2. errepubl eta gerra zibila.Liburugorritik hartuta eta nire ekarpenak

1. ESPAINIAKO II. ERREPUBLIKA (31-39)
ETA GERRA ZIBILA (36-39)
1. ERREPUBLIKAREN ESPERIENTZIA: LORPENAK ETA
ARAZOAK
• ERREPUBLIKAREN HASIERA ETA ARAZO POLITIKOA
• BIURTEKO ERREFORMAZALE ETA AURRERAZALEA (31-33)
• ERREPUBLIKANOEN KONTRAERREFORMA (34-36)
2. ESPAINIAKO GERRA ZIBILA (36-39)
• GERRA PIZTU ZUTEN FAKTOREAK
• GERRAREN BILAKAERA ETA NAZIOARTEKOTZEA
• GERRA “EUSKAL HERRIAN”
3. EUSKAL AUTONOMIA ESTATUTUA
1. ALDEZ AURREKOAK ETA EGOERA POLITIKOA
2. LEHENENGO AUTONOMIA PROIEKTUAK
3. 1936KO AUTONOMIA ESTATUTUA
1

2. • ERREPUBLIKAREN ESPERIENTZIA:
LORPENAK ETA ARAZOAK
1.1 ERREPUBLIKAREN HASIERA ETA ARAZO POLITIKOA
 Egoera nahasia eta korapilotua. Primo de Riveraren ondoren, erregeak –
Alfonso XIII- , epe oso laburrean –urtebete- (bi gobernu ezberdin –Berenguer
eta Aznar generalena- eratu zituen.
 Bigarren gobernu horrek udal-hauteskundeetarako deia egin zuen 1931ko
apirilean.
 Emaitza (308. Orri): Errepublikanoak eta Sozialistak garaile nabarmen.
(Ortega y Gasset-en testua 308. orri)
 Eibarko udal errepublikano-sozialistak ERREPUBLIKA aldarrikatu zuen
aurrenekoz.
 Alfontso XIIIak, egoera ikusirik, alde egin zuen erbestera.
 II. Errepublikako behin-behineko gobernuak (osaera aniztuna –argaizkioina-)
Gorte Konstituziogileetarako agindua eman zuen.
2

3. 1. Lehenengo uneak eta egoera
 Errepublikak, konpondu beharreko asko jaso zituen
aurrekotik:
• Erregimen demokratikoa lehenbailehen eratu beharra
• Bestelako arazo larriak:
• Alfabetagabekeria
• Nekazaritza erreforrma eza
• Langileen bizi baldintza txarrak
• Katalunia, “Euskal Herria” eta Galiziako arazoa:Donostiako
hitzarmenak sorturiko autonomia itxaropenak.
• Elizaren oposizioa (ikus 3. agiria)
• Armada: joera esku hartzailea politikan eta ez ziren fio Errepublikaz.
(Marokoko armadak harturiko autonomia eta garrantzia)
• Europako erregimen faxisten gorakada. (Alemania eta Italia batez
ere)
• Egoera ekonomiko txarra, 29ko munduko krisiak areagotua.
3

4. 1. Behin behineko gobernuaren jarduna
 Hauteskunde Konstituzioegileetarako deia: 31ko ekainean,
errepublikano-sozialistak nagusi (%70ko parte hartzea)
 Erreformak abian jarri. Adibidez:
a. Arlo sozialean: zortzi orduko lanaldia, jornalarien kontratzaizoak eta lan
baldintzak hobetzeko neurriak...
b. Hezkuntzan (irakur 2. agiria)
c. Alor militarrean: armada berrantolatzeko ahaleginak –puztua- eta
Errepublikarekiko atxikimendua sortzeko
 Baina:
e. UGT-k eta CNT-k nahikorik ez: lurrak birbanatu / Ekonimi oligarkia
aurka.
f. Elizaren oposizio gogorra, Estatuaren ikuspegi laikoa baitzekarten.
g. Militarren talde batzuk aurka oso: Espainiako osotasuna arriskuan,
lanpostu eta pribilegio galtzearen beldur.
h. Autonomisten itxaropenak bete ez izanaren ondorioz, autonomistak ez
pozik.
i. b. Punturen ondorioz antiklerikalismo sutsua hainbatengan: komentuak
erre, ondasunak lapurtu... Beste askok gaizki hartuak
4

5.  BIURTEKO ERREFORMAZALE AURRERAZALEA
(1931-33)
 Aldaketa garaia, hortik biurtekoei jarritako izena.
 Besteiro legebiltzarreko presidente; Alcalá Zamora
Gobernuburu.
 Ardatzak:
• Gizabanakoaren askatasunak
• Gizarte gaiekiko kezka
• Gizartearen sekularizazioa
• Estatuaren antolamendu autonomikoa?
Sektore tradizionalistak aurka gero eta indartsuago
5

