CHỦ-NGHĨA DÂN-TỘC SINH-TỒN Quyển I 1964_10591312092019

2. Nguy n ng c Huy – Hùng Nguyên
CH -NGHĨA
DÂN-T C SINH-T N
Quy n I
1964
Tái b n 06. 2006

3. L I C M T
Sau hơn n a th -k , chúng tôi g p cơ-duyên cho tái b n sách « Dân-t c sinh-t n –
Ch -nghĩa Qu c-gia Khoa-H c – » in năm 1964 t i Sài-gòn c a c Giáo-Sư
Nguy n Ng c-Huy, dư i bút-hi u Hùng Nguyên.
Ch -nghĩa Dân-t c sinh-t n là m t h -th ng tư-tư ng v tri t-h c và chánh-tr do nhà
cách-m ng Trương t Anh công-b ngày 10.12.1938 vì ông nh n th y : « Nh ng tri t-
thuy t, nh ng ch -nghĩa ñương th i ñ u không thích h p v i dân-t c Vi t-nam và
ñ u có sai l m ».
Nhân-dân Vi t-Nam ph i t -hào v m t ch -thuy t dân-t c do ngư i Vi t-Nam ñ -xu t,
vì quy n-l i c a nhân-dân và t -qu c Vi t-Nam. ngư ng c a th -k 21 này, vào lúc
ch -nghĩa ngo i-lai c ng-s n ñã phá-s n, ch -nghĩa th n-quy n l c-h u gây tang thương
ñ m máu, ch -nghiã « Dân-t c sinh-t n » ph i chi m-lĩnh v -trí ý-th c-h ch -ñ o ñ
h i-ph c ñ t nư c trên m i lãnh-v c,nh t là xây-d ng l i ni m t -hào dân-t c và dân-
ch t -do.
Chân-thành c m-t các thân-h u, các b n ñ ng-hành chung lý-tư ng ñã ti p tay trong
vi c ñánh máy, ñ c l i, ch a l i và sai sót c a n-b n t p sách này, cũng như ch u trách-
nhi m vi c tái b n và phân ph i cu n sách này :
Anh và ch Lâm hoàng Tùng, Nh ñình Hùng, Nguy n Sơn, ðào nh t Ti n, Trương Sĩ Lương,
Tr n minh Tâm, H văn Di-H n, Trương minh Hoàng, H a v ng Th .
Chân-thành c m-t các « m nh-thư ng-quân » , ñ c-bi t là nh ng ñ ng-viên ð i-Vi t và Liên-
minh Dân-ch Vi t-nam, ñã ch p-nh n ng ti n mua trư c khi sách ñư c th c-hi n. ði u này
nói lên lòng m n m c a quý v ñ i v i c Giáo-Sư Nguy n Ng c-Huy, mu n có m t tài-li u
l ch-s ñ nghiên-c u, và ñ ng-th i cũng nói lên s tin-tư ng c a quý v ñ i v i chúng tôi.
Mong r ng b sách «Dân-t c Sinh-t n – Ch -nghĩa Qu c-gia khoa-h c – » s không
ph lòng b n ñ c, và n u có ñi u chi sơ sót xin quý b n vui lòng lu ng th cho.
y-ban tái b n sách Dân-t c Sinh-t n

5. Ng i không ch t
Anh v i tôi chưa t ng chung h p m t.
Có bao gi Anh bi t ñ n tôi ñâu.
Tôi bi t Anh qua tư ng-tư ng muôn màu,
Qua ch -nghĩa Sinh-t n , qua nh ng chuy n
Mà nh ng b n ñã t ng chia nguy-hi m,
Chia gian-lao, chia kh -c c cùng Anh
K tôi nghe v i m t gi ng chơn-thành
Trong phút ngh nh ng ngày dài chi n-ñ u.
Ch có th mà thôi, nhưng cũng ñ
ð h n tôi mãi hư ng ñ n bên Anh
Tôi nguy n ñem t t c tu i xuân xanh,
T t c máu c a cu c ñ i trai tr
Và t t c nh ng chi là ñ p-ñ ,
Nh ng chi là cao-quí c a lòng tôi
ðóng góp vào cu c chi n-ñ u không thôi
Cho ch -nghĩa Sinh-t n Anh kh i-xư ng.
Tôi l n bư c theo m i dòng tư-tư ng
C tìm ra nh ng m ch su i Anh khơi
Gom v làm Ngu n S ng m nh muôn ñ i
B o-ñ m s sinh-t n dân ð i-Vi t.
ðem trí- não vun b i n n lý-thuy t
Anh d ng lên v i c t m chơn-tình
Yêu non sông, tôi g ng s c bình-sinh
C th ng ti n trên ñư ng Anh ñã v ch
Tôi nghe v ng như có l i th ng-trách
C a Anh th m rót nh nh vào tai
M i khi tôi chán n n trư c chông gai
Hay m t-m i mu n d ng chơn ñ ng l i
Thuy n ñ i tôi, Anh là tay gi lái,
Anh là tay ñi u-khi n c bu m chèo.
Anh v i tôi, xa cách bi t bao nhiêu.
Nhưng qu th t, cũng là g n gũi l m.
ðư ng cách-m ng, Anh là ngư i hư ng d n.
Bàn chơn Anh dày d n v i phong-tr n
ðã dò thăm kh p các n o xa g n,

6. ðã lư ng h t nh ng khó khăn nguy-hi m.
T thu bé, ñư c gia ñình hu n-luy n
ð tr thành ngư i chi n-sĩ xung-phong,
Kinh-nghi m ñ y, ngh l c v ng không cùng,
Anh già-gi n cho cu c ñ i tranh-ñ u.
Tôi là k chưa t ng trông th y máu,
Bàn chơn non m i gi m bư c lên ñư ng,
Màu da xanh chưa d n v i phong-sương,
Trí b -ng thơ ngây kh kh o quá.
ðư ng Anh v ch, hi m-nguy và v t v ,
Tôi c theo, nhưng ch m-ch p vô-ng n.
Anh v i tôi, m i th y tư ng như g n.
Nhưng kỳ th t, có m t tr i cách bi t.
K t lúc c non sông ð i-Vi t
ð m chìm trong khói l a ng p lưng tr i
Vì bàn tay ñ m máu c a lũ ngư i
Vô t -qu c và c a loài xâm-lư c,
Anh ñã v i băng mình lên phía trư c.
ð ñàn em ch m ch p bư c l n theo.
Bóng dáng Anh b ng khu t dư i sương chi u
Và m t hút, không còn ai ñư c th y;
Nhưng ñư ng l i Anh ñi còn l i ñ y,
B n chúng tôi theo mãi quy t không lùi
Vì trong tim, trong cân-não chúng tôi,
Cây Sinh-t n ñã ñâm ch i n y nhánh
Tung nh ng h t gi ng ñ y m m s ng m nh
Gieo kh p nơi trên d i nư c non này.
ð i Anh ñang s ng v i chúng tôi ñây,
Nó s s ng v i l p ngư i s t i.
Anh v i chúng tôi không còn t u-h i,
Nhưng lúc nào, Anh cũng có g n bên
B n chúng tôi ñ khuy n-khích, ng i khen,
ð khuyên nh , v -v , hay khi n-trách.
ðư ng tranh-ñ u gay-go Anh ñã v ch
Sau chúng tôi, bao k s noi theo,
Anh s là ngư i ch ngõ xây nêu
ð d n-d t h ñi v ñúng ch .
Và nh ng k có nhi t-tâm ph ng-s
S l y Anh làm hư ng ñ o luôn luôn
B i vì Anh, tác gi thuy t Sinh-t n
Anh s ng mãi v i gi ng nòi ð i-Vi t.
NHA-TRANG
23-8-50
ð NG PHƯƠNG

7. L I M ð U
VAI TU NG C A TƯ-TƯ NG
TRONG XÃ-H I LOÀI NGƯ I
I- S LIÊN-QUAN GI A TƯ-TƯ NG VÀ HÀNH-ð NG
Ngư i ch là m t cây s y, cây s y y u nh t c a T o-v t; nhưng ñó là m t cây s y bi t suy
nghĩ. Câu nói trên ñây c a m t nhà hi n-tri t Tây-phương ñã ch t m t cách rõ r t ñ c-tánh c a
con ngư i.
Xét v phương-di n th -xác, ngư i không khác c m thú bao nhiêu. Giác-quan c a con ngư i
không hơn gì giác-quan loài súc-v t. V th -quan, thính-quan, và kh u-quan, ngư i l i còn kém
m t vài gi ng như gi ng chó gi ng mèo.
Nh ng hình-tư ng ngư i nh trí-th c c m-giác mà có cũng t n-t i và liên-h p nhau trong trí
ngư i y như trong trí loài thú, theo m t cơ-c u t o nên thói quen là ñi u r t tr ng i cho s suy
tư ng. Ngư i v n là nô-l c a t p-quán, c a não nhơn-tu n.
Ngoài ra, ngư i còn là nô-l c a khoái-l c n a. Ho t-ñ ng c a ngư i luôn luôn b quy n-l i chi-
ph i. Ngư i lúc nào cũng t -nhiên hư ng v phía th a mãn ñư c quy n-l i v t-ch t hay tinh-
th n mình.
Tuy v y, ngư i v n khác thú ch ngư i có ý-th c, có trí khôn. Ngư i không ph i lúc nào cũng
hành-ñ ng theo nh ng ph n ng t -nhiên như loài súc-v t. Tr ra nh ng trư ng-h p nguy-hi m
và c p-bách trong ñó h hoàn toàn tuân theo nh ng b n-năng, nh ng xúc-c m c a mình m t cách
vô-ý-th c, nh ng con ngư i trí óc bình-thư ng luôn luôn có xu-hư ng suy-lu n v nh ng hành-
ñ ng c a mình. ð i tư ng c a s suy-lu n này có th là nguyên-nhân hay c u-cánh c a s hành-
ñ ng. Nhưng nó cũng có th là s tìm tòi nh ng phương-ti n, cách th c hành-ñ ng ñ ñ t m c-
ñích m t cách d dàng và ch c ch n.
Như v y, trong ph n l n nh ng công vi c làm c a ngư i, ta ñ u có th nh n th y m t tư-tư ng
làm g c. Phát-sanh t m t ý mu n, tư-tư ng ñưa ngư i ñ n ch cân nh c, ñ n ño s l i h i, ph i
trái c a công vi c mình ñ nh làm m t cách k lư ng. Ch sau khi nh n th y r ng công vi c y
ph i và không có không xong, ngư i m i hăng hái ñ ng ra hành-ñ ng.

8. Tư-tư ng c a ngư i th t ra không ph i hoàn-toàn h p-lý. Trong ñ i s ng ý-th c c a ngư i, ti m-
th c hãy còn có m t nh-hư ng l n lao và tư-tư ng ngư i tùy-thu c nh ng b n-năng, nh ng
nhu-c u c a ngư i m t cách ch t ch . L m khi nó ch dùng ñ bi n-chánh cho nh ng hành-ñ ng
vô-ý-th c c a ngư i.
Thêm n a, d u cho ngư i có thoát-ly ñư c nh-hư ng c a ti m-th c, s suy lu n c a ngư i cũng
không sao ñi ñ n ch h p-lý hoàn-toàn. Như th là vì h -th ng suy-lu n nào cũng ph i ñ t n n
t ng trên m t ñ nh-ñ tiên-quy t không ch ng-minh ñư c.
Trong t t c nh ng khoa-h c, không khoa nào chánh-xác và có tính-cách thu n-lý b ng toán-h c.
Các ñ nh-ñ toán-h c liên-h p nhau trong m t h -th ng suy-lu n h t s c ch t-ch . Tuy nhiên,
h -th ng suy-lu n này ph i phát-xu t t m t công-ư c hay m t ñ nh-lý căn-b n không ch ng-
minh ñư c.
Khoa hình-h c c -ñi n ñ t n n-t ng trên ñ nh-lý Euclide. ð i v i nh ng ngư i công-nh n ñ nh-
lý này, khoa hình-h c c -ñi n có m t giá-tr tuy t-ñ i. Nhưng n u ta ph -nh n ñ nh-lý Euclide
thì t t c h -th ng hình-h c c -ñi n ñ u s p ñ h t. Khoa hình-h c phi-Euclide do m t nhà toán
h c c n-ñ i ñưa ra, chính d a vào m t ñ nh-lý ph -nh n ñ nh-lý Euclide.
Sau h t, ta có th nh n th y r ng ngư i ta l m khi cùng d a vào m t ñ nh-lý như nhau mà l i ñi
v hai ngã ch ng ch i nhau; hay trái l i, d a vào hai ñ nh-lý trái ngư c nhau mà l i ñi ñ n m t
k t-qu như nhau. H -th ng tri t-lý nào cũng phát-xu t t m t giáo-t , nhưng sau ñó, môn-ñ l i
phân ra hai phe t h u xung-ñ t l n nhau, mà phe nào cũng t xem mình là nhóm th ñư c chơn-
truy n. Trái l i, hai căn-b n tri t-lý khác nhau có th ñưa ñ n m t ch -trương tương-t . M nh t
qu quy t r ng ngư i tánh thi n, Tuân t , trái l i, cho r ng ngư i tánh ác, nhưng c hai ñ u ñ ng
ý v i Kh ng t công-nh n r ng n n-t ng c a chánh-tr ph i là s giáo-hóa ngư i theo nhơn
nghĩa.
V y, tánh-cách h p-lý c a tư-tư ng con ngư i th t là gi i-h n, nhưng d u sao, nó v n là m t
y u-t quan-tr ng c a ñ i s ng con ngư i. Chính nó làm cho con ngư i phân-bi t v i thú, chính
nó làm cho hành-ñ ng c a ngư i có tánh-cách ngư i.
Nơi nh ng ngư i c -sơ, tư-tư ng ñ n sau hành-ñ ng. Nhưng t khi ngư i thoát kh i tr ng thái
c m-thú ñ ti n ñ n tr ng-thái nhơn-lo i, tư-tư ng thư ng có trư c hành- ñ ng và hư ng-d n s
hành-ñ ng c a ngư i, ít nh t là trong nh ng bi n-c quan-tr ng c a ñ i ngư i. Không có nó,
ngư i thi u lòng tin tư ng và không hăng-hái trong s hành- ñ ng, nh t là khi s hành-ñ ng này
có tánh-cách nguy-hi m hay lâu dài. Không có nó, hành-ñ ng ngư i thi u v duy-nh t, ñã không
ñem ñ n k t-qu gì mà có khi l i còn mâu-thu n nhau n a.
B i v y, mu n cho hành-ñ ng mình ñưa ñ n m t công-trình h u-ích, ngư i c n có m t tư-tư ng
làm n n móng, v ch s n m c-ñích cho mình, và c n ph i h t lòng tin nơi tư-tư ng y. Hành-
ñ ng càng khó khăn, càng nguy-hi m, càng lâu dài, thì tín-ngư ng càng ph i m nh m và tư-
tư ng càng ph i v ng ch c. Có m t tư-tư ng ñúng ñ n làm căn-b n và m t lòng tín-ngư ng
nhi t-thành nơi tư-tư ng y r i, ngư i s t n-tâm, t n-l c hành-ñ ng b n gan chi n-ñ u, d u g p
khó khăn nguy-hi m cũng không chán n n, b cu c n a ch ng.

