaczonego przez widły rzek Białej
i Czarnej Przemszy. W XIX wieku w miej-
scu tym schodziły się granice Prus, Austrii
(później Austro-Węgier) i Rosji. Pogranicze
można było obejrzeć z perspektywy dwu-
dziestometrowej Wieży Bismarcka, którą
w 1907 roku wzniesiono ma zboczu zwanym
Słupecką Górką. Z tarasu widokowego w po-
maczki granica godne dni podobno było widać Kraków. Dziś
Wcielenie minionej świetności. Dziś skromne górze mieściły się apartamenty cara. Dziś miejsce porastają chaszcze, ale od niedawna
osiedle w Sosnowcu, niegdyś tętniąca życiem na dworcu rządzą grafficiarze, wejścia są coś się zmienia: dzień po wejściu Polski do
i kołami pociągów stacja graniczna między zamurowane pustakami, a dziury po wybi- Unii Europejskiej odbyło się tutaj spotkanie
Rosją a cesarstwem austro-węgierskim. Swoje tych szybach pozasłaniane dyktami. Fason
istnienie zawdzięcza budowie kolei war- trzymają jedynie żeliwne filary. Opłakanie
szawsko-wiedeńskiej, której pierwsze plany prezentuje się także dawna komora celna
powstały w latach trzydziestych XIX wieku. I klasy, znajdująca się naprzeciwko dworca.
Przewidywały one doprowadzenie torów Ona również jest dziełem Marconiego. Po
z Warszawy do Granicy (Maczki), gdzie miała wojnie przez długie lata mieściło się w niej
następować przesiadka, a kolejny pociąg gimnazjum i dziś grozi jej zawalenie.
kursujący po budowanej od Szczakowej linii
kolei austriackiej miał dowozić podróżnych Kompleks w Granicy uzupełniały budyn-
do Wiednia. W 1847 roku w Granicy zaczęto ki mieszkalne pracowników kolei, straży
wznosić dworzec według projektu Henryka granicznej, hotel, a także cerkiew, którą
Marconiego w stylu neorenesansowym. Osta- zburzono w latach pięćdziesiątych XX wieku.
teczny wygląd zyskał dopiero w 1900 roku. W 1884 roku dotarła tam szerokotorowa linia
Budynek ma podłużny kształt i perony Drogi Żelaznej Iwanogrodzo-Dąbrowskiej, dla
z dwóch stron: po trwającej dziesięć i pół której wybudowano osobny dworzec. Cieka-
godziny podróży z Warszawy pasażerowie wostką jest, że na stacji Granica obowiązy-
wysiadali po stronie rosyjskiej, odprawia- wały dwa czasy: od strony dzisiejszej ulicy
li się i przechodzili na drugą stronę, skąd Skwerowej – warszawski, a od strony ulicy
odjeżdżali do Wiednia. Środkowa, główna Krakowskiej – petersburski. Dziś nie ma tam
część dworca jest dwukondygnacyjna; na żadnego zegara. Ani kasy biletowej.
autoportret 4 [29] 2009 | 77
Trójkąt Trzech Cesarzy: tutaj mieszają się wody Białej i Czarnej Przemszy.

