1. W jednym z najruchliwszych miejsc Krakowa, dyrektorem Jan Jaśkiewicz. Już od początku swego Najistotniejszym zadaniem każdego ogrodu bo-
w pobliżu Ronda Mogilskiego, znajduje się obszar istnienia ogród związany był z Uniwersytetem Jagiel- tanicznego jest stworzenie jak najbogatszych i naj-
jakby wyjęty z innego świata: oaza zieleni, spokoju lońskim, a obecnie jest jednym z zakładów Instytutu bardziej różnorodnych kolekcji roślinnych. W prakty-
i tradycji – Ogród Botaniczny Uniwersytetu Jagielloń- Botaniki. W 1976 r. uznano go natomiast za zabytek ce ogrody uniwersyteckie, nastawione na dydaktykę
skiego. Dla jednych krakowian jest to miejsce nauki, kultury narodowej. mają te kolekcje dosyć podobne – jest to zazwyczaj
odpoczynku czy wspomnień, dla innych zaś – Czym jednak w ogóle jest ogród botaniczny? dział systematyki roślin, ekologii, genetyki, geografii
To miejsce mogące się pochwalić kolekcjami roślin, roślin, czasem dział roślin leczniczych, ozdobnych,
przeszkoda na drodze postępu, stanowiącymi podstawę zarówno dla naukowych arboretum, czyli kolekcja roślin drzewiastych, oraz
badań jak i do nauczania botaniki. Ważną funkcją kolekcje szklarniowe roślin egzotycznych. Możemy
blokująca na przykład realizację projektów budo- ogrodu botanicznego jest także popularyzowanie wiec powiedzieć, że owe ogrody są „żywymi muze-
wy nowych supermarketów. To właśnie z ust tych wiedzy poprzez udostępnianie swych zbiorów sze- ami botanicznymi”.
drugich pada najczęściej pytanie – „po co nam ten rokiej publiczności, a także ochrona przyrody. Jednak W drugiej połowie XX w. przed ogrodami
ogród?”. tym, co przede wszystkim stanowi o popularności botanicznymi na świecie pojawiło się nowe zada-
Krakowski ogród jest najstarszym z polskich ogrodów botanicznych jest oferowana przez nie nie – ochrona i zachowanie ginących składników
ogrodów botanicznych. Powstał w 1783 r. na terenie możliwość poznania egzotycznych, niespotykanych flory. Funkcję tę ogrody spełniały (może częściowo
peryferyjnej dzielnicy Krakowa – Wesołej. Inicjato- na co dzień gatunków roślin. Przyjrzyjmy się bliżej nieświadomie) od dawna. Świadczy o tym fakt za-
rem jego założenia był Hugo Kołłątaj, a pierwszym podstawowym funkcjom ogrodów botanicznych. chowania w kolekcjach tych roślin, które wyginęły
bogdan zemanek
po co nam to miejsce?
o ogrodzie botanicznym w krakowie
28

2. w naturze wiele lat temu. Obecnie jednak akcja
ta nabrała cech instytucjonalnych: ustalono progra-
my i metody działania w tej sprawie. Rzadkie rośliny
flory krajowej cieszą się wśród ogrodników-amatorów
i kolekcjonerów dość dużym zainteresowaniem, któ-
re przejawia się pozyskiwaniem gatunków ze stano-
wisk naturalnych. Przeciwdziałać temu procederowi
można, m.in. poprzez oferowanie zainteresowanym
rzadkich roślin pochodzących z uprawy ogrodowej.
Rozpropagowanie roślin o znanym pochodzeniu
zwiększa też prawdopodobieństwo
przetrwania gatunku w uprawie,
a jednocześnie zdejmuje z ogrodu botanicznego cię-
żar stałego utrzymywania wielu roślin w kolekcjach
i umożliwia zajęcie się innymi gatunkami. Idea
uprawy gatunków rzadkich i ginących roślin bardzo
powoli zyskuje akceptację, choć w odniesieniu
do zagrożonych zwierząt praktyka ta stosowana
jest już od dawna.