6.  Konstituzioa
 Hauxe egituratzean, nabarmen gelditu zen espainiar gizartearen
zatiketa. (eskuin-ezker)
 Liskarbide nagusiak:
• Eredu autonomikoa
• Erlijioa eta Eliza eta Estatuaren arteko harremanak. Akonfesionalitatea,
erelijio ordenak desegitea, desjabetzea eta dirulaguntzak debekatzea (26.
artikulua: Niceto Alcalá Zamorak dimisioa----Manuel Azaña bere ordez.
 Berrikuntza garrantzitsua: emakumezkoen sufragio unibertsala.
5. Autonomiaren auzia
 Konstituzioak aukera bai (11. eta 12. art), gogoa eta nahia ez:
 Katalunia. Legebiltzarra aurka. Azkenean (1932) bai baina doitua oso.
 Hego EH: 31—Lizarran karlistak eta EAJ nagusi. Udal ordezkarien
gehiengoak eratu eta onartu Estatutu Egitasmoa---Gorteek atzera.
 Galizia: berdin. 1936 arte, gerra zibilaren bezpera, ez onartu. Gerra
piztu eta ezertarako ez. 6

7.  Sanjurjada
 Militar asko haserre. Arrazoiak: armadaren berregituratzea eta
Errepublika zale ez zirenak kargutik kendu.
 Sanjurjo jeneralak estatu kolpea 32an. Atzerakoien babesa jaso
arren porrot egin zuen.
 Errepublika indarturik atera zen; Nekazaritza Erreformari ekin
2. Erlijioaren auzia
 Sekularizazioak liskarrrak ekarri zituen gizartean
 Jesusen Lagundia desegin, ondasunak bahitu
 32ko Legeak: Irakaskuntzan aritzeko debekua eta
Kongregazioen ondasunak sekularizatu.
7

8.  Nekazaritza Erreforma
 Bi aldeetatik kritikak eta presioak:
• Sindikatukoek eta nekazariak: arinago eta erradikalago; matxinadak
• Lur jabe handiek izugarrizko presioa.
 Cadizko Casas Viejas-eko gertakaria 1933an (27 hildako)
5. Krisia
 Gobernuak erantzukizuna bere gain hartu behar izan zuen.
 Egoera tirabiratsu hura ikusirik dimisioa aurkeztu eta handik
hilabetera Gorteak desegin eta hauteskundeetara deitu zuen
1933ko azaroan.
8

9. 1.3 KONTRAERREFORMA
• Hauteskunde aurrean erreformazaleen kinka:
– Batzuen ustez ez nahikoa, benetako herri-iraultza gura: anarkistak,
komunistak, sozialista erradikalak (sindikatuak, nekazari zein langile
apalak)
– Besteen ustez gehiegi. Eskuineko taldeak: ( eliza, lur jabe handiak, enpresa
buru handiak, monarkioak, tradizionalistak) Hauek CEDA izeneko zentro-
eskuineko koalizoa eratu zuten 33ko azaroko hauteskundeetarako.
• Emaitzak aurrenekoz sufragio unibertsalez : CEDA –Gil Robles
buru, proto-faxista- irabazle, bigarren zentroko “Erradikalak” –
Lerroux buru -Zentro-eskuina nagusi orokorrean (ikus 312 orr )
• Arrazoiak: egoera gatazkatsua –azaldua-; ezkerraren barne-
liskarrak---abstentzioa eta zatikatzea: eserleku gutxiago;
eskuinaren batzea: eserleku gehiago.
• Lerroux-ek –”PRR: Erradikalak”- hartu zuen gobernua osatzeko
ardura baina betiere CEDAren eraginpean.
9

10. 1.3.1 Biurteko kontserbadorea (1934-36)
• Erreformazaleek abian jarritako ekimen guztiak geldiarazi:
– Eliza-irakaskuntza; nekazaritza erreforma; soldaten igoera-legeak;
Sanjurjadakoei amnistia; autonomia bultzadari “geldi”.
 Aurrekoaren, krisi ekonomikoaren eta CEDAren eraginaren
ondorioz, ezkerreko taldeak erradikalizatu eta gizartea bor-
bor.
1.3.2 1934ko urriko iraultza
– 1934an CEDA gobernuan sartu----- Ezkerrak “faxismoa”
etortzearen beldur: Greba orokorra.
– Asturiasen benetako iraultza: Gijon, Oviedo euren esku.
– Gobernuak ejerzitoa, legioa, mairuak bidali –Franco buru-: 2000
hildako. Izugarrizko errepresioa abian –atxilotuak, torturak,
zentsura..- gerora ere.
– Indarkeria giroa nagusitu eta zapalkuntza gogorragatik ezkerre
aldeko ideiak zabaldu eta indar metatze gogoa suertatu zen 10

11. 1.3.3 Biurteko kontserbadorearen bukaera
– Esan bezala gobernuaren joakbideak oposizioa –autonomistak,
errepublikarrak, ezkerreko alderdiak- elkartu egin zuen
– CEDA Gobernuan sartu zenez geroztik politika atzerakoiagoa
oraindik.
– Gainera, CEDA –eta gobernu osoa- eskuin muturreko alderdiek
(adib: Falange de las JONS ) presionaturik eta Europako
Faxismoaren –Hitler, Musolini- arrakastak liluraturik zegoen.
– Aurrekoaren aurrean III Internazionalaren bidez, ezkerreko
alderdiek “Frente Popular” izenekoa eratu zuten erreakzio gisa.
– Gori-goriko egoera hartan, iruzur eskandalu batek (“estraperlo”)
Lerroux gobernuburua bete-betean harrapatu zuen. Ondorioak:
haren dimisioa eta alderdiak gobernua utzi behar.
– Errepublikako presidenteak –Alcalá Zamora- behin behineko
gobernua eratu hauteskundeetara dei zezan, Gil Robles-ekin
fidatzen ez baitzen.
11