9. II- TƯ-TƯ NG CH -ð NG VÀ S HO T-ð NG CHÁNH-TR
Tư-tư ng có nh-hư ng r t nhi u ñ n s hành-ñ ng c a ngư i; nó là m t trong nh ng ñi u-ki n
quy t-th ng c a ngư i. Nh ng nhà chánh-khách c -kim ñã hi u rõ s quan-tr ng c a tư-tư ng
nên ñã luôn luôn d a vào nó ñ gi v ng tr t-t xã-h i hay ñ lôi cu n qu n-chúng theo mình
mà làm m t vi c gì.
Charles Morgan, m t ti u-thuy t-gia Anh, ñã b o: L ch-s loài ngư i là l ch-s c a trí-tu h .
D u không hoàn-toàn tán-ñ ng ý-ki n ñó, chúng ta cũng ph i công-nh n r ng tư-tư ng ñã ñóng
m t vai-tu ng chánh-y u trong l ch-s loài ngư i. Nh ng ho t ñ ng chánh-tr c a ngư i, t c là
nh ng ho t-ñ ng có liên-quan ñ n s t -ch c xã-h i, t -ch c nh ng cơ-quan cai-tr , t -ch c s
liên-l c gi a nh ng ngư i n m chánh-quy n và dân-chúng, ph n l n ñ u b s chi-ph i c a
nh ng tư-tư ng chánh-tr .
Chúng ta có th b o r ng t khi bi t suy-nghĩ, bi n-lu n, ngư i ñã tìm lý l ñ bi n-minh cho s
t n-t i c a chánh-quy n. H ñưa ra nh ng tư-tư ng v ch rõ ý nghĩa c a ñ i s ng chung, nêu ra
nh ng qui-t c mà ngư i ph i noi theo trong s cư-x v i nhau, và trong s ñ i-ñãi v i cơ-quan
ch -huy ñoàn-th .
Nh ng tư-tư ng này thư ng ñư c l ng vào m t h -th ng tri t-lý r ng rãi hơn, bao g m c võ-
tr -quan và nhơn-sinh-quan, làm n n-t ng cho m i suy-lu n. V -trí loài ngư i trong võ-tr cũng
như v -trí m i h ng ngư i trong xã-h i ñ u ñư c qui-ñ nh r ch ròi.
Nhà c m quy n luôn luôn tìm cách giáo-hóa nh ng ngư i ñ t dư i s ñi u-khi n c a mình, cho
h tin nơi nh ng tư-tư ng ñư c ñưa ra, s ng theo m t quan-ni m, m t ý hư ng chung, và khép
mình trong nh ng qui-t c nh t-ñ nh. Nh ñó, m i ngư i trong xã-h i có th s ng ñi u-hòa nhau
và ch p-nh n oai-quy n c a cơ-quan cai-tr . Tr t t xã-h i b i ñó mà ñư c kính n m t cách
ñúng ñ n và t -nhiên
Toàn-th nh ng quan-ni m, ý-hư ng và qui-t c chi-ph i ñ i s ng m t xã-h i h p l i làm cái ý-
th c-h c a xã-h i y. T t c nh ng l c-lư ng v t-ch t và tinh-th n c a xã-h i, ñ u hư ng ñ n
ch b o-v và duy-trì ý-th c-h , cho nên th -l c c a ý-th c-h ñ i v i xã-h i h t s c m nh m .
Ngư i b nhào n n trong khuôn kh m t xã-h i t bé ñ n l n t -nhiên có m t n p s ng phù-h p
v i ý-th c-h c a xã-h i y. Thói quen làm cho m i ngư i công-nh n r ng n p s ng ñó là m t
n p s ng h p-lý, và nh ng ngư i mu n thoát-ly kh i khuôn kh y ñ u b xem là h ng ngư i
quái-ñ n. Thái-ñ chi u theo thói t c c a ñ i-ña-s ngư i trong xã-h i làm cho ý-th c-h có m t
s c m nh vô-hình mà th t là hùng-h u.
Áp-l c c a ý-th c-h ñ i v i cá-nhơn trong xã-h i r t mãnh-li t, và ñ ng-th i cũng r t có hi u
l c, vì ngư i không nh n th y nó. Th -l c c a ý-th c-h ñ i v i xã-h i m nh m ñ n n i nhà
c m quy n cũng ph i noi theo nó m i t n-t i ñư c.
Trong l ch-s , nhi u ngư i ñã n m ñư c ñ i quy n trong tay mà ñã ph i n m mùi th t-b i trong
vi c c g ng s a ch a l i xã-h i, vì h ñã vi-ph m ý-th c-h lưu-hành. Vương An Th ch Tàu,
H Quí Ly Vi t Nam, Joseph II Áo ñ u không th c-hi n ñư c chương-trình c i-cách c a
mình, m c d u ñã trên t t ñ nh c a quy n-th .

10. B i ñó, nhà c m quy n thư ng ph i noi theo ý-th c-h c a xã-h i. Trong m i công cu c kinh-
dinh, m i chương-trình ki n-thi t, m i phương-lư c, chánh-sách, h ñ u ph i d a vào nó m i lôi
kéo ñư c qu n-chúng theo h .
Mu n ñánh ñ nhà c m quy n c a m t xã-h i, ngư i ta không th ch d a vào võ-l c suông, tr
ra khi nào s chênh l ch l c-lư ng quá l n lao khi n cho ngư i ta có th ch -ng ñư c ñ i-
phương m t cách nhanh chóng.
Nh ng k ñi chi m nư c ngư i mu n thành-công d dàng bao gi cũng ph i ñưa ra nh ng lý l
bi n-chánh cho hành-vi xâm-lư c và s ñô-h c a h , ñ cho dân nư c b công-kích tán-thành
h , hay ít nh t, cũng ch p-nh n s ng -tr c a h .
Nh ng tư-tư ng mà b n ngư i xâm lư c ñưa ra có th tôn-tr ng ý-th c-h cũ c a xã-h i h
chi m-ño t. Và sau khi xây d ng xong ch -quy n c a h , b n ngư i xâm-lư c này ñ cho dân-
chúng xã-h i b chi m-ño t s ng theo n n n p cũ, ch c g ng hư ng v phía h s tôn-tr ng mà
trư c kia dân-chúng ñó dành cho nhà c m quy n cũ.
Nhưng b n ngư i xâm-lư c cũng có th ñem m t ý-th c-h m i thay vào ý-th c-h cũ. Sau khi
xây-d ng ñư c ch -quy n c a mình và t -ch c ñư c m t ch -ñ cai-tr v ng ch c, h ñem ph -
bi n nh ng tư-tư ng chánh-tr c a h , và l n l n u n n n ñ i s ng c a nhóm ngư i h chinh-
ph c theo nh ng quan-ni m, ý-hư ng và qui-t c c a h .
Nh ng nhà cách-m ng mu n cư p ñư c chánh-quy n cũng ph i tìm cách ch ng t r ng công
cu c ho t-ñ ng c a mình h p v i chánh-nghĩa. H có th là nh ng ngư i tôn th ý-th c-h cũ,
và l y c nhà c m quy n không x ng ñáng v i nhi m-v hay thi-hành sai nh ng nguyên-t c
chánh-tr do ý-th c-h cũ nêu ra, ñ hô hào dân-chúng theo h mà l t ñ nhà c m quy n. Trong
trư ng-h p ñó, khi n m ñư c chánh-quy n, nh ng nhà cách-m ng này ti p t c duy-trì ý-th c-h
cũ, ch s a ch a m t vài ñi m mà h cho là sai l m, và bài tr nh ng t -chánh mà nhà c m
quy n trư c lưu l i.
Quan-ni m cách-m ng này là quan-ni m cách-m ng c nư c ta và nư c Tàu. Trong hơn hai
mươi th -k , ngư i Vi t-Nam và ngư i Trung Hoa ñã làm cách-m ng theo l i Võ Thang, nghĩa
là ch nghĩ ñ n vi c thay ñ i chánh-sách và nhà c m quy n ch không nghĩ ñ n vi c thay ñ i c
ý-th c-h c a xã-h i.
Nhưng cũng có khi s b t-bình c a nh ng nhóm ngư i s ng trong m t ch -ñ b t-công ñưa ñ n
nh ng k t-qu tai-h i cho ý-th c-h chi-ph i xã-h i. Không nh ng oán ghét ngư i th ng-tr ,
ngư i b th ng-tr còn ghét luôn ñ n nh ng tư-tư ng, nh ng quan-ni m mà ngư i th ng-tr ñưa
ra ñ bi n-chánh và duy-trì quy n l c c a mình. H cho r ng t t c nh ng s cơ-c c, kh s c a
h ñ u do ý-th c-h cũ gây ra. Nh ng nhà cách-m ng có th ñưa ra nh ng tư-tư ng m i, bày t
m t quan-ni m t -ch c xã-h i m i, d a vào nh ng nguyên-t c khác v i nh ng nguyên-t c làm
căn-b n cho ý-th c-h cũ.
Nh ng tư-tư ng chánh-tr m i này, n u thích-h p v i nguy n-v ng c a dân-chúng, thì s ñư c
h hoan-nghinh và ch p-nh n. Nh ng ngư i mê say nó thì noi theo nó mà tranh-ñãu ch ng l i
nhà c m quy n d a vào ý-th c-h cũ, và ch ng l i nh ng nhóm cách-m ng khác, theo nh ng xu-
hư ng chánh-tr khác.

11. Nhóm cách-m ng nào thành-công trong cu c chi n-ñãu này cũng tìm cách h y-di t ý-th c-h cũ
và nh ng xu-hư ng chánh-tr c nh-tranh v i lý-tư ng mình. Cùng v i s c ng-c chánh-quy n
b ng võ-l c, h ph -bi n lý-tư ng ñó ra. B ng s tuyên-truy n, b ng s giáo-d c, h tìm cách
g t r a h t nh-hư ng c a ý-th c-h cũ và c a nh ng xu-hư ng chánh-tr khác ñ cho tư-tư ng
chánh-tr h ph ng th ñư c hư ng ñ a-v ñ c-tôn. Nh ñ a-v ñ c-tôn này, tư-tư ng chánh-tr
ñó l n l n u n n n ñ i s ng xã-h i theo quan ni m nó ñưa ra, và t o cho xã-h i m t ý-th c-h
m i thích-h p v i nó. ðó là quan-ni m cách-m ng th i c n-ñ i ñư c th c-hi n m t cách tri t-ñ
nư c Pháp năm 1789 và nư c Nga năm 1917.
Mu n tiêu-di t nh ng tư-tư ng ngh ch v i mình, nhà c m quy n cũng ph i dùng m t tư-tư ng
khác làm căn-b n. Tư-tư ng này có th d a vào ý-th c-h cũ c a xã-h i hay d a vào m t ý-th c-
h m i. Nhưng d u sao, nó cũng ph i ch rõ ch sai l m c a tư-tư ng kia, ñ cho nh ng k th a-
hành vi c ñàn-áp tư-tư ng kia và nh ng ngư i trung- l p có c m-tư ng r ng vi c ñàn-áp y là
m t vi c làm chánh-ñáng.
M t chánh-sách ñàn-áp ch d a vào võ-l c suông th nào cũng ñưa ñ n s th t-b i. Mà n u nó có
thành-công ñi n a, thì s thành-công y cũng ph i tr m t giá r t ñ t. Vì nh ng ngư i b ñàn-áp
v n tin r ng tư-tư ng mình là ñúng, và vui lòng ch t vì nó; ngư i trung-l p cũng b t-bình vì s
tàn-b o c a chánh-ph và có c m-tình v i n n-nhơn c a s tàn-b o y. Như th uy-tín c a
chánh-ph th nào cũng ph i b lung lay.
Nh ng tư-tư ng làm căn-b n cho hành-vi nh ng ngư i c m v n-m ng các dân-t c t trư c ñ n
gi có khi thành th t, có khi ch là m t t m màn che ñ y nh ng lý do n-áo khác. Nhưng trong
trư ng-h p nào, nó cũng ph i ñư c tín-nhi m m i thành-công ñư c, và m i ch -trương ñư c s
hành-ñ ng c a m t s ñông ngư i trong xã-h i.
Lúc con ngư i còn trong tr ng-thái bán-khai thì nh ng tư-tư ng ch -ñ ng có v thô-sơ gi n-d
l m. Nh ng v tù-trư ng gây s c -k t trong b -l c mình b ng tư-tư ng cho r ng t t c m i
ngư i trong b -l c ñ u do m t ông t mà sanh ra. Nh ng v giáo-ch ñã xây-d ng tôn-giáo mình
trên m t thuy t kh i-nguyên và m t võ-tr -quan huy n-bí. Nh ng nhà vua c -th i thì duy-trì th
l c c a dòng h mình b ng thuy t thiên-m ng.
Trong t t c nh ng t -ch c c -sơ y, tư-tư ng thư ng hay h n-h p v i cá-nhơn ch -trương nó.
Vì th , nhi u nhà hư ng-d n qu n-chúng ñã tìm cách làm cho ngư i ta tín-ngư ng nơi mình
trư c khi b t h thi-hành tư-tư ng c a mình. Do ñó mà phát-sanh nh ng câu s m-ng , nh ng câu
chuy n huy n-ho c, nh ng mưu-m o kỳ-khôi c a nh ng nhà c m quy n thu trư c.
Nhưng con ngư i càng ngày càng ti n-hóa, khoa-h c m mang thêm mãi, óc phê-bình cũng l n
l n phát-tri n, nh ng tư-tư ng m c-m c thô-sơ, nh ng mưu-m o ngây thơ không ñ s c gây s
tin- tư ng c n-thi t n a. Mu n t o ra m t phong-trào m nh m , nh ng chánh-khách ph i nêu ra
nhi u tư-tư ng s p ñ t thành h -th ng, lu n-ñi u ch t ch , m ch-l c phân-minh. ðó là nh ng lý-
thuy t chánh-tr ñư c nhi u ngư i tôn th làm ch -nghĩa, và làm n n-t ng cho nh ng ý-th c-h
c a nh ng xã-h i văn-minh.
III- ðI U-KI N QUY T-TH NG C A M T TƯ-TƯ NG CH -ð NG

