Marc Auge, Centrum, decentracja, recentracja, tekst opublikowany w kwartalniku Autoportret Nr 3 [42] 2013, Zrównoważony rozwój?

1. DYN
LON
9.
NO
00
PE
21
.
KI
K
TO
IO
0
22.0
6.00
RK
O
J
00
LOS A
NG
ELE
S
Y
16.0
0
N
W
14.00
HELS
INK
I

2. Marc Augé
Ilustracje Anna Zabdyrska
Centrum,
decentracja,
recentracja
P
rzeżywamy dziś przemianę, nad
której konsekwencjami nie nauczyliśmy się jeszcze w pełni panować.
Przestrzeń staje się zmysłową formą
naszych sprzeczności i paradoksów.
Język potoczny dostarcza niespodzianek. Tak
oto uciekamy się dziś często do przyimka „bez”
(sans). Mówimy o „bezdomnych”, o sans papiers1,
i jako że wiemy z całą pewnością, iż ich sytuacja jest bardzo problematyczna, pośrednio
zachęcani jesteśmy do tego, by wierzyć – jakby
było to oczywistością – że posiadanie stałego
miejsca zamieszkania oraz dokumentów stanowi wystarczający warunek szczęścia.
Inne przykłady mogłyby z łatwością przekonać nas o czymś przeciwnym. Najbogatsi tego
świata mnożą swoje siedziby. Mają rezydencje czasowego pobytu na różnych kontynentach, jachty, bawią w luksusowych hotelach
Dosł. „bez papierów”; popularne określenie używane
w języku francuskim w odniesieniu do osób pochodzenia
niefrancuskiego przebywających na terenie Francji, lecz
nieposiadających wymaganych dokumentów prawnie
legalizujących ich pobyt (przyp. A.W.).
1
całego świata. Posiadają dokumenty, rzecz
jasna, są jednak tak pewni siebie i swojej
tożsamości, że z ledwością sobie uświadamiają, iż je okazują, gdy zachodzi taka potrzeba.
Można by powiedzieć, że w istocie gromadzą
korzyści: miejsca stałego zamieszkania, dowody tożsamości, karty kredytowe.
I tak też jest; pozwolę sobie jednak twierdzić,
że gromadzenie siedzib i pewność siebie
najbardziej majętnych dowodzą, iż ideałem
indywidualnego życia niekoniecznie jest
zaczepienie się w stałym miejscu wzorem
małży zawieszonej u skały czy możliwość
potwierdzenia swojej tożsamości na żądanie
przez okazanie papierów, lecz przeciwnie –
rzeczywista wolność cyrkulacji i pozostawania stosunkowo anonimowym. Siła przyciągania, z jaką miasta XIX wieku oddziaływały
na uciekinierów ze wsi i z jaką wielkie miasta Północy oddziałują dzisiaj na emigrantów
z Południa, zrodziła się z tej samej potrzeby.
Jej zasadniczo iluzoryczny charakter jest niewątpliwy, musi ją jednak w sposób konieczny
rozważyć każdy, kto zadaje pytanie o ideał
życia miejskiego naszych czasów.
autoportret 3 [42] 2013 | 5
Miasto nie przestaje się rozszerzać. Większość ludności świata żyje w mieście i tendencja ta jest nieodwracalna. Urbanizacja
świata przekształca miasto. Ku jakiemu
miastu spieszą zatem dzisiaj migranci?