12. 1.3.4.a 1936ko hauteskundeak eta egoera orokorra
– “FRENTE POPULAR”: zentro-ezkerreko errepublikazaleak,
sozialistak ... baturik. Asmoa: erreformei berrekin 34koen
amnistia.
– ESKUINA: konfiaturik estrategia bateratu barik.
– Kanpaina gogorra eta giro gaiztotua. Bai batzuek bai besteek
muturrekoak (faxismoaren aitzakian batzuk iraultzaren
aitzakian besteak)- ez zuten gogorik (ez asmorik?) besteek
irabaziz gero emaitza errespetatzeko.
– Hauteskundeetako (36/01) emaitza: Frente Popularra
garaile. Manuel Azaña berriz gobernu berriaren buru. Baina
arazorik larriena:
• Espainiako gizartearen barne-haustura begibistakoa.
Hurrengo sei hilabeteetan (36/07/18 arte) bi aldeen jarrerak
gero eta muturrekoagokoak.
12

13. 1.3.4.b 1936/07/18rako bilakaera
 Erradikalizazio prozesua:
 Gobernuak
 Sozialistek presionatu eta Alcalá Zamora kendu Errepublikako presidente
gisa: epelegia. Azaña haren ordez. Gobernuburu:Casares Quiroga.
 34ko urriko iraultzan aritutakoei amnistia
 31-33ko kargu politikoak berrezarri
 Prozesu autonomikoa berriz abian.
 Kaleratutako langileak birharrarazi.
 Hezkuntza erreforma eta Nekazaritza erreforma – lurren desjabetzeak...-
berrabiatu indar handiagoz.
 “Herriak” askotan bere kabuz jardun zentzu iraultzailean (?)
(antiklerikalismoa: elizak eta komentuak erretzen, lapurretak; CNTren
jarduna) baina Gobernuak 31-33ko esperientzia gogoan ez zuen eskuhartu
“ordena” ezartzeko
13

14. 1.3.4.b 1936/07/18rako bilakaera
 Erradikalizazio prozesua:
 Eskuina:
 Hartua zuten estrategia zehatza hauteskundeetako emaitzak ez onartzeko:
kolpe militarraren aukera hasieratik aurrikusi zuten. Orain aitzakiak ere
bazituzten.
 Bitartean kaleetan falangistek indarkeria giroa areagotzen zuten. Liskar ugari
ezker muturreko taldeekin.
ONDORIOZ:
 Gobernuak Madrildik urrundu zituen militar susmagarriak: Franco
Kanarietara; Goded BalearUharteetara, Mola Iruñeara.
• Adibidez: uztailaren 12an Guardia de Asaltoko kidea hil-------mendekua:
Calvo Sotelo –oposizio monarkikoko buruzagia- hil. Honek estatu kolpea
abaiarazi zuen.
14

15. 1.3.4.d 1936/07/17-18ko estatu kolpea: altxamendua
 Melillan abiatu zen kolpea 17an.
 Berehala bukatzeko asmoa zuten baina herriak eta gobernuak tinko aurre egin
zietenez gero, gerra zibil luze eta krudel bilakatu zen.
 Franco generalak “miss islas canarias”, azkenengo unera arte ez zuen bere
asmoa argi erakutsi eta azkenik 18an atxiki zitzaion estatu kolpeari
(“altxamendu nazionalari” frankisten hitzetan esatearren.)
15

16. 16

17. 7 BLOKEA 2. Atala
Espainiako Gerra Zibila
• Estatu kolpeak porrot egin zuenez gero, gudu
zibil luze bihurtu zen.
• Hala ere ez zen izan espainiarren arteko gerra
soil soilik, berehala ikusi zen Europako
potentzien gudu-zelai ere bilakatu zela:
– Sobiet Batasuna eta “Nazioarteko Brigadak”
“errepublikanoen” alde. (Komunistek gero eta
garrantzi handiago)
– Italia eta Alemania “nazionalen” alde nabarmen.
(Francok hartuko du buruzagitza osoa)
– Frantzia eta Ingalaterra “neutral” (iraultza eta
Faxismoaren “beldur”) 17