12. D u cho tư-tư ng ch -ñ ng là m t ý-tư ng thô-sơ hay là m t lý-thuy t có căn-b n v ng ch c
cũng th , mu n n m ph n th ng-l i, nó ph i có m t s ñi u-ki n thi t-y u.
Trư c h t, tư-tư ng ch -ñ ng ph i có tánh-cách thi t-th t, ñi sát tâm-lý và quy n-l i qu n-
chúng. M t lý-thuy t chánh-tr hoàn-toàn không-tư ng không sao có th thành-công ñư c. Tuy
nhiên, s th t phũ phàng r t khó cám d con ngư i. Ngay ñ n nh ng k ch tranh-ñ u vì quy n-
l i thi n-c n cũng không m y khi dám v ng c tuyên-b r ng mình ch nh m m t m c-ñích ích-
k . Vì ñó, mu n cho ngư i ho t-ñ ng m t cách hăng hái b n b và s n sàng hy-sinh cho m t
công-nghi p chung, c n ph i có m t lý-tư ng cao-siêu có th h p-d n qu n-chúng.
Nh ng lý-thuy t chánh-tr ñã thành-công trên th -gi i t trư c ñ n nay là nh ng lý-thuy t ñã
dung-hòa ñư c tánh-cách thi t-th t và không-tư ng. Trung-Qu c, tư-tư ng ð o gia và M c
gia ñã th t-b i vì quá không-tư ng, trong khi tư-tư ng Pháp gia th t-b i vì quá thi t-th t. Ch có
tư-tư ng Nho gia, nh dung-hòa ñư c lý-tư ng và th t-t m t cách ñ ng ñ u, nên m i thành-
công ñư c lâu dài.
Ngoài ra, tư-tư ng ch -ñ ng còn ph i có tánh-cách gi n-d , d hi u, ñ cho ngư i t m-thư ng
th y rõ s c n-ích và chánh-ñáng c a nó mà hư ng- ng theo.
Nh ng chánh-khách c n-ñ i ñã nh n th y nh ng ñi u-ki n quy t-th ng c a tư-tư ng ch -ñ ng.
Do ñó h tìm cách ñơn-hóa nh ng lý-thuy t khó hi u c a h . Lư c b h t nh ng ph n lu n-lý
cao-siêu, h tóm t t chương-trình và ch -nghĩa c a h trong m t vài tiêu-ng làm kh u-hi u
tranh-ñ u. Nh ng tiêu-ng y là k t-tinh c a lý-thuy t. Nó ph n-chi u m t hình- nh lý-tư ng và
g n gàng, d hi u ñ s c kích-thích m t ngư i trí óc t m-thư ng.
Nh m t phương-pháp tuyên-truy n nh i s , nh ng kh u-hi u y có th ph -bi n trong dân
chúng. N u nh ng yêu-sách nó g i ra phù-h p v i nguy n-v ng nhi u ngư i, nó có th t o ra
m t h ng ngư i nhi t-tin, ph ng th lý-thuy t như là m t tôn-giáo, m c d u nhi u khi không ai
hi u ph n hình-nhi-thư ng c a lý-thuy t y ra sao, và c -nhiên không bi t lu n-lý c a nó ñúng
hay sai. Vì th , ta th y r t nhi u lý-thuy t chánh-tr d a vào nh ng tư-tư ng không th gi I-thích
ñư c b ng khoa-h c hay kinh-nghi m, lu n-lý r t sai l m mà ñư c m t s ngư i xem như là m t
chơn-lý cao-siêu, th n thánh, b t-kh xâm ph m.
IV- S XUNG-ð T GI A NH NG TƯ-TƯ NG CHÁNH-TR TRONG TH -GI I HI N ð I
Th -k th 20, các lý-thuy t chánh-tr ñã ñư c m mang ñ n m t m c ñ chưa t ng th y trong
l ch-s và m i cu c chi n-ñ u chánh-tr hi n gi ñ u mang d u hi u c a m t cu c xung-ñ t tư-
tư ng. Trong tr n th -chi n th nh t, hai bên ñ i-l p ñã b t ñ u lưu tâm ñ n vi c ph -bi n ra
qu n-chúng nh ng lý-lu n bi n-chánh cho m c-ñích mình ñeo ñu i. V phương-di n này, vi c
t ng-th ng M Wilson nêu ra 14 ñi m làm n n t ng cho công cu c t -ch c th -gi i th i h u-
chi n ñã ñánh d u cho m t k -nguyên m i.
V i s thành-công c a ñ ng c ng-s n nga năm 1917 và sau ñó, c a các ñ ng phát-xít Ý và
qu c-xã ð c, công-tác tuyên-truy n ñóng m t vai tu ng quan-tr ng trong ñ i s ng chánh-tr
các nư c. Trong tr n th -chi n th nhì, hai kh i ñ i-l p nhau ñã v n d ng nh ng phương-ti n
kh ng l ñ giành ph n ph i v mình trư c dư-lu n qu c-t .

13. Sau khi chi n-tranh k t-li u, các nư c chi n-th ng l i phân ra làm hai kh i xung ñ t nhau. Gi a
hai kh i này, chi n-tranh th t s chưa n bùng ra, nhưng tr n gi c tuyên-truy n ñã th y di n ra
m t cách vô cùng ráo ri t.
Ghép vào cu c xung-ñ t gi a hai kh i M Nga, l i còn có nh ng cu c xung-ñ t khác n a.
Nh ng dân-t c b tr ñ ng lên giành ñ c-l p ph i ñương ñ u l i các ñ -qu c xâm-lư c. Ngoài ra,
nh ng nư c ban ñ u cùng trong m t kh i v i nhau, sau l i ñâm ra ch ng ch i l n nhau. Nhi u
qu c-gia thân M trư c ñây nay quay ra ch -trương trung-l p. Và trong kh i c ng-s n thì sau
Tito l i ñ n Trung-C ng ñ ng lên ch ng l i Nga.
Trong nh ng nguyên-nhơn gây ra nh ng cu c xung-ñ t trên này, t t-nhiên là quy n-l i ñóng m t
vai tu ng không nh . Nhưng trong t t c nh ng nhóm ñ ng lên tranh-ñ u, không nhóm nào là
không d a vào m t lý-thuy t chánh-tr . Trong cu c chi n-ñ u gay go này, nh ng nhóm n m l y
ưu-th là nh ng nhóm khéo léo trong s tuyên-truy n và d a vào m t h -th ng tư-tư ng h p-d n
ñư c qu n-chúng.
Nư c ta cùng trong m t trào-lưu chung tràn ng p c th -gi i, nên cũng b nh-hư ng lây. Cu c
ñ u-tranh t gi i-phóng c a dân-t c ta ñã b b n c ng-s n l i-d ng ñ ph ng-s cho kh i Nga.
Nh m t t -ch c ch t ch , m t b máy tuyên-truy n tinh-x o và m t chánh sách khéo léo, h ñã
lôi kéo ñư c m t ph n qu n-chúng theo h . Nh ng nhóm chánh-tr khác ñã ñ ng lên ch ng ch i
l i c ng-s n, nhưng l i theo nhi u xu-hư ng khác nhau nên không c k t nhau ñư c.
S xung-ñ t gi a ngư i Vi t-nam v i th c-dân cũng như c a các nhóm chánh-tr Vi t-Nam v i
nhau ñã b nh-hư ng n ng n c a th i-cu c qu c-t . Vì không nhóm nào n m ph n th ng-l i
hoàn-toàn nên ñ t nư c Vi t-Nam b phân ñôi, và m i ph n, s xung-ñ t gi a hai phe c ng-s n
và qu c-gia, gi a các phe phái c ng-s n v i nhau, và gi a các xu-hư ng qu c-gia khác nhau,
cũng không kém ph n mãnh-li t. K t-qu là dân-chúng Vi t-nam b ñiêu-ñ ng kh -s , và s ng
mãi trong m t b u không-khí chi n-tranh, không th ki n-thi t x s ñư c.
Tình-tr ng này không th kéo dài ra mãi. Mu n thoát kh i s b t c hi n nay, ngư i Vi t-Nam
c n ph i c k t nhau l i làm m t kh i tranh-ñ u cho quy n l i chung. Mà mu n ñư c như th ,
chúng ta c n ph i có m t n n tư-tư ng chánh-ñáng làm g c.
Quy n sách này ra ñ i là ñ ñóng góp m t ph n công-nghi p vào vi c ñ -phá nh ng tư-tư ng sai
l m và xây-d ng m t lý-thuy t thích-h p cho dân-t c Vi -Nam. Vì ñó, nó chia ra làm hai ph n.
Ph n ñ u nghiên-c u v nh ng ch -nghĩa chánh-tr danh ti ng ñã ra ñ i ; ph n sau trình bày m t
ch -nghĩa qu c-gia ñã ñư c m t nhà lãnh-t cách-m ng nêu ra t năm 1939 và sau ñó ñư c
nhi u anh em chi n-sĩ vun b i tu-b thêm. Tác-gi mong ư c r ng nh ng b n ñ c-gi c a quy n
sách này s không ng n ng i phê-bình s a ch a nó và nên thêm ý-ki n ñ cho ngư i qu c-gia
Vi t-Nam có ñư c m t n n tư-tư ng căn-b n kh dĩ dùng làm m t l i-khí tranh-ñ u cho s s ng
còn chung c a toàn-th dân-t c Vi t Nam.

15. PH N TH NH T
LƯ C-KH O V NH NG
LÝ-THUY T CHÁNH-TR
ðà LƯU-HÀNH TRÊN TH -GI I
T TRƯ C ð N NAY

17. CHƯƠNG I
NH NG TÔN-GIÁO, LÝ-THUY T TH N-QUY N
I- S PHÁT-SANH C A NH NG TÔN-GIÁO, LÝ-THUY T TH N-QUY N
Trong s ho t-ñ ng không ng ng c a mình ñ sinh-t n và ti n-hóa, loài ngư i ñã nh m t kh -năng
ñ c-bi t mà vư t lên trên m i loài sanh-v t khác r t xa. Kh -năng ñó là trí khôn c a ngư i. Trí khôn
này không ph i ch lo gi i-quy t nh ng v n-ñ tr c-ti p c n-thi t cho ñ i s ng c a ngư i. Nó còn ñưa
ngư i ñ n ch tìm hi u nh ng lý l , nh ng nguyên-nhơn c a s v t.
C -nhiên là s suy-tư ng c a ngư i không ph i ñ t ngay ñư c m c hoàn toàn t khi phát-hi n. Lúc
ban ñ u, nh ng tri-th c c a ngư i v th -gi i ngo i quan hãy còn thô-sơ l m và nh ng tư-tư ng c a
ngư i, ngay ñ n nh ng tư-tư ng r t sâu s c và có m t l p-lu n r t ch t ch , cũng v n d a vào m t n n
t ng mơ-h không v ng ch c. Ch sau khi kh o sát k càng v s v t chung quanh mình và v ý-th c
mình, ngư i m i ti n ñ n nh ng tri-th c th c-nghi m và lý-lu n c a ngư i m i có m t cơ-s khoa-h c
hơn.
Nói m t cách khái-quát, nh ng tôn-giáo là k t-qu s c g ng c a ngư i ñ gi i-thích s v t lúc ngư i
v a thoát kh i thú tánh, lúc tư-tư ng ngư i chưa ñ t ñư c trình-ñ chánh xác và ch c ch n c a khoa-
h c. S phát-sanh c a các tôn-giáo th t ra r t là ph c-t p, và hi n gi , chúng ta thi u nh ng tài-li u
c n-thi t ñ phác l i l ch-trình c u-t o c a nó m t cách rõ ràng, ñ ng ñ n. Tuy th , s kh o-sát v
phong-t c và tư-tư ng c a nh ng nhóm ngư i còn l c-h u, và s nghiên-c u v ñ i s ng tâm-lý c a
ngư i, ñã giúp nh ng nhà khoa-h c nêu ra nh ng gi -thuy t có th xem là phù-h p v i s th t v v n-
ñ này.
A- Ý-NI M LINH-H N
M t trong nh ng s -ki n làm phát-sanh ra nh ng tôn-giáo là s nh n có linh-h n. Ngư i c -sơ th y
r ng khi mình th c và t nh-táo, mình có ý-th c, và nh n-chơn ñư c b n-ngã thư ng-nh t c a mình.
Nh ng khi ng hay b t-t nh, trái l i, ngư i mê man không c m th y gì c , hay có chiêm bao mà c m

