2. W roku 1834, w jaskini Le Chaffaud w departamencie
Vienne we Francji znaleziono kość zwierzęcą z wyrytymi
na niej dwiema sarnami.
Isturitz: Wyżłobione głowy kozła i koni; Środkowy Magdalenian.
Le Chauffaud: Wyżłobione sarny
3. Altamira: Bizony na sklepieniu
Altamira: Czerwony bizon na sklepieniu
W roku 1879 Señor Marcelino de Sautuola szukał narzędzi krzemiennych w glinie
podłoża jaskini Altamira koło Santander na północnym wybrzeżu Hiszpanii, w kraju
Basków. Jego pięcioletnia córeczka Maria zauważyła zwierzęta namalowane na
sklepieniu jaskini.
4. I choć upłynęły jeszcze lata, zanim sztukę prehistoryczną uznano za fakt w historii
kultury ludzkości, Maria de Sautuola uchodzi za odkrywcę tej sztuki.
W latach 1893-1903 odkryto malowidła i obiekty sztuki w kilku jaskiniach
pomiędzy Rodanem a Atlantykiem.
W roku 1940 odkryto w jaskini Lascaux w departamencie Dordogne we Francji
ogromny kompleks malowideł zwierząt.
Lascaux: Konie,
fragment kompozycji.
Środkowy Magdalen
7. Właściwie dopiero odkrycie całych kompozycji malowideł w
Lascaux uświadomiło światu, że sztuka prehistoryczna o
ogromnym ładunku artystycznym jest integralną częścią
ludzkiej sztuki o bardzo długiej historii.
Lascaux:
Jednorożec.
Środkowy
Magdalenian,
1 7 000-15 000 BP.
10. Określenie sztuka prehistoryczna jest bardzo płynne. Wystarczy
powiedzieć, że w ciągu ostatnich około 60 lat, historię tej sztuki
przepisywano co najmniej trzykrotnie a zanosi się na pisanie jej po
raz czwarty. W roku 1952 Abbé Hénri Breuil, który całe niemal
życie spędził nad tą sztuką, opublikował dzieło pt. Czterysta
wieków sztuki jaskiniowej, w którym wprowadził podział
prehistorycznej sztuki na szereg okresów i wystąpił z koncepcją
dwóch jej niezależnych cyklów rozwojowych. W roku 1967 (??)
André Leroi-Gourhan w dziele Skarby sztuki prehistorycznej [1]
wprowadził nowe koncepcje rozwoju i systematyki tej sztuki.
Kilka lat temu, po odkryciu jaskini Cosquer (dosłownie
podmorskiej) niedaleko Marsylii, a w szczególności jaskini
Chauvet w rejonie Ardeche nad Rodanem, Jean-Marie Chauvet,
Jean Clottes i ich współpracownicy cofnęli historię sztuki do roku
około 32 000 BP [BP - before present; przed chwilą obecną].
Wydaje się, że prawie równoczesne odkrycia w północnej
Australii cofną zjawienie się ludzkiej sztuki co najmniej do 75 000
BP.
11. Jak dotąd, liczne ślady sztuki prehistorycznej lub
raczej paleolitycznej znaleziono w Europie i
Afryce, niedawno w Australii; mniej liczne w
Azji (w rejonie jeziora Bajkał) i Ameryce.