18. 2.1. Estatu Kolpetik Gerrara
• Kolpeak, uste zutenaren aurka, atxikimendu ez uniforme izan
zuen penintsulan eta herria antolatzea lortu zuen gobernuak.
• Nazionalen buruzagia –Sanjurjo- istripuz hil zen. Haren ordez
eta Iruñean finkaturik Mola Generalak hartu zuen gidaritza.
• Bitartean Frankok Marokora jo zuen handik penintsulara
joateko asmoz. Itsas armadak aldiz errepublikarekiko
leialtasuna erakutsi zuen eta eragotzi egiten zion
zeharkatzea. Azkenik, italiarren hegazkinen laguntzaz
lortuko zuen
• Nazionalen esku: Andaluaziako zati bat, Zaragoza, Iruñea.
• Errepublikanoen esku: hiri buru garrantzitsuenak –herri
miliziak nagusi- , Madril eta Bartzelona barne.
• Kolpeak kale eginda, Espainia lehenengo egunetan, bi zatitan
banatuta gelditu zen: honek ekarri zuen estrategia aldatu
beharra eta ohiko gerra estrategiak prestatzen hastea. 18

19. 2.1.1 Espainia Nazionala
• Ideia tradizionalak nagusi ziren
lurraldeak bereganatu:
– Gaztela-Leongo iparraldea, Galizia, Nafarroa,
Araba, Aragoiko zati bat, Andaluziako
mendebaldea, Uharteak, eta Marokoko koloniak.
– Hiri garrantzitsurik ez –landa esparruak batik bat-
eta komunikatu gabeko eremuak ziren Industria?
– Indar militarrak: ofizial gehienak, Guardia Zibilaren
erdia, erregimentu gehienak eta Afrikako armada.
Poliki-poliki Francok bere agintea ezarri zuen.
19

20. 2.1.2 Espainia errepublikanoa?
• Erronka herritik sortutako ejerzitoa eratzea
zen. Ozta-ozta lortua –anarkistak, abertzaleak,
....
• Herri ekimen ez oso antolatua nagusi. Halere:
– Hiri handi guztiak –Zaragoza, Sevilla salbu-, beraz
industria eta biztanleria gehiena.
– Arlo militarrean: Aire zein itsas armada
garrantzitsuena (El Ferrol eta Cartagena: soldaduek
ofizialen aurka).
20

21. 2.1.3 Nazionalen Madrilerako bidea
• Galiziatik-----Oviedora
• Molak Iruñeatik-----Gipuzkoa hartu---Madrilerantz
• Frankok –italiarren eta alemanen laguntzaz
-Maroko---Andaluzia---Badajoz---Toledo. Han
errepublikanoek geldiarazi. Frontea egonkortu.
• Bitartean errepublikanoen aldean:
– Zatikatzea nagusi. Bakoitza bere aldetik.
– Gobernuak ezin kontrolatu
– Estrategia eta ekimen bateraturik ez.
– Lurrak eta produukzio bideak kolektibizatu.
21

22. 2.2 Gerraren bilakaera eta
nazioartekotzea
• 3 urteko gerran, Espainian bi zati:
– Francoren menpe: erregimen, pertsonalista, autoritario,
militarra eta konfesionala.
– Errepublikaren aldean: PCE gero eta eragin handiago,
armada diziplinatuagoa eratzen zen bitartean.
• Gerra 4 alditan bana daiteke:
– 36ko udatik 37ko martxora: Madrilen inguruan.
Nazioanalek ahalegina Madril bakartzeko. Errepublikanoak
garaile (Jarama, Guadalajara)
– Iparraldeko kanpaina (37ko apirila-azaroa): Nazionalek
erabili indarrak Gipuzkoa, Bizkaia, Santader eta Asturias
hartzeko. Alemaniar nazien (Condor Legioa) zein italiarren
laguntza ezinbestekoa. Errepublikanoek porrot Madrilen
(Bruneteren kontra) eta Aragoian (Belchiteren aurka) 22

23. • Gerrak 4 alditan bana daiteke:
1) Mediterraneorantz aurrera (37ko abendua-38ko azaroa):
 Francok eraso bortitza Ebroko arroan Castelloraino helduz. Ondorio
latza errepublikanoentzat: bitan banaturik gelditu (Madril ingurua/
Katalunia. Valentzia bakarturik)
 Errepublikanoek kontraeraso gogorra baina porrot. Honetatik oso
ahuldurik atera zen.
2) Gerraren amaiera (38ko abendua-39ko apirila)
 Bartzelonarako eta Valentziarako bidea libre. Berehala Katalunia
eta Bartzelona erori mugaraino helduz. Azaña eta milaka lagun
erbestera.
 Madrilen Negrinen buruzagitzapean komunistek egoerari eutsi nahiz
eta irtenbiderik egon ez.
 Britania Handiak eta Frantziak Francoren gobernua aintzat hartu
zuten--- desmoralizazioak eta ahuleziak eraginda Madril errenditu.
 39ko apirilaren 1ean Francok erabateko eta baldintzarik gabeko
garaipena iragarri zuen.
23