18. th y ñi u kia vi c n thì nh ng trí-th c c a ngư i cũng không phù-h p v i cái b n-ngã bình-thư ng
c a mình. ði u này làm cho ngư i nghĩ r ng ngoài th -xác, còn có m t nguyên-t khác t o nên mình.
Nguyên-t ñó là linh-h n. Khi ngư i th c và t nh-táo, linh-h n trong th -xác ngư i, khi ngư i ng
hay b t-t nh, linh-h n t m r i kh i th -xác y.
Trong nh ng gi c chiêm bao c a mình, ngư i c -sơ nhi u khi l i th y nh ng ngư i quen thu c ñã
ch t. Gi a gi c chiêm bao, h thư ng ng -nh n r ng nh ng k y còn s ng như mình. Ch khi t nh
d y, h m i nh r ng nh ng k y không còn cõi ñ i và không th g p ñư c trong th -gi i này n a.
Do ñó, h nghĩ r ng khi ngư i ch t, ch có th -xác ngư i là tan rã, còn linh-h n thì t n-t i mãi.
Nh ng linh-h n này vô-hình ñ i v i ngư i thư ng, nhưng v n chung quanh h ; nó cũng có nh ng
tình-c m, nhu-c u như ngư i s ng, và có th h i ñ n tánh-m ng ngư i s ng. ð i v i nh ng linh-h n
không hình không nh, ch có th g p ñư c trong chiêm bao, ngư i hoàn toàn b t-l c. Phương-pháp
duy-nh t c a ngư i ñ ñ i-phó v i các linh-h n y là th a mãn nh ng nhu-c u c a nó, và t ra ph c-
tùng nó ñ nó không phá-ho i mình. Vì ñó, ngư i nghĩ ñ n vi c th ph ng nh ng linh-h n ngư i ch t.
B- Ý-NI M TH N-MINH
M t m t khác, ngư i c -sơ nh n th y r ng ph n l n nh ng v t quanh mình ñ u bi n hình hay chuy n
ñ ng, ho c có nh ng hình dáng lúc thì oai-nghiêm, lúc thì hùng-vĩ lúc thì ñáng ghê r n. M t tr i, m t
trăng và các v tinh-tú luân phiên l n m c; núi non r ng rú và m t ñ t cùng bi n c hi n ra dư i nh ng
nh-tư ng khác nhau tùy mùa, tùy lúc; b u tr i khi thì quang-ñãng, mây bay gió th i nh nhàng, khi thì
ñen t i âm u, v i bão t , v i s m sét ñùng ñùng. T ng y hi n-tư ng ñánh m nh vào trí óc ngư i.
Vì không hi u rõ nh ng cơ-c u tác-ñ ng c a các l c-lư ng thiên-nhiên trên này, và th y r ng nh ng
tác-ñ ng ñó khi thì có l i, khi thì có h i cho mình, ngư i c -sơ cho r ng sau m i l c-lư ng, ñ u có
m t nguyên-lý thiêng liêng ñi u-khi n. Nguyên-lý này là v th n-minh vô-hình và có nhu-c u, tình-
c m như linh-h n ngư i ch t, nhưng có oai-quy n và th -l c hơn linh-h n ngư i ch t r t nhi u. ð i
v i th n-minh, ngư i cũng không có cách nào ñ i-phó l i, ngoài vi c t -l tôn-sùng h ñ h thương
tình mà tha th hay tin yêu mà b o-v cho mình.
C- Ý-NI M V T-T
Trong s v t l n v i v n-v t ñ mưu-c u s s ng, ngư i ph i ñ ng ch m v i nhi u loài khác. Có nhi u
loài th c-v t và nh t là ñ ng-v t làm cho ngư i kinh s hay c m-ph c. V i tâm-h n m c-m c c a
mình, ngư i c -sơ tư ng r ng n u mình ăn th t nh ng loài v t y, ho c trá hình cho gi ng nó, mình
cũng có nh ng ñ c-tánh như nó, hay ñư c nó cho r ng mình ñ ng-lo i v i nó mà không sát-h i mình.
Ngư i Vi t-t c ngày xưa làm ngh chài lư i nên thư ng hay l n l i dư i sông dư i bi n. H r t s
gi ng giao-long, t c là m t lo i thu ng lu ng cá s u, làm h i mình. Vì ñó, h xâm mình cho gi ng nó
và l n l n ñi ñ n ch cho r ng mình thu c ch ng-t c giao-long.
V sau, m t chi-nhánh Vi t-t c ñ n ñ t Phư c-ki n. Thư ng năm, h hay ñáp thuy n vư t bi n ñi l i
t ñ t căn-c ñ n các mi n duyên-h i phương nam, như H i nam, B c-Vi t, có l c Nam-dương
qu n-ñ o n a. Mùa gió b c, h kh i-hành, ñ n gió n m, h l i tr v quê quán. Trong nh ng l n vư t
bi n như v y, h t so sánh mình v i nh ng ñàn chim l c, m t gi ng h u-ñi u thu c lo i ng ng tr i,

19. cũng m i năm theo gió b c bay v b bi n phương nam, và ñ n mùa gió n m thì bay tr v ñ t cũ. Do
ñó, h mang lông chim l c ñ gi làm gi ng chim y. Sau ñó, h th chim l c làm v t-t , l y tên nó
làm tên b -l c mình và t g i mình là dân t c L c-Vi t. H là th y-t c a dân-t c Vi t-nam ta.
Dãu v t c a s th ph ng v t-t trên này hãy còn trong l ch s nư c ta, v i nh ng truy n-thuy t
cho r ng nòi gi ng ta là con cháu R ng Tiên, v i nh ng tên L c-Long quân và L c-Vương, mà ta
dùng ñ g i nh ng v vua ñ u tiên c a ñ t nư c ta.
Có khi v t-t là m t con v t ñóng vai tu ng quan-tr ng trong s s ng c a dân, hay ñã giúp ích
r t nhi u cho ngư i qu c-t . S th ph ng v t-t thư ng làm cho m i dây liên-l c quan-tr ng
cho t t c m i ngư i trong m t b -l c, m t th -t c, có khi ñ n c m t ti u-bang. Ngư i c -sơ
ph i gi nhi u qui-t c ñ i v i v t-t . Thư ng, h ph i t ý tôn-sùng v t-t , không bao gi ph m
ñ n nó, nhưng cũng có nhi u b -l c ñư c phép ăn th t v t-t trong m t th i kỳ nh t-ñ nh m i
năm ñ nh ñó mà có ñư c nh ng ñ c-tánh quí báu c a v t-t .
D- Ý-NI M V V TH N B O-V ðOÀN-TH
Khi xã-h i ti n ñ n m t trình-ñ văn-minh cao hơn, ý-ni m v t-t l n l n phai m trong trí ngư i, và
ñư c thay th b ng ý-ni m v m t v th n ñ c-bi t b o-v ñoàn-th . V th n này có th là ngư i lãnh t
ñ u tiên ñã ñi u-khi n ñoàn-th hay là m t v anh-hùng c a ñoàn-th , nhưng cũng có th là m t v th n
tư ng-tư ng ra, hay m t v th n nguyên-lý c a l c lư ng thiên-nhiên ñư c ñoàn-th th cúng.
ð- Ý-NI M THƯ NG-ð
Nh ng ý-tư ng v linh-h n, v th n-minh, v v t-t , v v th n b o-v ñoàn-th thư ng tr n l n vào
nhau. Nó t o ra trong trí ngư i m t th -gi i vô hình ñ y nh ng nhơn-v t quy n-năng r t l n ñ i v i
võ-tr và nh t là ñ i v i ngư i.
Ban ñ u, ngư i th cúng t t c nh ng ma qu th n thánh như nhau. Nhưng s quan-sát b máy cai-tr
chung quanh mình cho ngư i th y r ng xã-h i nào cũng có tr t-t , có các c p b c cao th p.
Nh ng th -t c ñ u có ngư i t c-trư ng c m ñ u. Nh ng b -l c do các th -t c liên minh nhau l i ñ l p
thành thì có ngư i tù-trư ng ch -huy. Nh ng ti u-bang và qu c-gia, k t-qu s thôn-tính l n nhau hay
s thông-hôn gi a nh ng b -l c, cũng có v lãnh-chúa hay qu c-vương ñi u-khi n. Nh ng t c-trư ng,
tù-trư ng có th còn ñư c dung-n p trong ti u-bang và cai-tr th -t c hay b -l c mình dư i quy n lãnh-
chúa hay qu c-vương.
Nh ng ñi u này ñưa ngư i ñ n ý nghĩ s p h ng các nhơn-v t c a th -gi i vô-hình. Bên trên nh ng v
th n-minh, nh ng linh-h n ngư i ch t, ngư i c -sơ tư ng-tư ng ra m t v th n có quy n-l c t i-cao,
ñi u-khi n t t c nh ng th n-minh và linh-h n ngư i ch t, ñi u-khi n c nh ng l c-lư ng thiên-nhiên
và võ-tr . V th n này thư ng là v th n b o-v cho ñoàn-th ñã th c-hi n ñư c s th ng-nh t các b -
l c ñ l p nên ti u-bang hay qu c-gia. Nhưng ñó cũng có th là m t nhơn-v t khác hơn t t c nh ng v
th n-minh s n có: ñó là Tr i hay Thư ng-ð .
Khi tư-tư ng ngư i ñã ti n ñ n m t m c cao hơn, ngư i suy nghĩ sâu xa hơn v võ-tr trong ñó mình
s ng. ði u ngư i nh n th y trư c h t là nó r t minh-mông vĩ-ñ i, nhưng l i r t có tr t-t , r t ñi u-hòa.

20. Ngư i nghĩ r ng m t công-trình tinh-x o như v y không th nào do s ng u-nhiên mà c u t o ñư c.
Do ñó m i phát-sanh ý-tư ng cho r ng nh t-ñ nh ph i có m t ñ ng toàn-thi n toàn-năng sáng-t o ra
muôn v t. ð ng T o-hóa này t t-nhiên ph i là ông Tr i, v Thư ng-ð ngư i ñã tôn th .
Trong khi m t s ñông dân-t c gi mãi lòng tin tư ng nơi nhi u v th n-minh, m t vài gi ng
dân, sau khi có ý-ni m v Thư ng-ð khai sáng võ-tr r i, thì hư ng v thuy t ñ c-th n. Theo
thuy t này, ngoài Thư ng-ð ra, không còn có v th n-minh nào khác n a, và con ngư i ch nên
th cúng m t mình Thư ng-ð mà thôi.
Bu i ñ u, ñ ng Thư ng-ð do ngư i tư ng-tư ng là m t nhơn-v t có hình th gi ng như ngư i,
l m khi l i có nh ng nhu-c u, xúc c m, tánh-tình như ngư i n a. Nhưng sau ñó, nh ng tri t-gia
l n l n tr u-tư ng-hóa hình nh Thư ng-ð , và cu i cùng, xem Thư ng-ð như là m t nguyên-
lý linh thiêng, ñâu cũng có và lúc nào cũng có, nhưng không có hình-th tánh-ch t như ngư i.
E- S PHÁT-TRI N C A TINH-TH N ð O-ð C.
V i ý-ni m m i này v Thư ng-ð , nh ng tôn-giáo b t ñ u có m t n n tri t-lý uyên-thâm. N n tri t-lý
này có khi ñi ñ n ch không công-nh n Thư ng-ð , cho d u là dư i hình th c m t nguyên-lý vi-di u.
Tuy th , nó v n nhu m màu huy n-bí và không ñ t ñư c tánh-cách rõ ràng c a khoa-h c. Nhưng d u
sao nó cũng ñưa ñ n cho tư-tư ng ngư i m t y u-t m i là m t n n ñ o-ñ c trư c kia chưa có.
Ngư i c -sơ ch th cúng tôn-sùng các linh-h n, các v th n-minh hay Thư ng-ð v i m c-ñích mua
c m-tình nh ng ñ ng thiêng liêng ñ kh i b nh ng ñ ng y tr ng-ph t, hay hơn n a, ñ ñư c nh ng
ñ ng y b o-tr , phù-trì cho. V i m t n n-t ng tri t-lý cao hơn, các tôn-giáo ñưa ngư i ñ n ý-ni m tu-
thân ñ x ng-ñáng v i Ngài, ñ có th hòa-h p h n mình v i linh-h n Thư ng-ð . ði u này giúp
ngư i ti n m t bư c khá dài trên ñ a-h t tinh-th n và làm cho nhơn-lo i ñư c thu n-lương hơn trư c.
II- TH KH O-SÁT V M T VÀI TÔN-GIÁO QUAN TR NG TRÊN TH - GI I.
Nh ng tư-tư ng th n-quy n ñã phát-sanh nơi t t c m i dân-t c trên th -gi i. Nguyên t c căn-b n c a
tư-tư ng y là lòng tin nơi m t th -gi i vô-hình v i nh ng nhơn-v t có nhi u quy n-năng ñ i v i võ-
tr và ñ i s ng con ngư i. Nó chung cho t t c m i gi ng dân. Tuy th , v phương-di n th c-hành,
nh ng hình-th c tôn-giáo khác nhau vô-cùng tùy xã-h i, tùy th i-ñ i.
Nghiên-c u tư ng-t n t t c nh ng h -th ng tư-tư ng th n-quy n trong nhơn-lo i t xưa ñ n nay là
m t vi c làm ph c-t p mà không ích-l i gì nhi u. ð th y rõ tánh-cách c a nh ng lý-thuy t th n-
quy n, chúng ta ch c n kh o-sát qua nh ng tôn-giáo quan-tr ng hi n còn ñư c sùng-m trên th -gi i.
A- ð O BÀ-LA-MÔN, PH T-GIÁO VÀ N-ð -GIÁO
Dân n-ñ là m t gi ng dân có m t óc th n-bí m nh m vô-cùng. Tư-tư ng tôn-giáo c a h r t uyên-
thâm và nh-hư ng tôn-giáo ñ i v i h mãi ñ n ngày nay mà hãy còn h t s c tr ng-ñ i.

21. 1- KINH PH -ðÀ VÀ ð O BÀ-LA-MÔN
a- CÁC KINH ðI N
Nh ng di-tích c nh t v n n tư-tư ng n-ñ g m l i trong b n quy n sách Ph -ñà (Védas) mà ngư i
n xem như là nh ng thánh kinh. Sách này chép nh ng l i c u nguy n, nh ng bài thánh-ca, nh ng câu
th n chú liên-quan ñ n s t -l và vi c gìn gi ng n l a thiêng. Qua nh ng sách này, ngư i ta có th
bi t ñư c r ng th i c ngư i n-ñ nhơn-cách-hóa và th cúng làm th n-minh nh ng l c-lư ng thiên-
nhiên mà h th y chung quanh h .
Nh ng tư-tư ng thô-sơ này l n l n ti n-hóa ñ bi n thành ñ o Bà-la-môn vào kho ng t th -k th 12
ñ n th -k th 6 trư c Công-nguyên. Nh ng kinh-ñi n c a m i ñ o m i y g m nh ng sách vi t b ng
văn xuôi chú-thích nh ng sách Ph -ñà và lu n v m i v n-ñ trong võ-tr và xã-h i.
b- QUAN-NI M V PH N-THIÊN
Trong các sách n y, các v th n c như ng ch cho Ph n-thiên (Brahma). ðó là linh-h n c a võ-tr
làm nguyên-lý cho m i v t và hi n-hi n m i v t. Ph n-thiên khi thì phân-bi t v i v t-ch t h u-hình,
khi thì hoà-h p v i v t-ch t, khi thì khác v i linh-h n riêng m i v t, khi thì gi ng các linh-h n y.
Lúc sáng-t o võ-tr , Ph n-thiên ra kh i tr ng-thái yên ngh r i làm ra m t qu tr ng vàng gi a kho ng
h n-mang, và cho vào ñó m t m m rút ra t b n th mình. M m này cũng g i là Ph n-thiên. Ph n-
thiên y ra kh i tr ng r i phân nó ra làm hai ph n b ng nhau ñ làm nên tr i và ñ t, r i t o nên chư-
th n, qu và m i v t khác.
c- QUAN-NI M V VÕ-TR
Võ-tr do Ph n-thiên t o nên chia ra làm ba ph n. Trên h t là sáu t ng tr i ch ng ch t lên nhau làm
ch c a chư-th n; gi a là m t ñ t chia ra làm b y châu ñ ng-tâm b b y ñ i-dương làm cho phân-
cách nhau và quây qu n quanh m t ng n núi thiêng ch ng tr i; chót h t là năm t ng h -gi i, ch c a
qu . T ng chót c a h -gi i là nơi ñ a-ng c.
Võ-tr này t n t i trong m t ngày Ph n-thiên dài b ng 2.160 tri u năm. H t h n này, nó tr v tr ng-
thái h n-mang trong m t ñêm dài b ng ngày Ph n-thiên. Sau ñó, Ph n-thiên l i d y, t o tr l i võ-tr y
như trên. V y, l ch-s th -gi i g m có nhi u ñ i k ti p nhau mãi-mãi không cùng.
d- LINH-H N NGƯ I VÀ THUY T LUÂN-H I
Th -xác ch s ng m t th i-gian ng n ng i th -gian, nhưng linh-h n ngư i không th tiêu-di t. Sau
khi ngư i ch t, h n xu t ra kh i xác, nhưng v n không ñư c t -do vì nó l i ph i ñ u thai qua ki p
khác, c s ng, ch t, ñ u thai l i, r i s ng, ch t, ñ u thai như th mãi không ng ng. Ngư i n-ñ g i s
s ng, ch t và ñ u thai ñó là luân-h i, vì h so sánh nó v i s quay tròn c a m t bánh xe, h t vòng này
thì l i sang vòng khác.