3. prezydentów Jaworzna, Sosnowca i My-
słowic, w czasie którego odsłonięto tablicę
pamiątkową, a w 2007 roku postawiono
„Obelisk pamięci o dawnym podziale Eu-
ropy i jej zjednoczeniu”. W 2004 roku stu- Ulica Graniczna
w Michałowicach
denci wydziału architektury Politechniki
Śląskiej zaprezentowali projekty zagospoda-
rowania przestrzennego trójkąta, niektóre
pomyślane z dużym rozmachem. Władze miejscowość leżała już w zaborze rosyj- jednym brzegu stoi dom mieszkalny (Rosja),
Mysłowic planują utworzenie w pobliżu skim. Szlaban graniczny między Monarchią na drugim – stodoła (Austro-Węgry), ale co
ścieżek rowerowych, platformy widokowej Austro-Węgierską a Królestwem Kongre- gorsza potok rozdziela także bitą drogę przed
i centrum informującego o historii miejsca. sowym był ustawiony na obecnej drodze posesją, prowadzącą do Dolinek Podkrakow-
Przed I wojną światową przybywały tutaj krajowej numer 7. Dzisiaj w jego miejscu, skich i zawsze pełną turystów. Na prawo
tłumy turystów, więc jest o czym marzyć. na poboczu, stoi pomnik, który upamiętnia od strumienia (stojąc plecami do „domu
Atrakcją dla dam z parasolkami i panów obalenie słupów państw zaborczych przez Romanowów” i „stodoły Habsburgów”) o wy-
w melonikach, którzy widnieją na licznych I Kompanię Kadrową Legionów Polskich. sypywanie jej żwirem dba sołectwo Wielka
zachowanych pocztówkach z Drei Kaiser Stało się to 6 sierpnia 1914 roku, dzień po Wieś, a na lewo – Zelków. Właściciel narzeka
Ecke, była przejażdżka stateczkiem po rzece tym, kiedy Rosja i Austria wypowiedziały na ogólny bałagan i na to, że „wójta po jednej
oraz zakupy „za granicą”. Dziś mamy tutaj sobie wojnę. Na pamiątkę tych wydarzeń stronie to już nie obchodzi, a po drugiej jesz-
jedno województwo, ale granice się odzywa- co roku przez Michałowice przechodzi tak cze nie obchodzi”. Kiedy na starych mapach
ją: mieszkańcy zachodniej strony Przemszy zwana Kadrówka. Pierwszy raz wyruszyła odkrył, że jego teren leży na dawnej granicy,
to „ślonzoki” albo „hanysy”, prawie Niem- w 1924 roku i szła każdego lata z krakow- postanowił ten fakt upamiętnić i zrekonstru0-
cy; mieszkańcy pogranicza dawnego zaboru skich Oleandrów do Kielc, aż do wybuchu wał słupy graniczne obu państw zaborczych,
rosyjskiego, czyli Zagłębia Dąbrowskiego, to II wojny światowej. W II Rzeczypospolitej ich godła, zawiesił mapę oraz wykaz panują-
dla „Ślonzoków” „gorole”, a jaworznianie to było to największe przedsięwzięcie tego cych z dynastii Habsburgów i Romanowów.
już „krakusy”. rodzaju. Po wojnie marszów nie wolno było
urządzać. Ich tradycję wznowiono dopiero
michałowice w 1981 roku.
Jeszcze niedawno pewna firma deweloper-
ska ogłaszała, że są tutaj do nabycia ostat- dolina kluczwody
nie domki jednorodzinne „na Komorze”. Niepozorny potok Kluczwoda w okresie
Określenie zachowało się jedynie w war- zaborów rozdzielał terytoria ck monarchii
stwie słownej, bo po budynku urzędu celne- oraz Imperium Rosyjskiego, a dziś stano-
go nie ma już śladu. Oprócz „Komory” w Mi- wi granicę podkrakowskich gmin Zelków
chałowicach można także mieszkać przy i Wielka Wieś. Przepływa przez prywat-
ulicy Granicznej albo Galicyjskiej, chociaż ne podwórko, co jest źródłem sporych
ta znajdująca się 12 kilometrów od Krakowa kłopotów natury administracyjnej. Na
autoportret 4 [29] 2009 | 78
Potok Kluczwoda, który rozdzielał Cesarstwo Rosyjskie od Austro-Węgier.

4. Obok: niemiecka tablica z napisem Prostken
dziś znajduje się w szkole.
Poniżej: przez Prostki nadal jeździ się
po dawnej kostce brukowej.
Prusach Zakonnych, w kraju Jaćwingów. golub-dobrzyń
Architektura staje się zupełnie inna niż Od 1951 roku jedno miasto, w okresie zaborów
jeszcze parę metrów wcześniej: zamiast dwa oddzielne organizmy, położone po
pustaka, blachy i pelargonii pojawiają się dwóch stronach granicznej Drwęcy. Ceglane,
cegła, charakterystyczny szary kamień, da- wysokie kamieniczki golubskie należały do
chówka i wielokwaterowe okna, obwiedzio- Prus, a ubogie, niskie i rozproszone zabudo-
ne białym pasem. W Prostkach napotkamy wania Dobrzynia − do Rosji. Z jednej strony
budynki, o których zwykle mawia się, że są na drugą można się było dostać po moście,
porządne, solidne, dobra robota. Nie jest kolekcja ireny müller
tego w stanie ukryć nawet warstwa tynku,
technologia PCV ani blacha falista.