24. • 2.2.1 Atzerritarren parteharztea
 Nazionalei ezinbesteko laguntza:
 Alemaniak (Hitler) –gerra teknologia eta soldaduak- eta Italiak
(Mussolini)
 Portugalek eta EEBB eta Britania Handiko talde kapitalista zenbaitek.
Komunismoa beti arrazoi/aitzakia
 Errepublikanoei batez ere:
 SESB –teknikoa, armak eta elikagaiak- eta Nazioarteko Brigadak –
soldaduak- faxismoaren aurka.
• 2.2.2 Nazioarteko testuingurua
 Alemaniako naziak eta Italiako faxistak
 Legebiltzar demokraziak: Britania Handia, Frantzia eta EEBB.
Uzkur—beldur—saldukeriakor errepublikarekiko.
 Ardatz komunista: SESBaren gidaritzapean.
 Europako eta munduko XX. mendeko joerak markaturik eta 2.
Mundu gerraren aurrekari garbia. 24

25. 2.3. Gerra Euskal Herrian
• 36ko udaberrian Lizarrako Estatutua (hiru probintzia)
abian jartzeko prozedurak onartu---atxikita
Errepublikari
• Nafarroan ez dago halakorik: atxikimendu eza
errepublikarekiko –joera tradizionalista nagusi-.
• Estatu kolpetik hasita, 11 hilabetetan (Bilbo erori arte)
hiru aldi:
• Hasieran bertan hego euskal lurraldeetan izaniko
haustura. (Nafarroa/Araba----Bizkaia/Gipuzkoa)
• Gerra Gipuzkoan
• Gerra Bizkaian
25

26. 2.3.1 Hasieran bertan hego euskal lurraldeetan izaniko
haustura: (Nafarroa/Araba----Bizkaia/Gipuzkoa)
– Tradizionalismoak eta Karlismoak (Erreketeak) indar
handia Nafarroan: altxamendu militarraren alde.
– Honetan zeregin garrantzitsua MOLA generalak.: karlisten
atxikimendua lortu.
– Araban antzeko egoera: Karlistak altxamenduaren alde.
– Bizkaian eta Gipuzkoan, EAJ buru ezkerreko
alderdiekin ados Errepublikaren aldeko. Bidean zen
Autonomia Estatutuak garrantzia izan zuen erabaki honetan.
Gogoratu: Eusko Alderi J(ainkoa)E(eta)L(Legezaharra-
Foruak-)zalea.
– Hau dela-eta ulertzen da zergatik Euskal Elizaren zati
handiak –eta apaiz asko tartean- (batez ere goi-agintariak ez
zirenek), egin zuten Errepublikaren alde Euskal Herrian
Espainiko gainerako leku gehienetan ez bezala.
– “Iparraldeko frontea” irekia zen beraz. 26

27. Agirre
Aitzol Lehendakaria
27

28. 2.3.2 Gerra Gipuzkoan
– Errepublikaren aldekoen artean nahasmendua nagusi.
Aginte bateraturik ez--------arazoak erreketeei eta
nazionaleei aurre egiteko.
– Lubaki gerra nagusi orografia lagun.
– Erretagoardia moztea eta aurrera egitea nazionalen
estrategia.
– EAJk partehartze urria: izaera katolikoko alderdia, urrun
“Fronte Popular”raren ideologiatik. Inpartziala izan nahi
baina estatuuaren auziak (oraindik ez zen onartua gerra hasi
zenean) pisu handia izan zuen.
– EAJ Irailean sartuko zen buru belarri gerran –zegoeneko
Gipuzkoa nazionalen esku- eta Fronte Popularrean, betiere
Autonomia Estatutua indarrean jartzearen truke.
28

29. 2.3.3 Gerra Bizkaian
– Autonomia Estatutua indarrean jada. 1. Eusko Jaurlaritza
eratu eta ekimen nagusiak:
• Gudaroste propioa eratu (“Gudariak”)
• Lubaki bidez, Bilbo ingurua gotortu (“Burdinazko Hesia”)
• Araban erasoaldia (Legutioko guda)
– 37ko udaberrian baina nazionalen presioa areagotu (Naziek
eta Faxistak lagunduta: Gernika, Durango).
– Bilbo azkenean, 2 hilabete geroago erori zen –ekainak 19-
– Azken unera arte desadostasunak Errepublikarekin:
• Euskal industria sarea suntsitzearen inguruan. EJ-k ezezkoa.
• Santoñako Hitzarmena. Nazionalek ez bete.
29

30. 2.3.4 Zerk piztu zuen gerra?
– Desorekak gizartean eta ekonomian: Nekazarien eta
industraiguneetako langileen bizi-baldintza okerrak
– Eskualdeen arteko desorekak:”lurralde historikoetan”
aurrerapen handiago eta autonomia eskakizuna indartu.
Eskuinak –eta ezkerra gogoz kontra- ezetz borobila.
– Erlijioaren auzia: Tradizionalistak/Karlistak/EAJ/----
Ezkerreko alderdiak: anarkistak, sozialistak, komunistak.-
errepublikaren sostengu nagusia zirenak- Ondorioz Elizak
orokorrean Errepublika ezgogoko.
– Militarrek politikan indarrez parte hartzeko zuten joera.
(122 urtetan 52 matxinada militar). Demokrazia ez gogoko.
 “Bi Espainia” aurrez aurre. Zaila elkarbizitza
30