22. ñ- Ý-NI M ð O-ð C.
Linh-h n ngư i cũng như linh-h n v n-v t, th t ra v n là m t ph n c a linh-h n võ-tr , m t ch t tinh-
t , thu n-khi t và sáng su t. Nhưng vì h n-h p v i v t-ch t, nó b dơ b n ñi, và k t trong v t-ch t,
không th thoát ra ñư c. Trong nh ng ki p liên-ti p nhau, linh-h n có th mang nhi u hình th t th c
v t ñ n ngư i.
Nh ng linh-h n bi t tu luy n và noi theo ñư ng ñ o-ñ c thì có th trong s ch l i và tr v nh p v i
h n võ-tr . Trái l i, nh ng linh-h n chìm ñ m trong nh ng ch dơ b n thì c b luân-h i, có th ph i
mang mãi cái th -xác thú-v t, ho c thành qu , hay sa xu ng ñ a-ng c. T khi quan-ni m này phát hi n,
luân-lý cũng n y m m.
Tuy nhiên, n n luân-lý n-ñ , cho ñ n m t th i-kỳ g n ñây, v n có tánh-cách tiêu-c c. Ngư i n-ñ
v n cho r ng th -gi i h u-hình ch là m t trò o-thu t c a Ph n-thiên t o ra ñ t tiêu khi n. H n cá-
nhơn b lôi kéo vào trong trò o-thu t này và cho nó là s th t nên ñ m ñu i vào ñó. Nh ng ngư i có
h c ñ o và giác-ng ñư c r ng mình b g t thì c g ng ñ thoát-ly trò o-thu t c a Ph n-thiên, b ng
cách t mình rút ra kh i trò chơi ñ làm m t khán-gi ñi m-nhiên t a-th .
Như v y, n n tư-tư ng n-ñ ñ t cơ-s trên nguyên-t c xem cu c ñ i là hư- o và l y làm c u-cánh
chánh-y u c a ngư i, s thoát-ly ñ i s ng h u-hình ñ hòa-h p h n mình vào h n T o-v t. Do ñó, s
tu-ni m c a h ch hư ng v ch t tu-thân, t làm cho tâm-h n mình thanh-cao xa tr n-t c, và ñ o-
ñ c c a h hư ng v ch gi cho mình hoàn-toàn hơn là v ch giúp ñ k khác.
e- S TH CÚNG VÀ TU-NI M.
Cũng như m i gi ng dân khác, ngư i n-ñ ngày xưa r t lo nghĩ ñ n vi c cúng t th n-minh. S cúng
t này ban ñ u có tánh-cách cá-nhơn, nhưng v sau, nó tr thành công-c ng. Nh ng cu c hành-l càng
ngày càng ph c-t p lên mãi, và cu i cùng, xã-h i c n ñ n m t h ng giáo-sĩ chuyên lo vi c cúng t .
Nh ng giáo-sĩ này h p l i làm m t giai-c p, giai-c p Bà-la-môn. H cho r ng h t mi ng Ph n-thiên
mà thác-sanh ra, nên giai-c p h là giai-c p cao nh t n-ñ , trên nh ng giai-c p chi n-sĩ, trư ng-gi
và nông công. Ngoài ra nh ng giai-c p trên này, xã-h i n-ñ còn có nhi u giai-c p khác. Nh ng giai-
c p y phân-bi t nhau m t cách rõ r t. Không ai có th vư t kh i giai-c p mình, và ngư i khác giai-
c p v i nhau không có quy n thông-hôn v i nhau.
Ch có ba giai-c p Bà-la-môn, chi n-sĩ và trư ng-gi là có quy n h c ñ o. H ñư c làm l nh p ñ o và
sau l ñó, h t xem như là ñư c sanh m t l n th nhì.
ð i c a m t ngư i dân ki u-m u trong ba giai-c p trên c a xã-h i n-ñ ngày xưa có th chia ra làm
b n giai-ño n: lúc còn bé thì h c kinh sách, ñ n tu i thanh-niên thì cư i v , làm gia-trư ng, khi con ñã
thành gia-th t thì vào r ng n,s ng m t cu c ñ i thanh-tĩnh, tr v già thì làm m t tu-sĩ kh h nh, ñi
ăn xin.
Trong nh ng ngư i h c ñ o như th , ch có ngư i thu c giai-c p Bà-la-môn là có hy-v ng ñư c tr v
v i h n T o-v t sau khi ch t. Ngư i thu c giai-c p chi n-sĩ và trư ng-gi ch có hy-v ng thác-sanh
vào giai-c p Bà-la-môn mà thôi.

23. Ngư i thu c giai-c p nông công không ñư c h c ñ o, h ch có quy n b -thí cho các th y tu ñ c u
phư c cho mình. Nh ng giai-c p h -ti n hơn thì ch ng nh ng không ñư c tu-hành hay b -thí cho
ngư i tu-hành, mà còn ph i lánh xa ngư i thu c giai-c p trên, vì s có m t c a h có th làm b n ñ n
nh ng ngư i giai-c p trên.
2- PH T-GIÁO
ð n th -k th sáu trư c Công-nguyên, ñ o Bà-la-môn b m t giáo-phái khác cũng phát-sanh n-ñ
là Ph t-giáo ñánh ñ .
a- TI U-S PH T
Ngư i sáng-l p Ph t-giáo cũng g i là Thích-giáo là T t-ñ t-ta (Siddhârtha) h C -ñàm (Gotama) thu c
dòng Thích-ca, cũng g i là Thích-già (Sâkya). Ngư i sanh t i thành Già-t -la (Kapilavastu) phía B c
n-ñ vào th -k th sáu và m t vào kho ng năm 480 trư c Công-nguyên.
Ngư i là con m t nhà quí-t c thu c giai-c p chi n-sĩ, có v con và s ng m t cu c ñ i phú-quí. Nhưng
nh n th y ñ i ngư i kh -s , Ngư i b v con, b quy n-v ñ ñi tu. Ban ñ u, ngư i theo l i kh -h nh,
ép xác như h u h t các v n-tu n-ñ th i b y gi . Nhưng sau, Ngư i t nh-ng , và b s kh -h nh vì
cho r ng nó cũng h i cho con ngư i như s ăn chơi phóng-túng. Nghi n ng m m i ñ o trong m y năm,
Ngư i m i thành chánh-qu , t xưng là Như-lai r i ñi kh p nơi truy n m i ñ o mình.
b- NH NG ðI M KHÁC NHAU GI A PH T-GIÁO VÀ ð O BÀ-LA-MÔN.
ð o c a Ph t so v i ñ o Bà-la-môn có nhi u ch khác nhau. Ph t không nh n thuy t linh-h n võ-tr
cùng thuy t cho r ng h n cá-nhơn và h n võ-tr ñ ng-th v i nhau. Ngư i không nh n có Ph n-thiên
là b c th n t i-cao sáng-t o v n-v t. Ngư i cho r ng nh ng v th n-minh là nh ng nhơn-v t cao hơn
con ngư i, nhưng v n ch u nh ng n i kh như con ngư i. H không giúp ích gì cho con ngư i, và con
ngư i cũng không có nhi m-v gì ñ i v i h . Sau h t, Ph t không nhìn nh n nh ng kinh ñi n cũ c a
n-ñ , t nh ng kinh Ph -ñà ñ n nh ng kinh sách c a ñ o Bà-la-môn.
M t m t khác, Ph t cho r ng không riêng gì ngư i c a giai-c p Bà-la-môn m i có th ñư c gi i-thoát.
B t c ngư i nào có lòng thành c u ñ o cũng ñ u có th thành-công c . Vì ñó, Ngư i nh n làm ñ -t
ngư i c a t t c m i giai-c p, ngay c ñ n giai-c p h -ti n nh t. V sau, Ngư i còn nh n ph -n làm
tín-ñ , ñi u mà ñ o Bà-la-môn không khi nào ch u.
c- LÝ-THUY T ð C-BI T C A PH T-GIÁO: S KH VÀ PHÉP DI T KH
Ph t không ñ -c p ñ n nhi u v n-ñ thư ng ñư c các tri t-gia khác chú ý. Ngư i v n ch -trương r ng
trong s ñi tìm chơn-lý, con ngư i ch nên nghĩ ñ n nh ng ñi u gì h u-ích cho s gi i-thoát c a mình
mà thôi.
Vì l ñó, theo Ngư i, con ngư i không nên tìm bi t xem võ-tr vĩnh-vi n hay t m-th i, vô-cùng hay
h u-h n. Con ngư i ch c n bi t r ng ñ i là kh -h i, và mình b chìm ñ m vào trong y. S kh -s ,
con ngư i không ph i ch ch u m t ki p mà ph i ch u h t ki p này sang ki p khác, c sanh sanh t t
mãi mà mang n i kh không bi t bao gi thôi.

24. ñây, Ph t nh n thuy t luân-h i c a Bà-la-môn cho r ng s sanh t c a con ngư i như cái bánh xe,
quay h t vòng này l i ñ n vòng khác không ng ng. Cái nghi p ngư i ch u ki p này là cái qu công
vi c ngư i làm ki p trư c, mà nh ng công vi c ngư i làm ki p này l i là cái nhơn c a nghi p
ngư i v ki p sau. Như th , ngư i c ph i ch u s nghi p-báo y mãi.
Nhưng nguyên-nhơn s kh là gì? Nó chính là lòng tham mu n c a ngư i: tham s ng, tham sư ng,
tham m nh. Mu n di t kh , ngư i ph i tiêu-tr lòng tham mu n. Mà mu n tiêu-tr lòng tham mu n,
ngư i ph i d c chí tu-hành, chánh tâm theo ñ o ñ c t ñ t nh ng cái nhơn-duyên ràng bu c mình
tr n-th . Khi ñã di t ñư c s kh r i, t c là ñư c gi i-thoát r i, ngư i ra kh i vòng luân-h i, nghi p-
báo, không sanh không t n a mà t i cõi Ni t-bàn.
d- S TU-THÂN VÀ LÒNG T -BI BÁC-ÁI
V s tu thân, Ph t d y tín-ñ l y lòng t -bi bác ái mà ñ i v i v n-v t. Nhưng cũng như nh ng giáo-sĩ
Bà-la-môn, Ph t v n ch -trương xem cõi ñ i là bào- nh ch không ph i th t, nên lòng t -bi c a Ngư i
ít nh m ñ n s c i-thi n ñ i s ng c a con ngư i, mà nh m vào vi c làm cho lòng con ngư i hoàn-toàn
hơn, cao quí hơn, trong s ch hơn, ñ cho con ngư i d t p-trung tư-tư ng trong khi nh p-ñ nh tham-
thi n h u ti n lên cu c ñ i ñ o-ñ c.
Tuy v y, lòng t -bi bác-ái n y cũng làm cho Ph t-giáo khác ñ o Bà-la-môn d y con ngư i có m t thái
ñ h -h ng v i t t c nh ng cái gì ngoài mình.
ñ- S THAY ð I GIÁO-LÝ C A PH T V I PHÁI ð I-TH A
Năm trăm năm sau khi Ph t t ch, ñ o Ngư i r t th nh-hành n-ñ . Nhưng lúc y, môn-ñ Ph t ñã
chia ra làm hai phái ti u-th a và ñ i-th a.
Phái ti u-th a noi theo giáo-lý cũ c a Ph t. Phái ñ i-th a trái l i, ñã nh n ch u nhi u tư-tư ng khác và
ñưa ra nh ng l p-lu n khác h n l p-lu n c a phái ti u-th a. Nh ng tín-ñ Ph t-giáo phái ñ i-th a tin
nơi m t thuy t Bà-la-môn theo ñó, th -gi i tr i qua nhi u ñ i khác nhau. H cho r ng m i ñ i ñ u có
m t v Ph t giáng-th ñ ñ dân. Ngoài Ph t Thích-ca, h còn tôn-sùng nhi u v Ph t khác, và thêm
vào nhi u v b -tát, nhi u v th n-minh.
Theo phái ñ i-th a, chơn-lý có hai m t. Võ-tr v n là hư- o, nhưng ñ i v i con ngư i, nó v n th t.
V y, nhi m v ngư i là ph i c g ng làm cho ñ i b t kh ñi. Cái tư-tư ng gánh nhi m-v v i ñ i
cũng ch là m t o-tư ng, song nó là m t o-tư ng t t mà ngư i nên có.
Như v y, nh ng tín-ñ phái ñ i-th a không xem s thoát kh i vòng luân-h i là c u-cánh c a mình như
tín-ñ phái ti u-th a noi ñúng theo l i Ph t d y. H ñã có tư-tư ng c u ñ i. H tin r ng có nhi u b c
tu-hành ñ c-ñ o r i, nhưng chưa nh p Ni t-bàn mà còn l i ch n th -gian ñ c u-ñ chúng-sanh như
Quan-th -âm B -tát.
Ch -trương này làm cho tư-tư ng t -bi bác-ái phát-tri n r t m nh. M c d u hãy còn b ý-ni m cho ñ i
là hư- o gán cho nó m t tánh-cách tiêu-c c khó h y-di t ñư c, tư-tư ng này cũng ñã ñóng m t vai
tu ng r t quan-tr ng trong s nâng cao tinh-th n ñ o-ñ c c a loài ngư i.