12. Z prehistoryczną sztuką wiąże się problem datowania i podziału tej sztuki na
okresy, geograficznych jej skupisk związanych z miejscami "osiedlenia się"
wczesnego człowieka, oraz istnienia lub nieistnienia ciągłości jej rozwoju,
uwarunkowanej drastycznymi zmianami klimatycznymi. Ludzie
paleolityczni najprawdopodobniej mieli skomplikowany system wierzeń i
rytuałów, oczywiście nie uniwersalny, powiązany z codziennym życiem,
który znajdował swoje odbicie w sposobie dekorowania ich narzędzi i ścian
jaskiń symbolicznymi wizerunkami, w większości realistycznymi, ale
również i zadziwiająco abstrakcyjnymi. Współczesne zrozumienie tego
systemu pozostaje i zapewne pozostanie fragmentaryczne i podlegające
różnym interpretacjom. Poznajemy daty i techniki owej sztuki,
nawarstwienia malowideł i rytów naskalnych, ale, poza oczywistym
istnieniem związku z ówczesnym otoczeniem i warunkami życia człowieka,
niewiele pewnego wiemy o motywacjach tej sztuki, jej symbolice i znaczeniu,
powodach nagromadzenia malowideł i rytów w pewnych tylko jaskiniach, o
ówczesnej "sztuce dla sztuki". Czy te dekorowane w tak trudnych
warunkach jaskinie były świątyniami kultowymi? "galeriami sztuki"?
szkołami sztuki? W Europie znane jest około 130 dekorowanych jaskiń,
malowidła różnią się od siebie, są na ogół w głębi jaskiń. Większość z tych
jaskiń znajduje się w południowo-zachodniej Francji (Dordogne) i północno-
wschodniej Hiszpanii (Basque), choć najsłynniejsze obecnie jaskinie Chauvet
i Cosquer znajdują się w południowo-wschodniej Francji (odpowiednio
rejony Ardeche i Marseille).
14. Na ścianach tych jaskiń pozostały namalowane zarysy dłoni (w
pozytywie - odbicie lub negatywie - zarys), symbole o narzucającej się
seksualnej wymowie, a przede wszystkim zwierzęta: mięsodajne
mamuty, bizony, konie i kozły (niektóre ranne w polowaniu), drapieżne
niedźwiedzie, lwy, pantery. (Konie, których znaczenia w rozwoju
cywilizacji człowieka nie sposób przecenić, były wtedy jeszcze dzikie i
podobne do żyjących do dzisiaj koni Przewalskiego).
15. W pierwszej połowie XX wieku, najwcześniejsi
prehistorycy dzielili późny Paleolit na dwie główne
eopki: Solutrean i Magdalenian, które to nazwy
pochodzą od dwóch głównych rejonów znalezisk we
Francji Solutré (Saone-et-Loire) i La Magdelaine
(Dordogne).
16. Pierwszą systematyczną chronologię sztuki jaskiniowej
zaproponował Abbé Hénri Breuil. Według niego sztuka
jaskiniowa przeszła przez dwa kolejne, niezależne cykle,
postępujące od form archaicznych do złożonych i
szczegółowych obrazów. Aurignacian-Perigordian (36 000
- 24 000 BP) i Solutrean-Magdalenian (22 000-12 000 BP).
Okres Magdalenian dzielił na sześć podokresów. W obu
cyklach traktował oddzielnie malarstwo i ryty naskalne.
Podział na cykle i okresy opierał się na charakterystykach
znalezisk, w tym wyżłobień i malarstwa jaskiniowego.
Malarstwo jaskiniowe miało być z okresu Magdalenian
IV-V.
17. Chronologia Abbé Breuil'a została zmodyfikowana przez André Leroi-
Gourhan'a, który w swojej monumentalnej książce Treasures of Prehistoric
Art (1967) [1], stanowiącej ukoronowanie jego ponad dwudziestoletniej
pracy nad statystyczną systematyką sztuki jaskiniowej, podjął próbę
szerokiej interpretacji prehistorycznej sztuki. Ta interpretacja została
zakwestionowana przez Jean'a Clottes w późnych latach 1990. po
odkryciach jaskini Chauvet. Nie mniej jednak warto przytoczyć tutaj kilka
punktów interpretacji Leroi-Gourhan. Modyfikacje wynikające z odkryć
w jaskiniach Chauvet dotyczą głównie (i bardzo istotnie!) ewolucji sztuki
prehistorycznej i jej podziału na okresy, początków oraz datowania ich
trwania.