31. 2.3.5 Ondorioak
– Errepublikako erakundeak, sistema politikoa, autonomia
estatutuak; legeak ..., bertan behera.
– “Sorgin ehiza”: susmogarri guztiak zigortu (exejutatu,
lanpostua kendu, espetxeratu, kontzentrazio esparruak,
irainak,
– Katalanera, galegera, euskara eta herri horietako kultur
adierazpenak debekatu zigor handipean. Gaztelania
hizkuntza bakarra eta derrigorrezkoa. Zentsura gogorra.
– Nafarroako leku jakin batzuetako errepresioa izugarria.
(Lizarra, Altsasu kasu)
– Bizkaiari eta Gipuzkoari Kontzertu ekonomikoa kendu.
– Gizartea indar atzerakoien esku: eliz agintariak,
aristokrazia, militarrak, enpresa handien buruak.
– Ekonomia-egoera tamalgarria.( Suntsipena eta zorra
nagusi)
– Sufrimendua hezurmuinetaraino. Espainia sakon zatiturik:
31
garaileak eta garaituak.

32. 7 BLOKEA 3. Atala
Euskal Autonomia Estatutua
• Errepublikako Konstituzioak damaion aukera baliatu
zuten herri katalanak, euskaldunak eta galegoak –
hauek ez zuten lortu- autonomia estatutuak
aldarrikatuz.
• Garatuena Katalana –eurek gura zuten baino
murritzago izan arren-
• Euskal probintziei, aurrez esan bezala, kostata:
Donostiako hitzarmenean egon ez izanak kalte.
• Badakigun bezala, iraupen gutxikoa, egoera berezian –
gerra- eta eremu txikian –Bizkaialdea- baino ez
benetan indarrean.
32

33. 3.1. ALDEZ AURREKOAK ETA
EGOERA POLITIKOA
• 1876ko foruen galtzeak-----burujabetza
berreskuratzeko nahia piztu apaldu baino.
• Errestaurazio garaian –eta Primo de Rivera-ren
diktaduran are gutxiago- (1876-1923; 23-31) eskari,
nahi honi, jaramonik ez.
• Euskal Abertzelatasuna sortu –ikasia jada- eta ikusi
bezala, independentzia/autonomia eskakizun bihurtu
zen aldarrikapen berria, aitzindari gisa oraindik foruak
aipatzen ziren arren. Hau ulertzeko:
– “Euskalerriako”-en eta katalanista moderatuen arteko
harremana –Mankomunitatearen esperientzia-
– Karlistak eta tradizionalistak erakarri nahia. 33

34. • Hortaz, Errepublika aurretik ere autonomia handiagorako
eskariak izan ziren (1917an hiru aldundiek).
• Beti ezetza jasotzeak indartu egin zuen eskakizuna
euskal gizartean, babes gero eta zabalago eskuratuz.
• Europan ere “herrien berpizkundea” genuen.
• Giro honetan, euskal herriaz kezkaturik, hainbat elkarte
sortu ziren: 1918an Eusko Ikaskuntza. Besteak beste
Estatutuaren ideia landu eta bultzatu zuen.
• Bidea baina, katalanena baino zailagoa:
– EAJ barneko zatiketak-----Donostiako Hitzarmenean ez
– Euskal Sozialistek estatutuaren aldeko grina hain handia ez
– Estatutu proiektuak izaera katolikoa----ezkertiarrek ez gogoko
– Tradizionalistekin ideia komun asko----errepublikak ez gogoko
34

35.  Espainian ez bezala –eskuin/ezker- garai
hartako euskal indar politikoak ziren:
 Langileen alderdiak: ezkerrekoak, errepublikanoak
eta sozialistak. Espainia aldeko antzeko jokabidea
euskal probintzietan ere.
 Euskal abertzaleak: EAJ batik bat
 Eskuin tradizionalista: Karlistak nagusi.
 Azken biek, alderdi politikoek eratzeaz gain
mikrokosmos ideologiko eta sinbolikoa sortu eta
jende artean errotzea lortu zuten:
• Egoitza politikoak –batzokiak kasu- , elkarte asko (gazte,
kirol, mendi, emakume, sindikatu, olgeta, kultur, ekonomi,
komunikabide ...)
• Honek ekarri zuen jendearen lotura askoz ere indartsuagoa
izatea: herria, kultura, erlijioa, norberaren nortasunarekiko.
35

36. 3.2. LEHENENGO AUTONOMIA
PROIEKTUAK
• Gogoratu Zailtasunak:
– Donostiako Hitzarmenean parte hartu ez
– Euskal alderdien ikuspegi kontrajarria
– Ezegonkortasun politikoa
• Eredua eta erreferentzia nagusia: 32ko Katalanen estatutua.
• Azaleko ezaugarriak: laburra--- bost titulu eta 15 artikulu.
• Mamia: jasotzen zituen Kotzertu Ekonomikoaren jarraitasuna
eta autonomia ahalmenak esparru mugatu batzuetan –
gogoratu gerra piztua zen eta Bizkaia baino ez “aske”
• Katalunian bultzatzaile nagusiak: ERC-ezkerreko eta
errepublikazale-----Euskal lurraldeetan aldiz EAJ
tradizionalismotik gertuago: susmo txarrak sozialista eta
errepublikanoen artean.
• Jose Antonio Agirre –Getxoko alkatea- protagonista eta
bultzatzaile nagusia.
36
• Eusko Ikaskuntzak hartu zuen proiektua lantzeko ardura.