25. e- S TRUY N-BÁ PH T-GIÁO
Ð o Ph t t n-ñ l n l n truy n-bá ñi kh p các nư c khác. ð o Tích-lan và nh ng nư c Di n-ñi n,
Cao-miên, Thái-lan theo Ph t-giáo ti u-th a, nhưng them vào ñó nhi u tín-ngư ng bình-dân c -truy n
c a h . Nh ng nư c Nê-Ban ( Népal ), Tây T ng, Trung Hoa, Tri u- tiên, Nh t - B n và Vi t- Nam thì
theo Ph t-Giáo ð i-th a. Ngay n- ð thì ð o Ph t l n l n lui bư c trư c s ph n công c a ñ o Bà-
la-môn và h u như m t h n t th k th 17.
3- N-Ð -GIÁO
N n tôn-giáo th nh-hành n-ñ trong th i-ñ i c n-kim là n-ñ -giáo, h n-h p nh ng tư-tư ng c a
ñ o Bà-la-môn và Ph t-giáo v i nh ng tín-ngư ng c a dân chúng.
a- GIÁO-LÝ N-Ð -GIÁO SO V I Ð O B -LA-MÔN VÀ PH T-GIÁO
n-ñ -giáo hư ng v ch -trương ñ c th n, song không ch ng ch i l i thuy t ña-th n c a ñ o Bà-la-
môn, vì theo n-ñ -giáo, nh ng v th n khác nhau th t ra ñ u là hi n-thân c a Ph n-thiên. Trong khi
ñ o Bà-la-môn d y ngư i nên ñ cho h n mình l n m t vào h n Ph n-Thiên, n-ñ -giáo d y ngư i
ñem hòa-h p linh-h n riêng bi t c a mình v i linh-h n Ph n-thiên.
Cũng như ñ o Bà-la-môn, n-ñ -giáo nh n r ng võ-tr là hư- o, nhưng trái v i ñ o Bà-la-môn khuyên
ngư i nên c thoát trò o-thu t c a t o-hóa, nó d y ngư i nên tham-d trò o-thu t y. Tuy không
hoàn-toàn g t b ch -trương vô-vi c a ñ o Bà-la-môn, n-ñ -giáo công-nh n giá-tr c a s ho t-ñ ng,
và xem nó ngang hàng v i s vô-vi.
Th t ra, ñ i v i ngư i theo n-ñ -giáo, cái quan-tr ng không ph i là vô-vi hay ho t-ñ ng. Ði u c n là
làm cho con tâm thoát kh i tinh-th n v -l i ích k . N u không v -l i thì ngư i d u có ho t-ñ ng nhi u
bao nhiêu, cũng có th xem như là không ho t-ñ ng gì c .
V y, n-ñ -giáo noi theo con ñư ng Ph t ñã ñi, vì Ph t bài-xích s kh -h nh và d y r ng trư c hêt,
ngư i ph i lo ñ t ñư c s t -do n i-tâm ñ i v i th -gi i. Nhưng theo n-ñ -giáo, m c t i-cao c a s
vô-vi là ho t-ñ ng v i t m lòng thanh-th n như không ho t-ñ ng v y. Ngư i nên ho t-ñ ng không
ph i vì k t qu s ñ n cho mình hay cho k khác, mà ch vì nhi m-v mình. V l i, khi ngư i ñã dưng
mình cho Ph n-thiên ngư i ch là d ng c c a Ph n-thiên mà thôi. M t vi c qu y ñ i v i ngư i ñ i có
th l i là vi c ph i, n u ngư i làm vi c y hoàn-toàn chi u theo Ph n-thiên trong khi làm.
V y, trung-thành v i ñ o Bà-la-môn, n-ñ -giáo xem Ph n-thiên cao hơn ý-ni m Thi n và Ác. Nó
không k vi c gi t ngư i là t i vì theo nó, khi ta gi t m t ngư i, ta ch ñ y h n ngư i y t tr ng-thái
này sang tr ng-thái khác mà thôi. Vì ñó, n n ñ o-ñ c c a nó v n chưa ñư c hoàn-m . Ðó là như c-
ñi m chung c a nh ng lý-thuy t cho r ng ñ i là o-tư ng.
b- S TH CÚNG
V phương-di n th cúng, n-ñ-giáo cũng th ph ng Ph n-thiên, nhưng thêm vào hai v th n Civa và
Vishnou. Ba v Ph n-thiên, Civa và Vishnou hòa-h p nhau làm m t và tiêu-bi u cho ba tr ng-thái

26. ñ ng c a h n võ-tr , m i v có m t nguyên-lý riêng. Ph n-thiên là ñ ng T o-hóa, nguyên-lý là ho t-
ñ ng; Vishnou là th n b o-t n, nguyên-lý là lòng t -ái; Civa là th n phá-ho i, nguyên-lý
là d c-v ng, là s t i tăm.Các v th n này không ph i ch ñư c th cúng trong b n-th h , mà còn
trong nh ng hi n-thân c a h n a. Vishnou ñư c th dư i hình-th c nh ng hi n-thân c a mình trong
nhi u ki p khác v i tên là Rama, Krishna. Th n Civa thư ng ñư c th
trong nh ng hình-th ñàn-bà: Kâli, Donga v.v...
Do l i th cúng này, nh ng môn-ñ n-ñ -giáo chia ra thành phái th Vishnou và phái th Civa.
Trong nh ng nghi l , n-ñ -giáo cũng có khác ñ o Bà-la-môn xưa. Thêm vào s c u-nguy n l -bái
theo l i c , tín-ñ n-ñ -giáo còn dùng nh ng bùa chú và phù-pháp có v huy n-bí hơn. Sau h t, n-
ñ -giáo cũng qu ng-bá ý tư ng cho r ng s thăm vi ng các thánh ñ a ban phư c lành cho các tín-ñ .
B- NHO-GIÁO VÀ Ð O-GIÁO
1- NHO-GIÁO
Trái v i ngư i n-ñ có óc th n-bí, ngư i Trung-Hoa chu ng s th c-ti n hơn. B i ñó, m c d u dân
Trung-Hoa v n noi theo nh ng lý-thuy t th n-quy n như t t c các dân-t c khác, m i ñ o n m ph n
th ng-l i nư c h là Nho-giáo nghiêng v phía ñ i s ng th -gian nhi u hơn.
Nh ng tư-tư ng làm n n-t ng cho Nho-giáo ñã xu t-hi n t ñ i thư ng-c v i các nhà vua Nghiêu,
Thu n, H Võ, Thành-Thang. Ð n ñ u ñ i nhà Châu, nó ñã phát-tri n r t m nh m v i Châu Văn-
Vương, Châu Võ-Vương, và Châu-công Cơ Ðán. Tuy th , ch ñ n lúc Kh ng-t ra ñ i, nó m i ñư c
s p ñ t thành m t h -th ng ch t ch và tr nên m t h c-thuy t ng -tr trên dân-chúng Trung-Hoa.
a- TI U-S KH NG-T
Kh ng-t húy là Khâu, ngư i làng Xương-bình, huy n Khúc-ph , nay thu c ph Duy n-Châu,
t nh Sơn-ñông, trư c thu c nư c L . Ông sanh vào năm th 21 ñ i vua Linh nhà Châu, nh m
năm 551 trư c Công-nguyên. Khi tr , ông làm quan nư c L , nhưng vì tánh hi u h c, ông l i
tìm ñ n kinh-ñô nhà Châu là L c- p ñ kh o-c u v ch -ñ hi n-chương ñ i trư c. Lúc thành tài
ông v nư c L , tìm cách xu t-thân ñ th c-hi n lý-tư ng chánh-tr c a mình.
Năm 51 tu i, ông ñư c vua nư c L dùng làm Trung-ñô-t , r i thăng ch c Ð i-tư-kh u. B n
năm sau, ông ñư c vua cho nhi p tư ng-s nư c L . Nh tài cai-tr c a ông, nư c L th nh lên.
Nư c T bên c nh lo s , bèn dùng k ly-gián, ñem n nh c dâng cho vua L . Vua L ham mê
n -nh c ñ n b vi c chánh. Kh ng-t th y th bèn ki m d p t ch c ñ b ñi. Ông châu du các
nư c ñ tìm m t v anh-quân có th dùng tài mình mà ñem s thái-bình ñ n cho cái thiên-h
loan-l c th i Xuân-thu. Nhưng m c d u ñư c m i ngư i tôn-tr ng, ông không ñư c nhà vua nào
tin dùng.
Ð n năm 68 tu i, ông tr v nư c L vi t sách, d y h c trò. Ông m t năm th tư ñ i vua Châu-

27. kính, t c là năm 478 trư c Công-nguyên. M ông hi n Kh ng-lâm, cách huy n Khúc-ph
ch ng hai d m.
b- PH N TRI T-LÝ TRONG H C-THUY T KH NG-T
V phương-di n tri t-lý, Kh ng-t th t ra không nêu ra m t thuy t gì m i l , ông ch ghi l i
nh ng tư-tư ng ñã có trong xã-h i Trung-hoa.
1° TƯ-TU NG TRUNG-HOA TH I THÁI-C
Ngư i Trung-hoa ñ i thái-c , cũng như m i gi ng dân bán khai khác, tin r ng trong tr i ñ t cái
gì có hình ho c là v n-ñ ng ñư c như m t tr i, m t trăng, sao, núi, sông, s m, ch p, gió, mưa, là
có th n c ... H cho r ng nh ng v th n này can-thi p ñ n s sanh-ho t c a ngư i. Ngoài ra, l i
có ma qu là nh ng linh-h n ngư i ch t có th h i ñ n ngư i.
Ðã có ngư i, l i có qu , có th n, t t ph i có m t th -l c to hơn làm ch c võ-tr . Nhưng võ-tr
mênh-mông mà ch nào cũng th y t ng tr i xanh bao trùm m i nơi. Do ñó, h m i nghĩ là có
Tr i. Có l ngư i Trung-hoa ngày xưa cho r ng Tr i cai-qu n chư-th n y như vua cai-qu n chư-
h u th -gian nên g i Tr i là Ð hay Thư ng-Ð .
2° THÁI-C C VÀ S BI N-HÓA C A THIÊN-LÝ
Sau ñó, nh ng nhà hi n-tri t nghĩ ng i sâu xa hơn, m i cho Tr i là m t cái lý chí-linh, chí- di u
làm chúa t muôn v t và ch -trương s sanh-hóa c a muôn v t. Kh ng-t noi theo tư-tư ng này
mà l y ch -trương Thiên-ñ a v n-v t nh t-th làm th ng-h cho h c-thuy t mình.
Theo ch -trương ñó, t t c m i v t ñ u do nơi m t cái lý nh t-th bi n-hóa mà ra. Võ-tr ban
ñ u v n h n-mang, nhưng bên trong ñã s n ch a cái lý vô-hình r t linh-di u, r t cư ng-ki n y.
Nó mang tên là Thái-c c và huy n-bí vô-cùng nên ngư i r t khó nh n ra b n-th nó. Ngư i ch
có th xem s bi n-hóa c a v n-v t mà bi t ñ ng-th c a nó. Ð ng-th này phát hi n do hai th
khác nhau là ñ ng và tĩnh. Ð ng là dương, tĩnh là âm. Dương ñ n c c-ñ thì ra âm, âm ñ n c c
ñ l i ra dương. Hai th này theo li n nhau r i tương-ñ i, tương ñi u-hòa mà bi n-hóa ñ sanh ra
tr i ñ t và v n-v t.
Kh i-ñi m c a T o-hóa là do hai cái tương-ñ i là âm và dương, mà ñ o Tr i Ð t cũng b t ñ u
b ng s bi n-hóa c a hai cái tương-ñ i y. Xét ñ ng-th c a lý Thái-c c ñ bi t s bi n-hóa c a
Tr i Ð t và v n v t, y là tôn-ch c a D ch-h c, l y v ch li n ñ bi u-hi u th dương và v ch ñ t
ñ bi u-hi u th âm.
C theo thuy t này thì ñ o Tr i Ð t lúc ñ u r t gi n-d , sau m i ph n-t p. Tuy v y, ngư i v n có
th nh l âm dương mà hi u ñư c ñ o y, vì d u ph n-t p ñ n ñâu, nó cũng qui v l âm dương
ñó. Nhưng ta nên nh r ng âm dương không ph i là v t có hình, nó ch là cái phù-hi u cho hai
th tương-ñ i nhau. Có s tương-ñ i ñó m i có s bi n hóa, mà có bi n hóa m i có ti n; cái gì
không ti n thì ñ nh, mà ñ nh thì thoái. Ð o Tr i không có ñ nh, vì c h t cái qua, thì có cái l i,
qua qua l i l i không cùng. S qua l i ñó là hành-ñ ng c a th n. B i ñó, Kh ng-t nói: Ai bi t

28. ñ o bi n-hóa thì có l bi t s làm c a th n /Tri bi n-hóa chi ñ o gi , kỳ tri th n chi s vi h
(D ch: H t thư ng).
3° NGƯ I VÀ S TRI-GIÁC
Trong các loài v t Tr i sanh ra, ch có ngư i là linh nh t, vì ngư i ñư c Tr i phú cho m t tánh
r t quí, l i b m-th ñư c hoàn toàn c tinh th n linh-di u và khí ch t c a tinh tú. Nh ñó, ngư i
có cái sáng su t ñ hi u bi t các s v t. Cái sáng su t y trong tâm ngư i t c là cái th n-minh
làm ch -t cho s tư-tư ng cùng hành-vi c a ngư i. Tâm hư-tĩnh không b v t-d c che t i m t
cái sáng su t t nhiên thì c m- ng ñư c v i v n-v t mà su t ñư c m i l trong thiên-h .
4° Ð O TRUNG
Trong s bi n-hóa c a tr i ñ t, lúc nào cũng có ñi u-hòa, có bình-hành t c là có cái trung. Tr i
Ð t có cái trung m i ñ ng ñư c. V y trung là cái g c l n c a tr i ñ t, và ngư i ai cũng b m th
cái trung ñ làm tánh thư ng. Ðư c cái trung thì có m t thái-ñ ngay chánh, lúc nào cũng không
nghiêng, không l ch, l i có cái sáng su t bi t rõ s th t, làm vi c gì cũng ñúng ñ n, không thái-
quá, không b t-c p. Theo cái trung t c là theo thiên-lý mà lưu-hành, bi n-hóa cho ñư c ñi u-
hòa. Nó là m t ñi m c t-y u trong ñ o Nho, nhưng ngư i r t khó theo nó, vì tâm ngư i d b
v t-d c làm nghiêng l ch mà ñ o thì n-áo tinh-vi, khó lòng nh n th y ñư c.
5° S SANH
S tương-ñ i, tương-ñi u-hòa c a âm dương ñưa ñ n s sanh-hóa v n-v t. Nòi gi ng nào ñã
sanh ra ñ u thu n, nghĩa là c th mà sanh ra mãi. Trong võ-tr , ch nào cũng ñ y sanh-ý. Khác
v i ph n nhi u các tôn-giáo xem th gi i là hư- o và d y ngư i nên tách mình ra kh i s s ng ñ
tránh cái kh , Kh ng-t l y s s ng làm m t m c-ñích c a T o-hóa và d y ngư i l y s sanh-
ho t ñ i làm vui thú.
6° Ð O NHƠN
Tr i v i ngư i v n tương-thông tương-c m nhau, nên ngư i ph i hành-ñ ng h p v i ý Tr i. B i
ñó, ngư i ph i b i-dư ng s sanh, t c là thi-hành ñ o nhơn. Theo ñ o này, ngư i ph i b h t tư-
tâm tư-ý, ñ i v i ngư i cũng như ñ i v i mình, lúc nào cũng kính-c n và thân-ái như m t. Ð o
nhơn hàm ý bác-ái và lòng thương ngư i, yêu v t, mu n cho v n-v t ñ u hư ng cái khoái-l c
ñ i.
7° THIÊN-M NG
S bi n-hóa trong th -gian s dĩ ñi u-hòa ñư c là nh thiên-m ng ñi u khi n nó. Ðó là m t cái
lý vô-hình, r t linh-di u, r t cư ng ki n, nhưng không ph i có hình dáng, tình-c m, tư-d c như
ngư i. Công vi c ngư i ta ñ i th nh hay suy ñ u do thiên-m ng c .
Ngư i ph i bi t tri-m ng, t c là vui theo m ng tr i mà sanh-ho t, ăn cho ph i ñ o, không l p ý