Granica w Prostkach istniała od XV wieku,
oddzielając najpierw państwo krzyżackie,
a potem świeckie Prusy od połączonych
Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Do dziś w lesie znajduje się unikatowy
na skalę Polski i Europy słup graniczny,
który postawiono w 1545 roku z inicjatywy
Albrechta Hohenzollerna. Po rozbiorze
Polski po drugiej stronie kordonu na ponad
sto lat pojawiła się Rosja, a po II wojnie
światowej Mazury stały się Ziemiami Odzy-
skanymi Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej.
Mimo tego, na studzienkach kanalizacyj- fot.: b. łepkowska
prostki nych widnieje jeszcze nazwa „Prostken”,
Gdzie zaczynają się Prostki, a kończą Bogu- a na dworcu nadal wisi oryginalny napis
sze, zaczyna się także kostka brukowa, a koń- „Prostk”, z którego w 1945 roku zrzucono
czy asfalt. Po kostce jedzie się przez całe „en” i zastąpiono literą „i”. Warto także
Prostki i śmiało można zaryzykować twier- obejrzeć pomnik Adama Mickiewicza, który
dzenie, że to miejscowość z jednym z naj- wcześniej był monumentem ku czci pole-
dłuższych w Polsce odcinków kocich łbów. głych w I wojnie światowej, a także dawną
Gdy koła samochodu zaczynają się toczyć po nadgraniczną gospodę z podcieniami i ko-
bruku i powodować tym samym charaktery- morę celną – dziś domy mieszkalne.
styczny stukot, oznacza to, że jesteśmy już na
Mazurach, w dawnych Prusach Wschodnich,
Królestwie Pruskim, Prusach Książęcych,
autoportret 4 [29] 2009 | 79
Dawny i obecny widok mostu na Drwęcy oraz pruskiej komory celnej
w Golubiu (dziś Golub-Dobrzyń)

5. przy którym do dziś stoi dziewiętnastowiecz- dowało o nomenklaturze obozu. Z obozem dawnej granicy: położono kostkę brukową,
ny urząd celny, obecnie szkoła. Niejedno- w Słupcy połączyły Strzałków trakcje konne. postawiono kilka ławeczek oraz tablic infor-
krotnie na moście dochodziło do bitew na Do łagru w czasie wielkiej wojny trafiali macyjnych, zadbano o miejsca parkingowe.
kamienie między „Krzyżakami” z Golubia jeńcy różnych narodowości. Po odzyskaniu 11 listopada 2008 roku, w dziewięćdziesiątą
i „Bosymi Antkami” z Dobrzynia. Badania przez Polskę niepodległości i wybuchu wojny rocznicę odzyskania niepodległości, odsło-
przeprowadzone w latach siedemdziesiątych z bolszewikami obóz przejęła Rzeczpospolita. nięto także pamiątkowy obelisk.
XX wieku wykazały wiele różnic w zacho- Na cmentarzu obozowym, który zachował się
waniach mieszkańców obu części miasta, wśród pól, pochowano w grobach zbiorowych pyzdry
w kultywowanych zwyczajach i tradycjach. i indywidualnych około 8000 jeńców i inter- Niebywałą pomysłowością wykazali się
Golubianie są ponoć bardziej pracowici, nowanych różnych narodowości, w tym 506 członkowie Towarzystwa Kulturalnego „Echo
lepiej zorganizowani, oszczędni, ich język żołnierzy armii rosyjskiej z lat 1915-1918, około Pyzdr”, którzy dostrzegli analogię między
jest pełen germanizmów. Dobrzynianie 7000 jeńców – żołnierzy Armii Czerwonej, swoją miejscowością a… Alaską. Tak, tak,
częściej wchodzą w konflikt z prawem, ale zmarłych w latach 1919-1921, około 500 jeńców, okazało się, że przez pewien czas Pyzdry
jednocześnie odznaczają się większą gościn- internowanych i członków ich rodzin oraz i Alaska znajdowały się na rubieżach Cesar-
nością i szarmanckimi manierami. W Go- osób cywilnych. stwa Rosyjskiego. Dlatego też w Pyzdrach
lubiu pijano ponoć więcej kawy, a trumnę pojawili się Indianie, miasteczko namioto-
woził karawan; w Dobrzyniu preferowano W 2008 roku miasto Słupca w porozumieniu we, naukowcy, kamery i przede wszystkim
herbatę, a trumnę nosiła rodzina zmarłego. z gminą Strzałkowo uporządkowało teren młodzież. Zrekonstruowano dawny szlaban,
Mieszkańcy dzisiejszego miasta już tego nie
potwierdzają.