Fenomen powszechnej urbanizacji odpowiada mniej lub bardziej temu, co nazywamy globalizacją, by określić wolny rynek,
współzależności ekonomiczne i finansowe,
ekstensję środków transportu oraz rozwój
środków komunikacji elektronicznej. Z tego
punktu widzenia można powiedzieć, że świat
jest jak ogromne miasto. „Świat miasto”, jak
proponowałem go nazwać2, charakteryzuje
się mobilnością i uniformizacją. Równocześnie wielkie metropolie się rozprzestrzeniają i znajdujemy w nich nie tylko wszelkie
zróżnicowania świata (etniczne, religijne,
społeczne, ekonomiczne), lecz także wszelkie
właściwe mu podziały. Możemy zatem przeciwstawić „miasto świat” – z jego podziałami,
punktami węzłowymi, kontrastami – „światu
miastu”, który dostarcza temu pierwszemu
globalnego kontekstu oraz spektakularnie
umieszcza swoje estetyczne i funkcjonalne
znaki rozpoznawcze w kilku kluczowych
punktach krajobrazu urbanistycznego, jak
wieże, lotniska, centra handlowe czy parki
rozrywki.
Im bardziej wielkie miasto się rozrasta, tym
bardziej ulega „decentracji”. Centra historyczne stają się muzeami odwiedzanymi
przez turystów przybywających z innych
miejsc oraz strefami wszelkiego rodzaju
konsumpcji. Ceny są tu wysokie, a centra
miast coraz częściej zamieszkują zamożne
grupy społeczne, niejednokrotnie osoby z zagranicy. Aktywność produkcyjna, a czasem
i kulturalna przemieszcza się extra muros.
W książce Pour une anthropologie de la mobilité, Paris: Payot
& Rivages, 2009, s. 34 (przyp. A.W.).
2

3. Środki transportu stanowią główny problem
miejskiej aglomeracji. Odległości między
miejscem zamieszkania a miejscem pracy
są często znaczące. Tkanka urbanistyczna
rozciąga się wzdłuż dróg, rzek i wybrzeży.
W Europie przedmieścia zbliżają się do siebie,
łączą się i mieszają; może zrodzić się poczucie, że wraz z upowszechnieniem „miejskości”
tracimy „miasto”. Decentracja miast, których
siły witalne przemieszczają się za granice
administracyjne; habitatów, których intymne
wnętrza wiążą ze światem zewnętrznym telewizja i internet; wreszcie człowieka samego,
nieustannie teleportowanego poza siebie za
pośrednictwem jego osprzętowania elektronicznego – wszystko to sprzyja podbojowi
przestrzeni, który paradoksalnie często bywa
spokrewiony z wywłaszczeniem.
Miasto nie jest archipelagiem. Stworzona
przez Le Corbusiera iluzja miasta, którego
centrum miał stanowić habitat i jednostka
wspólnego zamieszkania, doprowadziła do
powstania szlabanów naszych przedmieść,
z których dość szybko wyemigrowały handel
i usługi, mające uczynić je doskonałymi
przestrzeniami do życia. Zaniedbano w nich
konieczność istnienia relacji społecznych
oraz kontaktu ze światem zewnętrznym; to
właśnie wypowiadają na swój sposób „młodzi
ludzie z przedmieść”, którzy na przykład
w aglomeracji paryskiej przemieszczają się
regularnie z wnętrza swoich blokowisk ku
dzielnicom Champs Elysées czy Châtelet – Les
Halles, stanowiącym serce miasta historycznego oraz zarazem symbol społeczeństwa
konsumpcyjnego.
Jak odnaleźć zgubione miasto?