Kolejną istotną funkcją ogrodów botanicznych
jest prezentacja i badania rzadkich i egzotycznych
gatunków roślin. Badania tego typu mają w Ogro-
dzie Botanicznym UJ długą, bo sięgającą czasów
powstania ogrodu, tradycję. Już na początku XIX w.
pracujący tu uczeni przywozili z bliższych i dalszych
wypraw rośliny, które następnie starano się utrzymać
w uprawie i obserwować ich zachowanie. Ale obiek-
tem zainteresowań i dociekań były nie tylko rośliny
tropikalne i egzotyczne. W 1865 r. powstał bardzo
nowoczesny jak na owe czasy program badań flory
krajowej. Znaczący udział w realizacji tego programu
wszystkie fot. w artykule: A. Mróz
miał Ogród Botaniczny UJ – w tutejszej pracowni
naukowej rodziły się nowe pomysły dotyczące badań
flory ziem polskich i jej popularyzacji, np. założenie
działu „flory polskiej”, podzielonego na mniejsze
działy, jak: „skałki podkrakowskie”, „Podole”, „Kar-
paty” i wiele innych.
Kolekcje ogrodów botanicznych zawierają czę-
sto rośliny niezwykle cenne z punktu widzenia historii
ogrodnictwa. Ponieważ kolekcje te nie ulegają tak
silnej presji ekonomicznej (opłacalność produkcji)
czy sprawom mody, zachowały się w nich stare
odmiany roślin ozdobnych lub użytkowych. W ob-
liczu niezwykle szybkich przemian w ogrodnictwie
i wobec zanikania interesujących odmian, poszuki-
wanie i gromadzenie roślin ma niebagatelne znacze-
nie – pozwala udokumentować i zilustrować drogę
29

3. powstawania określonych gatunków. Przykładem
może być znajdująca się w krakowskim ogrodzie
kolekcja starych róż.
Duże zasługi w prezentowaniu historii sztuki
ogrodniczej mają nie tylko kolekcje roślinne, ale
także sama kompozycja ogrodu. Przednia część
Ogrodu Botanicznego UJ jest jedynym zachowa-
nym w Krakowie
barokowym założeniem ogrodowym
w stylu francuskim.
Widoczne jest to jedynie w ogólnym układzie kwater,
natomiast dobór roślin i przeznaczenie poszczegól-
nych działów zmieniły się już dawno. Z kolei część
za stawem ma cechy ogrodu krajobrazowego w stylu
angielskim, romantycznym. Zachowały się nawet al-
tany, nastrojowe alejki z kamiennymi ławkami i reszt-
ki kopca widokowego, z którego kiedyś można było
podziwiać dolinę Wisły. Te zachowane fragmenty
pozwalają z jednej strony odtworzyć i utrzymać
jednolitość stylistyczną danego założenia, z drugiej
zaś strony rzucają światło na obowiązujące mody
i tendencje w planowaniu ogrodów w czasie ich
powstawania.
Ogrody botaniczne spełniają także ważne role
społeczne – tak jak dla naukowca są okazją do zgłę-
biania tajników botaniki i innych nauk jej pokrewnych,
tak w przypadku laika okazują się mieć nieocenione
zasługi w popularyzowaniu niespecjalistycznej, przy-
stępnej wiedzy.
W ostatnich latach bardzo mocno ujawniło
się zapotrzebowanie na informację oraz edukację
przyrodniczą. Wynika to z coraz większej przepaści
dzielącej ludzi od natury. Edukacja przyrodnicza
ma dwojakie znaczenie – pozwala oswoić (zwłasz-
cza mieszkańców miast) z przyrodą oraz uświadomić
wszystkim, że są częścią natury i od niej zależą.