: André Leroi-Gourhan wyróżnił cztery okresy: Aurignacian, Gravetian,
Solutrean i Magdalenian, i równocześnie style, niekiedy podzielone
jeszcze na podokresy i podstyle, definiowane pewnymi powtarzającymi
się charakterystykami rysunku. Według niego istniał nieprzerwany
rozwój prehistorycznej sztuki postępujący serią szybkich skoków,
rozdzielonych długimi okresami przejściowymi
18. Styl I (35 000 - 25 000 BP) :
Wszystkie znaleziska z figuralną reprezentacją od samych początków okresu
Aurignacian do dojrzałego okresu Gravetian. Cechą charakterystyczną były
wyżłobienia na kamiennych blokach i pierwsze skoordynowane sylwetki oraz
asocjacje konia i wołu, mamuta i konia oraz symbolicznej kobiecej pochwy i
męskich kropek.
Styl II (25 000-19 000 BP) :
Od końcowego okresu Gravetian do pierwszej fazy okresu Solutrean.
Pojawiają się wielkie sanktuaria w wnętrzach jaskiń (np. Gargas), ale
większość rytów i obrazów była wykonana na płytach kamiennych i ścianach
schronów skalnych w zasięgu światła dziennego. Zwierzęta rysowane były z
profilu, o ciągłej, sinusoidalnej linii karku i grzbietu, z nieproporcjonalnymi,
słabo zarysowanymi nogami.
Ważniejsze jaskinie tego okresu to (w nawiasie rok odkrycia jaskini): Laussel
(1909), Pair-Non-Pair (1881), Los Hornos (1903), Gargas (Houtes-Pyrenées,
1911).
Styl III (19 000 - 16 000) :
Dojrzały okres Solutrean do wczesnego okresu Magdalenian (I-II, Breuil'a).
Malarstwo i ryty przenoszą się w głąb jaskiń, z dala od światła dziennego.
Zostaje osiągnięte mistrzostwo rysunku, kolorystyki, wypełnianie
wyżłobionych lub namalowanych zarysów ochrą i węglem drzewnym albo
barwnikiem manganowym. Zwierzęta są bardziej realistyczne, "żywe" i
"gwałtowne", chociaż z zbyt małymi głowami i kończynami. (np. Lascaux
(1940), Pech-Merle (1922, 1949), Cougnac (1949), Le Gabillou (1941)).
22. Wczesny Styl IV (16 000 BP - 14 000 BP) : Środkowy Magdalenian (III-IV).
Większość sanktuariów jest usytuowanych w nieoświetlonych jaskiniach,
daleko od wejścia, pochodzi ze Stylu IV, np. Rouffignac (1947), Villars
(1958), Niaux (znana od dawna, uznana za paleolityczną 1906), Le Portel
(1908), Les Trois Frères (1912), Le Tuc d'Audoubert (1912), Montespan
(1881, 1923). Zanikają rysunki mamutów i reniferów, większość
malowideł przedstawia bizony i konie, a rzadziej jelenie i kozły. Inne
ważne jaskinie to: Teyjat (1903), Commarque (1915), Les Combarelles
(1901), Font-de-Gaume (1901), Arcy-sur-Cure (1901), Marsoulas (1883),
Las Monedas (1952), Tibiran (1951), Ebbou (1912, 1946)
Rouffignac: Mamut.
26. Późny Styl IV (14 000 - 12 000 BP) :
Późny Magdalenian (V-VI). Najczęstsze są dodatki do wcześniejszych
kompozycji, powracają wizerunki reniferów. Nadal malowane są konie,
pojawiają się ptaki, ryby oraz kolczaste, harpunowate znaki - symbole
męskie.