Być może któregoś dnia planeta przedstawiać
się będzie jako jeden skończony zespół urbanistyczny. Zaczynamy ją dzisiaj w ten sposób
postrzegać – odkąd zwracamy uwagę na dzieła
kilku wielkich architektów, które znane
są na wszystkich krańcach planety, lub na
rozwój środków komunikacji elektronicznej
określających „wirtualne metamiasto” Paula
Virilia. Trzeba mieć nadzieję, że do tego czasu
znajdziemy sposób, by dostarczyć owemu
ogromnemu światu-miastu energii koniecznej
do jego harmonijnego funkcjonowania. Trzeba
sobie jednak również powiedzieć, że miarą
sukcesu lub porażki przedsięwzięcia – zrealizowanej utopii czy zaprogramowanego końca
świata – będzie organizacja relacji między
ludźmi; a zatem nasza zdolność odwrócenia
obecnego procesu pogłębiania się dystansu
między bogatymi a biednymi, uczonymi
a niewykształconymi. Energia potrzebna do
realizacji tego potężnego przedsięwzięcia –
jedynego prawdziwie wartego trudu, jako że
przypisuje każdej jednostce konieczny ideał
poznania właściwy gatunkowi ludzkiemu
– jest energią mentalną i odwołuje się do
W globalnym świecie nasuwa się odpowiedź
w kategoriach przestrzennych: trzeba na nowo
przemyśleć lokalność. Wbrew iluzjom rozpowszechnianym za pośrednictwem technologii
komunikacji, od telewizji po internet, żyjemy
tam, gdzie żyjemy. Wszechobecność i natychmiastowość pozostają metaforami. Ważne
jest, by w środkach komunikacji widzieć to,
czym są w istocie: środki pozwalające ułatwiać
życie, nie zaś je zastępować. Z tego punktu
widzenia zadanie, jakie mamy do wykonania,
jest ogromne. Chodzi o to, by uniknąć sytuacji,
w której nadmiar obrazów i wiadomości doprowadzi do powstania kolejnych form izolacji.
Rozwiązania pozwalające zahamować tę tendencję, która daje się już zaobserwować, będą
miały z konieczności charakter przestrzenny,
lokalny i – by rzecz dopowiedzieć – polityczny,
w szerokim rozumieniu tego słowa. Jak uzgodnić w przestrzeni miejskiej poczucie miejsca
i wolność nie-miejsca? Czy możliwe jest przemyślenie na nowo miasta w jego całości oraz
mieszkalnictwa w jego szczegółach?
autoportret 3 [42] 2013 | 6
fundamentalnych właściwości człowieka: jego
inteligencji, woli i wyobraźni
Kultura jest nadal dla wielu ścisłą, intymną
więzią, jaka istniała i daje się jeszcze postrzegać w mikroskali między daną społecznością, jej dziełami i jej pejzażem. Życie tych
wspólnot z każdym dniem staje się cięższe
i z trudem wyobrażają sobie, gdzie będzie ich
miejsce w owym planetarnym świecie „postkulturalnym”, który powstaje na ich oczach.
Zgodnie z hipotezą, jaką chcielibyśmy tu postawić, antropolog może użytecznie przyczynić się do refleksji o koniecznej recentracji
ludzkiej aktywności – nie po to, by negować
nowe perspektywy otwierające się przed
ludzkością, lecz po to, by skonfrontować się
z nimi bez nostalgii, stanowiły one bowiem
zawsze horyzont pytań, które stawiały
w mniej lub bardziej bezpośredni sposób
rozmaite kultury oraz kilku prekursorskich
filozofów. Najwyższy czas, by zrozumieć, co
się dzieje na „naszej” planecie i ponownie
skoncentrować się na tym, co istotne, na
poznaniu – w obliczu nieznanych wcześniej
zagrożeń epoki.
Podejmowane dziś wysiłki ochrony – ustanawianie „dziedzictwa ludzkości”, tworzenie
„parków naturalnych” – w pewnym sensie
zmierzają w tym kierunku. Jeśli nie będzie
im jednak towarzyszył wielki wysiłek edukacji, mogą się rozpłynąć w naszym świecie obrazów – jako jedna z wielu istniejących form
konsumowania. A zatem w owej zmianie
skali, której odpowiadają nowo pojawiające
się pejzaże (w tym również pejzaż planety
jako takiej) – pejzaże, które w pewnym sensie rekapitulują historię ludzkości – możemy
dostrzec źródło zmieszanych z sobą pytań,
niepokojów i marzeń.
tłumaczenie z francuskiego:
Aleksandra Wojda

4. DYN
LON
2
NO
00
1.
PE
8.
0
KI
K
TO
IO
9.00
19.0
0
RK
O
J
0
LOS A
NG
ELE
S
Y
3.00
N
W
1.00
HELS
INK
I