29. riêng mà làm theo tư-tâm c a mình. Tuy v y, ñó không ph i là th -ñ ng chi u theo hoàn-c nh.
Ngư i ph i c s c ho t-ñ ng luôn ñ cho cái tâm mình sáng-su t, m n-
nhu , hành-ñ ng không m t cái trung.
8° QU TH N VÀ S S NG CH T
Qu th n là nh ng khí thiêng-liêng trong tr i ñ t, m t ngư i không th y, tai ngư i không nghe,
song v n có kh p nơi. Vi c qu th n v n là vi c cao xa u- n, nên Kh ng-t d y ngư i nên kính
tr ng mà lánh xa. S t qu th n c t là ñ t lòng tôn-kính ch không ph i ñ c u phư c riêng
cho mình.
Ð i v i s s ng ch t Kh ng-t cũng không bàn ñ n nhi u. Có l ông cũng tin như ngư i ñ ng-
th i, r ng ngư i sanh ra có khí, có h n, có phách. Khí, h n, phách h i l i là s ng. Khi ngư i ch t
r i, cái hài-c t chôn xu ng ñ t l n l n tan nát ñi, còn cái khí tinh-anh thì lên trên kho ng không-
gian sáng r c-r .
c- CH -TRƯƠNG TR -TH C A KH NG-T
Kh ng-t là ngư i có cái chí mu n giúp ñ i c u dân nên r t chú-tr ng ñ n v n-ñ chánh-tr .
Nh ng ch -trương c a ông v v n-ñ này ph n l n cũng có s n t ñ i trư c, và v sau r t th nh-
hành trong xã-h i Trung-hoa.
1° QUÂN-T VÀ TI U-NHƠN
Theo Kh ng-t , thiên-h chia ra nhi u h ng ngư i mà hai h ng chánh là: Quân-t và ti u-nhơn.
Ban ñ u, quân-t là ngư i có ñ a-v tôn-quí mà ti u-nhơn là h ng lê-dân. V sau, ti ng quân-t
dùng ñ ch ngư i có ñ c-h nh tôn-quí còn ti ng ti u-nhơn dùng ñ ch ngư i có chí-khí hèn h .
2° S H C C A NGƯ I QUÂN-T
Ngư i quân-t là ngư i có nhi m-v ñi u-khi n xã-h i. B i v y, h ph i h t s c h c-t p ñ
x ng ñáng v i s -m ng mình. S h c c t ch s a mình cho tâm ñư c trung-chánh, ý cho
thành, giúp ngư i thông su t m i v t và ñ t m c ñ c-h nh c n-thi t ñ noi theo ñ o Tr i mà
hành-ñ ng.
Ngư i quân-t bao gi cũng gi s công-b ng, ñ i v i mình thì kh -kh c, nhưng ñ i v i ngư i
khác ph i có lư ng bao-dung, ñ i v i cha m , ph i h t lòng hi u-kính, ñ i v i nhà vua, ph i h t
d trung-thành.
3° L VÀ NH C
Trong s ñi u-khi n dân-chúng, Kh ng-t ch -trương dùng l nh c làm g c.

30. L là ñ hàm-dư ng tánh-tình, t o ra m t không-khí thích-h p cho tâm d có nh ng tình-c m
ngư i c n có. Nh c là ñ cho tâm-h n ngư i ñư c thơ-th i và hành-vi ngư i ñư c ñi u-hòa.
4° Ð O NHƠN VÀ Ð C-Ð NHÀ C M QUY N
Vi c chánh-tr thì c t ñ o nhơn. Theo Kh ng-t , s tr lo n trong xã-h i không ph i do nơi
chánh-th mà do tài ñ c ngư i hành-pháp. B i v y, ngư i c m quy n ph i c s a mình cho ñ n
b c nhơn, h u ñem ñ o ra thi-hành trong thiên-h . Kh ng-t d y r ng, b y tôi ph i trung v i vua
vì quân quy n do m ng Tr i mà ra. Tuy v y, nhà vua ph i làm tròn nhi m-v mình và thi-hành
nhân-chánh, lo cho quy n-l i dân chúng. Tr i v i dân v n tương thông nhau nên Tr i lúc nào
cũng chi u theo ý dân. Khi dân ñã oán vua, m ng Tr i có th b thu l i và ngư i khác có quy n
thay m t Tr i mà tr t i nhà vua.
d) S PHÁT-TRI N C A NHO-GIÁO SAU KH NG-T
Ð i Chi n-qu c, tư-tư ng Nho-giáo l n l n m nh lên. Tuy ph i c nh-tranh k ch-li t v i nh ng
h c thuy t khác ñương th i như M c-giáo, Lão-giáo, nó ñã n m ph n th ng-l i m t cách rõ-r t.
Ð i nhà T n, Nho-giáo tr i qua m t ñàn áp d -d i: nhi u nho-sĩ b chôn s ng, t t c các sách v
ñ u b ñ t. Song t ñ i Hán, nó ñư c tôn tr ng l i và chi m m t ñ a-v ưu-th ng trong n n tư-
tư ng Trung-hoa cho ñ n ñ u th -k th 20. Tuy v y, nó không tiêu-di t h n các h c thuy t
khác, và ñ ng th i v i nó, ngư i Trung-hoa còn nhi u tín-ngư ng khác n a, trong ñó, ngoài
Ph t-giáo t n-ñ tràn vào, có Ð o-giáo là quan-tr ng hơn c .
2- Ð O-GIÁO
a. TI U-S LÃO-T
Ngư i sáng-l p ra Ð o-giáo là Lão-t . Ông h Lý, tên Nhĩ, t Bá Ðương, th y là Ðam, ngư i
huy n H , nư c S , nay thu c t nh An-huy, không rõ sanh và m t năm nào, nhưng cũng ñ ng-
th i v i Kh ng-t , nghĩa là s ng vào th -k th 6 trư c Công-nguyên. S chép r ng Kh ng-t có
m t l n ñ n h i l ông. Lão-t có làm quan tr -h -s nhà Châu. Sau ông b ñi v phía tây, hư ng
t nh Cam-túc, không bi t v sau ra th nào.
b. TRI T-LÝ Ð O-GIÁO
Lão-t có vi t cu n Ð o-ñ c-kinh ñ bày t tôn-ch c a mình. Theo ông, tho t kỳ-th y thì không
có gì c , r i b i cái không mà thành cái có, và do cái có ñó mà thành ra muôn v t. Nói m t cách
khác, trư c h t là không, r i t nhiên thành ra m t v t ñ c-nh t trong kho ng không-gian, do v t
ñ c-nh t y mà sanh ra muôn v t trong thiên-h . V t ñ c-nh t y g i là gì? Lão-t b o r ng
mình không bi t g i nó tên là gì, nhưng ñ t tên ch là Ð o. Ð o là m t tên ch ñ t ra ñ có tên
mà g i cho d , ch kỳ-th c không sao tò rõ ñư c.
Ð o là m t v t t -nhiên h n-thành ra trư c khi có tr i ñ t, m m m t m t, im l ng m t mình

31. trong kho ng không-gian, ñâu cũng có mà bao gi cũng th , không suy-suy n chút nào, mà
muôn v t trong võ-tr ñ u do ñó mà sanh ra c .
Ð o l i là m t gi ng r t to mà không có hình-th , trông không th y, nghe không th y, s mó
không th y, mênh-mông l m , nhưng bao gi cũng v n ñơn-nh t. Nhơn cái tính ñơn-nh t c a
ñ o mà sanh ra âm dương, t c là tr i ñ t; tr i ñ t cùng v i khí sanh ra v n-v t.
c. LUÂN-LÝ Ð O-GIÁO
Ð ng v phương-di n tri t-lý mà nói, Ð o-giáo khác Nho-giáo ch nó cho r ng Tr i không h
có c m-thông v i ngư i. Lão-t b o r ng: Tr i ñ t b t nhơn, xem v n-v t như con chó k t
b ng rơm c (Thiên ñ a b t-nhơn, th v n-v t như sô-c u). Vì ch -trương này, Ð o-giáo có m t
n n luân-lý khác h n Nho-giáo. Trong khi Nho-giáo l y s s ng ñ i làm vui thú và d y ngư i
ph i ráng lo gánh vác vi c ñ i, Ð o-giáo cho r ng ngư i mu n theo Ð o ph i thanh-tĩnh vô-vi
nghĩa là ph i tuy t h t nh ng s nghĩ ng i ham mu n mà quên c hình-hài ñi, ñ lòng ñư c trong
s ch yên l ng, và không hành-ñ ng gì c , c phó m c t -nhiên. Càng hành-ñ ng, ngư i càng
kh -s và càng làm ngư i khác kh -s . Ngu n g c c a s hành-ñ ng là d c-tình; b i th , n u
d t h t d c-tình thì không ph i hành-ñ ng, không ph i lo nghĩ kh -s mà lòng ñư c thư-thái,
thân ñư c an-nhàn.
d. NH-HƯ NG Ð O-GIÁO TRONG XÃ-H I TRUNG-HOA
Sau Lão-t có nh ng môn-ñ ông là Li t-t và Trang-t làm sách ñ di n-gi i và truy n-bá tôn-
ch ông và bài-bác các h c-thuy t khác, nh t là Nho-giáo. H không thành-công trong d - ñ nh
sau, nhưng cũng có m t nh-hư ng r t l n ñ n n n văn-hóa Trung-hoa. Nho-giáo v n chăm
chăm vào vi c làm nhi m-v ñ i v i ñ i và ñem l nh c thúc-phư c ngư i thái-quá nên tâm-trí
ngư i không m y khi ñư c th nh-thơi. Nh ng tư-tư ng y m-th nhàn-t n c a Ð o-giáo có v
phóng-khoáng hơn ñ i v i ngư i và c i m cho tâm-h n ngư i m t ph n nào nên v n ñư c
nh ng nhà nho dung n p. Nó phát-tri n nhi u nh t trong lãnh-v c thi-ca, nơi mà nh ng tư-tư ng
ñ o-m o nghiêm-trang c a Nho-giáo r t khó ñư c phô-bày.
Ð i v i dân-chúng, Ð o-giáo l i có nh-hư ng ñ c-bi t b t ng . Vì tư-tư ng Lão-t cao thâm
quá mà ch -trương vô-vi c a ông không h p tánh hi u-ñ ng t -nhiên c a ngư i t m-thư ng, h
không th hi u ñư c nguyên-ý Lão-t . Do ñó, h ñã ñem nó ghép vào h -th ng tư-tư ng huy n-
bí c a h . Vì th , Ð o-giáo l n l n bi n ñ i ñi ñ thành m t tôn-giáo có nhi u d -ñoan và o-
thu t. Ngư i ta tôn Lão-t làm Thái-thư ng lão quân và bày ra thu t tu tiên, luy n thu c trư ng-
sanh, thu t-s , phù-th y v.v...
M t m t khác, thái-ñ y m-th c a Ð o-giáo ñã m ñư ng cho Ph t-giáo tràn sang Trung-hoa,
và ta có th xem nó là ñi m n i li n gi a hai thuy t hoàn-toàn trái ngư c nhau là Nho-giáo ch -
trương l y s s ng ñ i làm vui thú, và Ph t-giáo ch -trương di t s s ng ñ ch m d t n i kh
c a ngư i.

32. C- THIÊN-CHÚA-GIÁO VÀ H I-GIÁO.
1- THIÊN-CHÚA-GIÁO
Trong t t c nh ng tôn-giáo còn lưu-hành trên th -gi i hi n nay, tôn-giáo bành-trư ng m nh
nh t và t -ch c ch t-ch nh t là Thiên-chúa-giáo.
a. TI U-S NHÀ SÁNG-L P THIÊN-CHÚA-GIÁO.
Ngư i sáng-l p ra Thiên-chúa-giáo là Giê-su, g c ngư i Do-thái, sanh t i thành Bethleem x
Palestine. Năm sanh c a Ngư i ñã ñư c ch n làm năm ñ u c a Công-nguyên ñang ñư c dùng
trên th -gi i. Ý-ñ nh l y năm sanh c a Giê-su làm năm ñ u c a k -nguyên hi n-t i là ý-ñ nh c a
Giáo-h i Thiên-chúa; nhưng nó ch th c-hi n ñư c khi giáo-h i Thiên-chúa ñã th nh lên, nghĩa
là m t th i-gian khá lâu sau khi Giê-su ñã ch t. Ngư i ta ñã d a vào s suy-toán c a m t tu-sĩ
s ng vào th -k th sáu tên là Dyonisius mà ñ nh năm sanh c a Giê-su và cũng là năm ñ u c a
công-nguyên. Nhưng sau ñó, ngư i ta nh n th y r ng nhà tu-sĩ này ñã tính sai và th t s Giê-su
sanh trong kho ng t 4 ñ n 8 năm trư c công-nguyên hi n ñư c dùng trên th gi i. M Giê-su là
bà Marie, v n thu c dòng-dõi vua David là v vua Do-thái ñã xây thành Jérusalem, cha nuôi
ngư i là Joseph làm ngh th m c. Lúc Ngư i còn nh , gia-ñình Ngư i ph i tr n sang Ai-c p ñ
tránh s ñàn-áp c a v b o-chúa cai-tr ngư i Do-thái. Ð n khi v b o-chúa này ch t, Ngư i l i
ñư c ñưa v Nazareth ñ t Galilée, mi n b c x Palestine.
Ban ñ u, Ngư i làm ngh th m c như cha nuôi là Joseph. Ð n kho ng 30 tu i, ngư i b t ñ u
gi ng-ñ o ñ t Galilée, r i thành Jérusalem. Trong khi gi ng-ñ o Jérusalem, Ngư i ñã g p
s ph n-kháng r t m nh c a ngư i Pharisien, t c là nh ng tín-ñ c a m t môn-phái Do-thái tu
theo c -lu t c a nòi gi ng h . H liên-minh v i các giáo-sĩ và hô hào dân-chúng ch ng l i
Ngư i. Ngư i b m t s -ñ là Judas ph n, bán Ngư i l y 30 ñ ng b c nên b b t ñưa ra tòa-án
Do-thái và toà-án La-mã.
Quan t ng-ñ c La-mã b y gi là ông Ponce Pilate nh n th y r ng Ngư i vô-t i, nhưng có l s
tha Ngư i ra thì dân-chúng d y lo n nên giao Ngư i cho nh ng v giáo-sĩ th m-phán Do-thái x .
Nh ng ngư i này k t-án Giê-su và ñem ngư i ñóng ñinh lên cây th p t . Theo nh ng tín-ñ
Thiên-chúa-giáo, thì ba ngày sau khi ñư c khâm li m, Giê-su s ng l i d y ñ o cho nh ng tín-ñ
thân thu c, r i 40 ngày sau Ngư i m i thăng-thiên.
b. NH NG TƯ-TƯ NG DO-THÁI LÀM N N-T NG CHO THIÊN-CHÚA-GIÁO
M i ñ o c a Giê-su truy n d y phát ngu n t nơi nh ng tin-tư ng c a ngư i Do-thái chép trong
sách C u-Ư c. Khác v i nh ng gi ng dân ñ ng-th i theo ch -trương ña-th n, ngư i Do-thái
ngày xưa tin-tư ng vào nơi m t v -th n duy nh t là Jahvé hay Jéhovah. Ðó là v Thư ng-Ð t o
nên võ-tr , v n-v t và chư-th n.
Trong s các th n ñư c Thư ng-Ð sanh ra, có m t v t -kiêu quá và mu n kình ch ng l i
Thư ng-Ð nên tr thành ác-qu Satan. Sau khi t o nên võ-tr , Thư ng-Ð dùng bùn ñ t t o ra
Adam, m t ngư i ñàn ông có hình-th gi ng như mình. Ngài th i sanh-khí vào cho ngư i y và
cho t i Thiên-ñư ng. Ít lâu sau, th y Adam cô-ñ c, Thư ng-Ð thương tình, l a lúc Adam ng ,