37. 3.2.1 Eusko Ikaskuntzaren proiektua
• Bukatu Errepublikako Konstituzioa eratu aurretik: “mugaz gaindi”---
arazoak onartzeko.
• Ezaugarriak:
– Eskumen handiko Euskal Estatu, lau probintzia, Espainia Federal-
ean
– Probintzia bakoitzak ahalmen autonomo oso handia; bakoitzak
Legebiltzarrean ordezkari kopuru bera, baita gobernuan ere.
– Elebitasuna hezkuntzan eta Administrazioan.
– Finantzabide nagusia Kontzertu Ekonomikoa.
– Bizi behar urte bete euskaldunen ondorengoek edota bi urte
Espainian politikan parte hartu ahal izateko. Araozak: bitariko
batzordea.
– Alde ona: askotarikoa, hots joera ezberdinekoek parte hartu
zuten eztabaidetan.
– Arazoa: karlistak/abertzaleak----errepublikanoak/sozialistak,
elizaren eskubideak bertan jartzearen inguruan. 37

38. 3.2.2 Lizarrako Proiektua
• Madrila bidali baino lehen, proiektua onartzeko Lizarran bilkura
(31ean) abertzaleak eta karlistak. Onartu egin zuten aurrekoari
aldaketa esanguratsu batzuk egin ostean. Lizarrako proiektua:
– Karlistek: “foruak berriz ezartzeko” eskaria. Autonomia berezko
eskubide historiko eta ez Errepublikaren Konstituziotik eratorria.
– Hamar urte bizi beharra eskubide politikoetarako (100.000
kanpo egehienak langileak –ezkerrekoak ondorioz-)
– Burujabetza osoa, Espainiako estatuari ahalmen batzuk eman
borondatez.
– Izaera konfesionala: “Konkordatua Vatikanoarekin”.
– Sufragio tradizionala (?) ezarri.
– Konstituzioaren aipamenak kendu---esparru konfederala ordez.
– Udalerriei eman autonomia prozesua kudeatzeko ahalmena.
– Euskal botere zentralak eskumen gutxi----Aldundiek gehienak
eta berauek emanak.
38

39. Lizarrako Proiektuaren emaitza:
• 31eko hauteskundeetan programa gisa eta babes zabala lortu.
• Alderdikoia eta ez demokratiko?
• Aurre nabarmen bi sektore politiko indartsuk:
– Ezkerra. Gehiengo absolutua Madrilgo Legebiltzarrean. Honen
barnean, euskal ezkerrak babestu ez izana ere oztopo.
Konstituzioa ez omen zuen errespetatzen.
– Eskuina. Oraindik uzkurrago. Espainiaren batasunerako arriskua.
Ondorio nagusia: “SEMPER IDEM”
39

40. 3.2.3 Batzorde Kudeatzaileen Proiektua
– Aldundien ordezkoek, ezkerraren esku, ez zuten onartu
Lizarrakoa, Konstituzioarekin bateragarria ez zelakoan:
• Bere estatutu testua lantzeari ekin zioten, konstituzioa zorrotz
errespetaturik.
• Gero udalek, herritarrek eta Gorteek berretsi egin behar.
– Lizarrako estatutuaren sustatzaileen (EAJ eta
Tradizionalistak/Karlistak) jarrera:
• EAJ-k onartu azkenik berea aurrera ateratzeko oztopoak ikusita
• Tradizionalistek uko, Errepublikaren aurkako baitziren.
– Honen aurrean: bi testu landu behar, Nafar Udalek
arbuiatu ostean (2.ag) .Bigarrenean 3 probintzia baino ez.
– 1933ko 2. erdialdean, udalek eta herritarrek hurrenez
hurren onetsi zuten (Arabako herritarrek izan ezik) 40

41. “Onetsitako” estatutuaren ezaugarriak:
– Euskal Estatu hitza kendu. Ordez: Euskal Herria,
eskualde autonomo, konstituzioaren arabera.
– Eskumenak zentralizatu: Legebiltzarra eta Jaurlaritza.
– Hauteskundeak, sufragio unibertsal isilpeko bidez,
bitariko sistemaz: erdia probintzian, erdia barruti
bakarrean.
– Legebiltzarrak lehendakaria aukeratu.
– Goi Mailako Auzitegia sortu.
– Onarturiko eskumenak Konstitzuzioaren barnean
– EAJk foruen eta kontzertu ekonomikoaren inguruko
aipamen berezia egitea lortu zuen, tradizionalistak
erakarri nahian. 41