Końcowy Styl IV :
Późny Magdalenian (VI). Koniec sztuki paleolitycznej i przejście do sztuki
mesolitycznej. Na przykład jaskinie w Porto Badisco na Sycylii,
udekorowane symbolicznymi znakami i figuratywnymi malowidłami
przedstawiającymi mesolitycznych myśliwych, datowane są na około 6
000 BP.
Schemat Leroi-Gourhan, podobny w zasadzie do schematu Breuil'a,
dopatrywał się stopniowego postępu od form prostych do złożonych i
traktował sztukę paleolityczną jako jednolite zjawisko. Jeszcze zanim
stały się dostępne precyzyjne techniki datowania, kwestionowano
schemat Leroi-Gourhan, który sprowadzał się do pojedynczego początku
i pojedynczego szczytowego rozkwitu tej sztuki. Przedstawiano hipotezy
różnic regionalnych, postępu, cofania się, eksperymentowania, wręcz
indywidualności artystów, itd. Argumentowano, iż, podobnie do
ewolucji, sztuka paleoliczna rozwijała się w sposób skomplikowany,
miała okresy rozkwitu i współistnienia stylów i motywów.
Sztuka paleolityczna zanikła z cofnięciem się lodowców, około 12 000-11 000
BP.
27. Istnieje cały bogaty dział sztuki paleolitycznej, który obejmuje
dekoracje na broni (oszczepach, maczugach), narzędziach i
ornamentykę. Ta ostatnia grupa może podpadać pod sztukę
kultową: figurki, ryty na kamieniach i symboliczną:
malarstwo jaskiniowe. Dekorowane przedmioty pochodzą z
różnych okresów i stanowią jedno z głównych źródeł
informacji dla pewnego wyobrażenia sobie życia
codziennego tamtych ludzi. W chronologii Leroi-Gourhan
dekoracje na przedmiotach użytkowych najczęściej
pochodzą ze Środkowego i Późnego Magdalenian (15 000-12
000 BP). Figurki o możliwym znaczeniu religijnym
pochodzą głównie z okresu Gravetian (ok. 25 000 BP) Słynne
są figurki kobiece, tzw. Wenus, znalezione w Kostienkach
nad Donem na Ukrainie, w Niemczech i Francji. Narzuca się
ich symbolika seksualna i płodności.
29. E
Laussel: Kobieta
trzymająca róg bizona.
Relief, 45 cm wysokości;
określany na 19 000 BP
(między Solutrean i Gravetian).
30. Paleolityczne dekoracje występują w dwóch lokalizacjach: w schronach skalnych, gdzie
dochodziło światło dzienne (ryty i malowidła mogły być wykonywane przy
świetle dziennym) i w podziemnych jaskiniach. André Leroi-Gourhan twierdził, że
dekoracje w schronach skalnych są wcześniejsze. Jaskinie Cosquer i Chauvet temu
zaprzeczają, ale z kolei odkryte w Australii najstarsze znane dekoracje, składające
się z kolistych, być może niegdyś pomalowanych, są dekoracjami w schronach
skalnych.
Dekorowane wewnętrzne (podziemne) sanktuaria zwykle zaczynają się w dogodnych
wnękach w głębi jaskiń, w pewnej odległości od wejścia, co może świadczyć o ich
specjalnym, rytualnym celu i rzadkim docieraniu tam ludzi. Niektóre znaki mogły
być oznakowaniem drogi w jaskini i ostrzeżeniami w trudnych do przejścia
miejscach.
Leroi-Gourhan uważał dekorowane jaskinie za sanktuaria, w których malowidła
zgrupowane były w bardziej odległych częściach jaskiń. Twierdził, że malowidła
zwierząt są podzielone topograficznie (idąc od wejścia do jaskini) na trzy grupy:
duże roślinożerne (mamuty, bizony, woły, konie); mniejsze roślinożerne: (kozły i
jelenie) i - najdalej w jaskiniach - najgroźniejsze zwierzęta: lwy, niedźwiedzie i
nosorożce. Było to jakby "myśliwskie" pogrupowanie malowideł.
W statystycznej interpretacji Leroi-Gourhan, typowe zgrupowania zwierząt w głównej
kompozycji przedstawiają bizona i konia, wołu i konia oraz bizona i mamuta. W
jaskini Le Portel w centralnej kompozycji znajdują się bizon, koń i kozioł, w Niaux
bizon/koń/lew/kozioł/jeleń; w Lascaux bizon/wół i koń/lew/jeleń/nosorożec i
sparowane znaki seksualne.