słupca
Miejscowość po stronie rosyjskiej, w której
Prusacy po wybuchu I wojny światowej za-
łożyli duży obóz jeniecki. Obóz był położony
tuż za granicą, którą wyznaczał łańcuch roz-
wieszony w poprzek drogi. Do dziś zachował
się jeden ze słupków, do którego był przymo-
cowany. Obóz leżał na gruntach, które Prusa-
cy w 1915 roku odebrali Słupczanom. Nazywał
się jednak Gefangenenlager Stralkowo i tak
przeszedł do historii, jako obóz jeniecki
w Strzałkowie. Dlaczego? Chodziło o kolej.
W sąsiednim Strzałkowie, który leżał po stro-
nie pruskiej, znajdował się ostatni dworzec
przed granicą i kończyły się tory. Wszyscy
jeździli wówczas do Strzałkowa i to zdecy-
Oryginalny słup graniczny między Pyzdrami a Borzykowem.

6. Pozostałością zaborów są różnice w ukształtowaniu pól między
Kongresówką a Galicją i Prusami.
do naszego przedsięwzięcia były granice wanie terenu, kłopoty administracyjne,
z okresu zaborów, nie mogliśmy pominąć atrakcje turystyczne, rekonstrukcje, drogi,
faktu, że na Mazurach czy w dzisiejszym a do tego wiele stereotypów, które weryfi-
województwie śląskim trudno tak naprawdę kuje rzeczywistość. Kiedy rozpoczynaliśmy
mówić o granicach tylko rozbiorowych, gdyż to przedsięwzięcie, nie spodziewaliśmy się,
przebiegały one tamtędy już wcześniej i mają że znajdziemy aż tyle śladów i poruszymy
swoją długą historię. Na północy mieszkańcy tak wiele wątków. Nasz projekt wciąż trwa,
mówią, że coś znajduje się w „starej” albo w 2010 roku mamy nadzieję zakończyć część
„nowej” Polsce i taką granicę tam eksplo- objazdowo-dokumentacyjną. Powołaliśmy
budki strażników, które wyposażono nawet rowaliśmy, cały czas szczególnie zwracając Fundację „bezGranica” i planujemy stworze-
w ich drewniane manekiny. Zrezygnowano uwagę na elementy, które wiążą się konkret- nie ogólnopolskiego szlaku turystycznego,
tylko z karabinów, gdyż regularnie ktoś za- nie z czasem zaborów. który prowadziłby dawnymi pograniczami,
bierał je sobie „na pamiątkę”. Przez pewien a także wystawy, która by te pogranicza
czas w sprzedaży były nawet „ciasteczka Zaprezentowany tu krótki przegląd miejsc pokazała.
graniczne”, można także było się rozejrzeć za pozwala zaobserwować, w jak wielu kontek-
koszulką z napisem: „Tam, gdzie jest granica, stach przestrzennych – i nie tylko – funk-
tam jest również droga”. cjonują do dziś dawne granice. Budynki,
pamiątki, określenia z języka potocznego
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości i nazwy oficjalne, przezwiska, ukształto-
mieszkańcy Pyzdr i sąsiedniego Borzykowa
wszystkie fot. w art.: t. padło
złożyli wniosek, aby granice przywróć, gdyż
była ona podstawowym źródłem ich do-
chodu. Dziś w muzeum w Pyzdrach można
obejrzeć oryginalny, żeliwny słup graniczny
między Rosją a Prusami. Można także prze-
spacerować się po okolicznych polach i prze-
konać się, w jaki sposób istniejąca ponad
sto lat granica wpłynęła na wielkości oraz
kształt pól: małe, rozdrobnione gospodarstwa
występują w Kongresówce, a duże
– w zaborze pruskim.
***
Z projektem „bezGranica” odwiedziliśmy
do tej pory okolice Krakowa, Wielkopolskę,
pogranicze Śląska i Zagłębia, a także Mazury
i Suwalszczyznę. Chociaż punktem wyjścia
Budownictwo pruskie w Białej Piskiej i orzeł w koronie widziany zza szyby wozu strażackiego