I znów okazuje się, że ogrody botaniczne, dyspo-
nujące różnorodnymi kolekcjami i kadrą przygoto-
waną do kontaktów z publicznością, mogą sprostać
tym wyzwaniom. Kształtowanie właściwej postawy
wobec przyrody, zwłaszcza u dzieci i młodzieży,
30

4. ma znaczenie niemalże priorytetowe. Ogród Bota- ogrodów botanicznych możemy odnaleźć takie
niczny ze swoimi kolekcjami jest idealnym miejscem miejsca, które doskonale służą czynnemu wypoczyn-
do tego typu działań. kowi. Gorzej jest z ogrodami „starymi”, o niewielkiej
Popularyzacja wiedzy przyrodniczej w ogrodach powierzchni całkowicie zajętej przez kolekcje służące
botanicznych prowadzona jest w różny sposób. określonym celom. Tutaj rola rekreacyjna ogranicza
Najczęściej jest to wspomniana już bierna funkcja się do biernego wypoczynku pośród roślin.
„żywego muzeum”, gdzie zwiedzający zapoznają Współcześnie obserwuje się poszerzanie dzia-
się z różnymi formami roślin, korzystając z objaśnień łalności „pozamerytorycznej” ogrodów botanicznych,
na tabliczkach lub posiłkując się stosowną literatu- tzn. poszerzenie zakresu ich zadań na działalność
rą. Istniejące przy Ogrodzie Muzeum Botaniczne kulturalną, rekreacyjną. Związane jest to ze zmia-
pokazuje z kolei te aspekty botaniki, które trudne nami w charakterze wymagań publiczności odwie-
są do zaobserwowania w naturze – zbiory nasion, dzającej ogrody. W krakowskim ogrodzie te nowe
drewien, roślin kopalnych, produktów roślinnych. tendencje znajdują wyraz w postaci
Ale ogrody prowadzą też popularyzację czynną
poprzez oprowadzanie po kolekcjach przez przewod- wystaw i plenerów malarskich,
ników, cykle odczytów, wykłady, spotkania z uczony-
mi i ogrodnikami. Ogród Botaniczny UJ współpracuje fotograficznych, koncertów muzyki poważnej i roz-
z placówkami i ośrodkami edukacji ekologicznej, rywkowej. Przy Ogrodzie działa Teatr „Stygmator”
organizuje pokazy, oprowadzania, konkursy przy- popularyzujący współczesną poezję, organizowane
rodnicze dla młodzieży. Od kilku lat prowadzone są kompozytorskie konkursy muzyki ogrodowej.
są prelekcje dla szerokiej publiczności. Pracownicy Dzięki temu tworzy się szczególna atmosfera łą-
Ogrodu i zaproszeni goście prezentują interesujące cząca ze sobą dwa odrębne, ale jakże od siebie
zagadnienia z szeroko pojmowanej botaniki. Poka- zależne światy – naukę i sztukę, przyrodę i kulturę.
zywane są filmy, przezrocza, referowane aktualne Ogród Botaniczny ma do zaoferowania bardzo dużo.
problemy ochrony przyrody i środowiska ilustrowa- Czy jednak wszystko to wystarczy, by w XXI stuleciu
ne przykładami roślin z kolekcji. Istnieje też osobny utrzymywać i rozwijać sieć takich ogrodów? Czy no-
dział poświęcony gatunkom zagrożonym – bardzo watorstwo, oryginalność, inicjatywa, z jaką wychodzi
ważnym zadaniem jest przecież także popularyza- krakowski Ogród Botaniczny wystarczy, by uciszyć
cja wiedzy o zagrożeniu flory, prezentacja ginących pytania „po co nam ten ogród?”. Albo inaczej – nie
gatunków i związanych z tym problemów. tyle uciszyć, ale sprawić, że na owo pytanie każdy
Obok edukacyjnej i popularyzatorskiej funkcji będzie potrafił odpowiedzieć szeregiem argumentów,
ogrodu niemniej ważne jest jego znaczenie dla dowodzących słuszności istnienia Ogrodu niemalże
rekreacji człowieka. W większości nowoczesnych w samym sercu ruchliwego miasta.
bogdan zemanek - profesor biologii Uniwersy-
tetu Jagiellońskiego, wieloletni dyrektor Ogrodu
Botanicznego w Krakowie.
31