31. Ludzie byli przedstawiani bardzo rzadko. Częściej
zdarzały się symbole niewątpliwie seksualne,
reprezentujące pochwę lub penis, te ostatnie najczęściej
jako dekoracje kijów/maczugi. Kilka rytów naskalnych
przedstawia sylwetki kobiet pochylonych do przodu,
co niektórzy interpretowali jako typową pozycję
seksualną paleolitycznych kobiet.
32.
La Roche á Lalinde:
Schematyczne postacie kobiece
na płycie kamiennej.
Ryt naskalny, postacie 10-15 cm
wysokości. Magdalenian III
33. Mężczyźni zdarzają się jeszcze rzadziej, szczególnie we
wcześniejszych okresach. Słynne jest malowidło czarownika ze
sklepienia jaskini Les Troi Frères, ponad malowidłami zwierząt.
W jaskini Le Gabillou znajduje się ryt mężczyzny z głową i
ogonem bizona.
Les Troi Frères: "Czarownik",
75 cm wysokości.
34. Wizerunki twarzy są bardzo rzadkie,
znany jest wizerunek z jaskini
Marsoulas (Środkowy Magdalenian,
III, 15 000 BP) i na małej dekoracji kija z
Późnego Magdalenian.
Marsoulas: Twarz ludzka, 20 cm
wysokości. śrotkowy Magdalenian
Postaci mężczyzn były przedstawiane z
głowami zwierząt, np. bizonów. Znane
są naskalne ryty "duchów", do
złudzenia przypominające dzisiejsze
karykatury duchów z okrągłymi
oczodołami, niekiedy mógł to być
wizerunek ptaka, np. sowy. W
niektórych rytach można dopatrywać
się abstrakcji i fantazji w
przedstawieniu zarówno ludzi jak i
zwierząt.
35. Mężczyźni zdarzają się
jeszcze rzadziej, szczególnie
we wcześniejszych okresach.
Słynne jest malowidło
czarownika ze sklepienia
jaskini Les Troi Frères, ponad
malowidłami zwierząt. W
jaskini Le Gabillou znajduje
się ryt mężczyzny z głową i
ogonem bizona.
Les Troi Frères: "Czarownik", 75
cm wysokości.
36. Wizerunki twarzy są bardzo rzadkie, znany
jest wizerunek z jaskini Marsoulas
(Środkowy Magdalenian, III, 15 000 BP)
i na małej dekoracji kija z Późnego
Magdalenian.
Marsoulas: Twarz ludzka, 20 cm wysokości.
Środkowy Magdalenian.
Postaci mężczyzn były przedstawiane z
głowami zwierząt, np. bizonów. Znane
są naskalne ryty "duchów", do złudzenia
przypominające dzisiejsze karykatury
duchów z okrągłymi oczodołami,
niekiedy mógł to być wizerunek ptaka,
np. sowy. W niektórych rytach można
dopatrywać się abstrakcji i fantazji w
przedstawieniu zarówno ludzi jak i
zwierząt.
37. Symbole seksualne są wyraźnie obecne w sztuce paleolitycznej, ale jest ona
bardzo dyskretna w scenach erotycznych.
La Magdeleine: Erotyczny naskalny ryt kobiety.
38.
Być może pojmowali owi ludzie seks bardziej jako
funkcję biologiczną, niż erotyczną. Leroi-Gourhan
sądził iż domniemany paleolityczny kult płodności
został być może wyolbrzymiony przez
współczesną zachodnią kulturę, w której erotyzm
gra ogromną i ważną rolę.
Częściej napotkano na zgrupowania wizerunków
kobiet, lub symbolów kobiecych, ze zwierzętami,
najczęściej z bizonami. Leroi-Gourhan
interpretował to jako symbolikę kobiecej mocy.
Wizerunki mężczyzn, lub symbole męskie,
zgrupowane są najczęściej z końmi i/lub bizonami
i znajdują się w głębi jaskiń, w pobliżu
wizerunków groźnych zwierząt: lwów,
niedźwiedzi i nosorożców.