42. “Onetsitako” estatutuaren balorazioa:
– Lizarrakoa baino demokratikoagoa? Araba? Etorkinak
onartu?
– Integrazio maila handiagoa euskal lurraldeei beren
artean? Espainiako gainerako lurraldeekiko? Nafarroa?
– Euskaldunen beregaintasun mailaren nahia jasotzen al
zuen eta errespetatu?
“Onetsitako” estatutuaren bizi-bilakaera:
– Gorteetan eskuinak oztopatu.
– 33ko azaroan, hauteskundeak Espainian eta Eskuinak –
CEDA- nagusi. Proiektua guztiz baztertu.
– 1936ko hauteskundeen emaitzak ikusi arte itxaron behar.
42

43. 3.2.4 1934ko urriko iraultza
– 33ko hauteskunde orokorretan EAJ gora eta nagusi
Bizkaian eta Gipuzkoan. Tradizionalistek nagusi jarraitu
Araban eta Nafarroan. Errepublikazaleak eta ezkerra,
beherada oso handia eta nabarmena.
– EAJ Lerroux-ekin saiatu zen estatutua negoziatzen baina
alperrik. EAJ ezkerrari begira harrezkero.
– Areago, giro nahaspilotuan, gobernu berriak kontzertu
ekonomikoetan aldaketak egitea erabaki zuen –
murriztaileak-.
– Abertzaleen, Sozialista eta Errepublikanoen esku zeuden
udalek protestaldia egin zuten.
– Ondorioz, gobernuak errepresioa: udal asko aginterik
gabe, zinegotziak espetxeratu, isunak jarri.
– Aurrekoak elkartu zituen EAJ eta Ezker Errepublikanoak
43

44. – Bitartean 34ko urriko gertaerak izan ziren. Hauexek
batez ere industriaguneetan izan zuten eragina, baina
inoiz ez Katalunian edota Asturiasen bezain handia.
– Ondorioak: 41 hildako, 1600 inguru aitxilotu, alderdien
egoitzak itxita, komunikabideak itxita.
– Oposizioak, indartzeko asmotan, Frente Popular eratu
zuten. EAE-ANV sartu zen, EAJ ez, erdian.
 Urriko iraultzaren ondorioak laburbildurik:
 EAJ, ez espainiar eskuin, ez ezker erradikalaren dinamika.
 Prietoren ezkerra eta EAJ hurbildu.
 EAJren eta espainiar eskiniaren arteko haustura.
 36ko hauteskundeen atarian EAJren etsaiak eta “lagunak”
bestaelakoak ziren hortaz 31eko hauteskudeekiko 44

45. 3.3. 1936ko AUTONOMIA ESTATUTUA
• 36ko hauteskundeetan Frente Popularra –ezkerreko koalizioa-
irabazle.
• EAJk (botu galera izan zuen) bazekien autonomia estatutua
aurrera ateratzeko ezinbestekoa izango zela haien oniritzia
(gehiengoa Gorteetan). (Gogoratu, “ezkerrekoak” prest zirela
onartzeko, baina betiere Konstituzio barrruan eta ez beraz Lizarrakoa,
Batzorde Kudeatzaileen eraginez eginikoa baizik.)
• Ados jarri ziren –EAJ eta Frente Popularra- beraz, autonomia
estatutua negoziatzeko: Indalecio Prieto –sozialista-
batzordeburu eta Agirre –PNV- idazkari. Ekainean ia prest
bozkatzeko.
• Estatu Kolpea eman, gerra hasi eta atzeratu egin zen onarpena.
• EAJk gerran erabakimen sendoz Errepublikaren alde egin
zezan, erabaki zuten prozesua bizkortzea: urrian onartua.
45

46. EZAUGARRIAK:
• Aurrekoak baino laburrago (5 titulu eta 14 artikulu)
• Egoera premiatsuagatik hainbat arlo garrantzitsu zehaztu gabe.
– Botere sistema
– Ogasuna
– Eskubide historikoak
– Foruak
– Nafarroa txertatzeko aukera
– Soldadutza
– Lana
– Jabetasuna
• Gerra egoeragatik ere berezitasunak:
– Lehendakaria aukeratzeko Errepublikaren aldeko
zinegotziek baino ez
– EuSkal Gobernuak ohiz kanpoko eskumenak hartu behar :
dirua egitea, funtzionarioak kontrolatzea, buruzagitza
militarra.
46

47. • Legelbiltzarkide –Madrilgoa- eta Estatutua idazteko
batzordekide zen Jose Antonio Agirre Lehendakari
aukeratzea erabaki zuten zinegotziek Gernikan eta honek hantxe
zina egin zuen.
• Gobernuaren osaera askotarikoa:
• EAJ-k lau sail –garrantzitsuenak: defentsa, justizia/kultura, gobernazioa,
ogasuna-.
• Frente Popularrek 7: PSOEk 3; Izquierda eta Unión Republicanak
2; EAE-ANVk 1; Euskadiko Alderdi Komunistak 1.
• Estatutua-----Gerran esku hartzea + zilegitasuna
(gurutzadarik ez Agirre katolikoa) trukea.
• Baina dakigun bezala: urte beteko iraupena (Bilbo-Santoña-
Katalunia-Erbestea-1977an itzulera)
47

48. 48

49. 49

50. 50

51. 51

52. 52

53. 53

54. 54

55. 55

56. 56

57. 57