33. l y m t cái sư n c a ông ta ñ t o nên Eve là ngư i ñàn bà ñ u tiên.
Hai v ch ng Adam và Eve ñư c Thư ng-Ð cho thiên-ñư ng và ñư c phép hư ng m i th
hoa qu trong y. Nhưng Thư ng-Ð nghiêm-c m h ñ ng ñ n m t th cây gi a thiên-ñư ng
là cây giúp ngư i hi u bi t s v t. Lúc ñ u, v ch ng Adam và Eve tuân theo l nh y và hư ng
ñư c m t h nh-phúc hoàn-toàn. Nhưng sau ñó, Eve nghe l i d d c a qu Satan bi n thành con
r n nên xúi gi c Adam ăn qu cây c m. V a n m xong qu này, h có trí khôn và c m th y x u
h vì mình tr n tru ng. Cùng lúc y, Thư ng-Ð hi n ra, ñu i Adam và Eve ra kh i thiên-ñư ng
và b t h ph i ch u c c-kh ñ mưu-c u cái s ng.
Adam và Eve xu ng tr n làm th y-t loài ngư i. T t c m i ngư i ñ u là con cháu h . V sau,
loài ngư i có lúc h p nhau l i xây-d ng m t cái tháp cao ñ lên tr i. Thư ng-Ð không mu n
cho h thành-công m i khi n cho h nói ti ng khác nhau; t ñó m i có nhi u dân-t c trên th -
gi i. Vì cái t i nguyên-th y c a t -tiên mình là Adam và Eve ph m ph i, loài ngư i c ñi sâu
mãi vào con ñư ng qu y và ph i ch u nh ng n i kh -c c l m-than.
Ngư i Do-thái cho r ng Thư ng-Ð là Jéhovah r t nghiêm-kh c. Ngài th ng tay tr ng-tr nh ng
k không tôn-sùng mình và không làm theo ý mình. H tin r ng nh ng dân-t c khác ñ u th
ph ng tà-th n, ch có h là th ñúng Thư ng-Ð cho nên h ñư c l a ch n ñ hư ng m i h nh-
phúc.
Thư ng-Ð ñã t ng tìm cách ñ d y ñ h b ng cách g i xu ng th nh ng nhà tiên-tri mang l i
c a Ngài ñ n nói cho h nghe. M t trong nh ng nhà tiên-tri, Moise ñã nh n ñư c c a Thư ng-
Ð mư i ñi u lu t trên núi Sinaï ñ giáo-hóa dân Do-thái ăn cho h p ñ o tr i. Nhưng ngư i
Do-thái th c-s nhi u l n lâm vào c nh qu c phá gia vong và s ng m t cu c ñ i r t kh -s . Do
ñó, m t s nhà tiên-tri Do-thái b o r ng ngư i Do-thái chưa ñư c h nh-phúc là vì chưa s ch t i.
H nêu ra ý-tư ng r ng m t ngày kia Thư ng-Ð s g i xu ng th -gian m t ñ a con c a Ngài ñ
ch u t i th cho loài ngư i và ñưa dân Do-thái ñ n ñ t c c-l c dư i tr n.
c. GIÁO–LÝ THIÊN-CHÚA-GIÁO
Giê-su t xưng là ñ ng c u-th ñư c các nhà tiên-tri nói ñ n. Theo s tin-tư ng c a Thiên-chúa-
giáo do Ngư i sáng-l p, linh-h n con ngư i v n b t-di t, nhưng không ñ u-thai l i như ngư i Á-
Ðông b o. Linh-h n ngư i toàn-thi n ñư c lên Thiên-ñư ng, linh-h n nh ng ngư i t t, nhưng
còn ph m l i ph i qua m t h a-ng c g i là nơi luy n t i ñ l c h t t i trư c khi ñư c lên thiên-
ñư ng. Nh ng ngư i hung d không tin nơi Tr i hay theo ác-qu Satan thì b xu ng ñ a-ng c.
Ð i s ng c a th -gian không ph i c kéo dài như th này mãi. M t ngày kia s ñ n lúc t n-th .
Lúc y, Thư ng-ð s giáng nh ng tai-ách kinh-kh ng g m ghê xu ng cho loài ngư i. Ch có
nh ng ngư i tin-tư ng nơi Thư ng-ð m i ñư c Ngài b o-v , còn nh ng ngư i không th -
ph ng Ngài s b t n-di t.
Ngày t n-th , Thư ng-ð s hi n ra. T t c m i ngư i s ñư c s ng l i và ñư c ñưa ñ n trư c
m t Ngài. Thư ng-ñ s phán xét m i ngư i l i m t l n cu i cùng. Nh ng ngư i t i l i s b
tr ng-ph t ñ i ñ i, còn nh ng k ñư c Thư ng-ð nh n là x ng ñáng s s ng trong m t th -gi i
vĩnh-vi n yên vui hoàn-h o.
V y, theo Giê-su, qu c-gia c a Thư ng-ð không th th c-hi n cõi ñ i này, và tr n-gian ph i

34. b s p ñ ñ như ng ch l i cho m t th -gi i ñ c-bi t trong ñó m i ñi u qu y, m i cái sai l m
ñ u b Thư ng-ð h y-di t h t.
d. N N LUÂN-LÝ C A THIÊN-CHÚA-GIÁO.
V phương-di n luân-lý, Giê-su l y ñ o huynh-ñ h u ái mà d y ngư i. Tuy không tin nơi
th -gi i hi n t i, Giê-su không ñ n n i cho ñ i hoàn-toàn hư- o như các tôn-giáo n-ñ . Do ñó,
n n luân-lý c a Ngư i còn ch a ñ ng m t nguyên-t c ho t ñ ng và có th dung-hòa v i quan-
ni m công-nh n s th c-t i c a cu c ñ i.
Nhưng cho ñ n h t ñ i trung-c , tư-tư ng Thiên-chúa-giáo hãy còn dính dáng v i ý-ni m ph -
nh n th -gi i hi n t i nên tín-ñ ñ o này cũng ch lo tu-ni m ñ gi i-thoát l y mình. V i phong-
trào Ph c-hưng phát-kh i t th -k th 15, Âu-châu m i th y s th ng-l i c a quan-ni m công-
nh n cu c ñ i là th c-t i. Ngư i ta quên h n ph n ph -nh n th -gi i hi n-t i ch a ñ ng trong
tư-tư ng Giê-su, và tin ch c r ng Giê-su mu n t o ngay qu c-gia c a Thư ng-Ð dư i th -gian.
Do ñó, phát-sanh và n y n m t n n luân-lý m i, nh m vào vi c c i-thi n nh ng ñi u-ki n sanh-
ho t xã-h i và chu n-b cho nhơn-lo i m t tương-lai xán-l n hơn.
ñ. S TRUY N-BÁ THIÊN-CHÚA-GIÁO VÀ CÁC CHI-PHÁI HI N-T I C A Ð O Y
Sau khi Giê-su ch t, nh ng tín-ñ c a Ngư i mang giáo-lý Ngư i truy n d y kh p các nơi trong
ñ -qu c La-mã. Ban ñ u, Thiên-chúa-giáo b các Hoàng-ñ La-mã ñàn-áp d di, song nó l n l n
th ng th lên và ñ n th -k th tư thì thành ra qu c-giáo. T ñó, nó lan r ng ra r t m nh và
chinh-ph c ñư c h u h t các gi ng dân da tr ng trư c khi ñư c truy n sang các châu Á, M , Úc
và Phi.
Hi n gi , Thiên-chúa-giáo có r t ñông tín-ñ h p l i làm ba phái. Nga và các nư c thu c t c
Tư-l p-phu, nh ng tín-ñ Thiên-chúa-giáo có nh ng giáo-h i riêng cho m i nư c. H t xưng là
phái Thiên-chúa-giáo chánh-th ng. Phái th nhì là Thiên-chúa-giáo La-mã có tín-ñ kh p nơi
trên th -gi i và tuân theo l nh m t v Giáo-hoàng La-mã. Phái Thiên-chúa-giáo c i-lương g m
r t nhi u chi thành-l p t th -k th 16 v i phong-trào ch ng ch i l i giáo-h i La-mã. Ngư i
Anh, M , Ð c và B c-Âu ph n l n thu c phái n y. Nói m t cách khái-quát, giáo-lý nh ng chi
Thiên-chúa-giáo c i-lương khác giáo-lý c a phái Thiên-chúa-giáo La-mã m y ñi m chánh sau
ñây:
1° H ñ t tiêu-chu n c a s tín-ngư ng không ph i trong nh ng c -truy n do các Giáo-hoàng
và hi-ñ ng tôn-giáo qui-ñ nh hay gi i-thích, mà trong thánh-kinh do m i ngư i t tìm và hi u
l y.
2° H không nh n r ng trong các cu c l có chúa Giê-su ch ng-ki n th t-s , không ch u th
cúng hình-tư ng và bà Thánh-m u ñ ng-trinh là bà Marie, m c a Giê-su.
3° H h y b ch -ñ ñ c-thân c a giáo-sĩ, h n-ch quy n-hành các m c-sư và ñ cho các tín-
ñ có m t s t -do r ng rãi hơn trong s ñi u-khi n giáo-h i.
2- H I-GIÁO

35. Ngoài nh ng tôn-giáo k trên ñây, trên th -gi i còn m t m i ñ o quan-tr ng khác là H i-giáo.
Ngư i sáng l p tôn-giáo này là Mahomet.
a. TI U-S MAHOMET
Mahomet sanh La Mecque, x Arabie Séoudite, năm 571 và t xưng mình là dòng-dõi
Abraham, th y-t dân Do-thái ñư c nói ñ n trong sách C u-Ư c. Thân-ph ông là m t thương-
gia ch t khi ông còn trong b ng m . Ông m côi luôn m t nh , và ñư c ông n i nuôi. Sau ñó,
ông v i m t ngư i chú. Năm 13 tu i, ông theo chú ñi buôn và g p m t giáo-sĩ Thiên-chúa
gi ng-ñ o cho nên ñư c bi t qua giáo-lý Thiên-chúa. Giáo-lý này có nh-hư ng r t l n ñ n tư-
tư ng ông v sau.
L n lên, Mahomet buôn bán La Mecque và cư i m t qu -ph làm v . Năm 40 tu i, ông th y
thiên-th n Gabriel - v thiên-th n ñã báo cho bà Marie, m Giê-su bi t r ng bà s sanh ra m t
ñ ng c u-th - hi n ra trư c m t ông và ñ c cho ông nghe m t ño n kinh Coran.
T ñó, Mahomet b t ñ u gi ng ñ o. Năm 621, thành Médine ch u theo giáo-lý c a ông và rư c
ông ñ n ñó . Dân La Mecque ñu i theo, nhưng không b t ñư c ông. Sau ñó ông t -ch c quân-
ñ i, ñánh nhau v i các b -l c Á-r p khác ñ truy n-bá giáo-lý mình. Cu i cùng, ông th ng ñư c
nh ng b -l c y và ñư c h tôn làm ñ ng Tiên-tri c a h . Ông ch t t i Medine năm 632.
b. GIÁO-LÝ H I-GIÁO
V phương-di n giáo-lý, H i-giáo ch -trương ch -ñ ñ c th n. Theo tín-ñ ñ o này, ch có Allah
là Thư ng-ñ và Mahomet là v Tiên-tri c a Ngài. Ngư i ta ch c n tin như th cũng ñ lên
thiên-ñư ng.
Tin-tư ng ñ c-bi t c a H i-giáo là ngư i nào tham-d cu c Thánh-chi n ñ b o-v hay bành-
trư ng giáo-lý Mahomet thì s ñư c ñưa ngay lên Thiên-ñư ng hư ng m i l c-thú. Do ñó, ngư i
theo H i-giáo tác-chi n r t hăng khi nh ng lãnh-t h dùng kh u-hi u Thánh-chi n ñ kêu g i
h chi n-ñ u.
Thánh-kinh c a H i-giáo là kinh Coran. Nó v a là m t quy n sách d y giáo-lý, v a là m t b
lu t, v a là m t quy n sách luân-lý. Nó bao g m c t -ch c xã-h i và ñ i s ng tinh-th n c a tín-
ñ . Nó khép tín-ñ vào m t khuôn-kh r t kh c-nghi t và qui-ñ nh t ng c -ch nh nh t hàng
ngày c a m i ngư i.
Theo nguyên-t c, tín-ñ nào cũng có th t c u cúng Thư ng-ð , nhưng v sau, m t giáo-h i
ñư c thành-l p v i nh ng giáo-sĩ chuyên-môn nghiên c u Thánh-kinh và gi luôn ch c-v th m-
phán.
c. S PHÁT-TRI N C A H I-GIÁO
Sau m t th i-kỳ bành-trư ng r t m nh nhi u nơi trên các châu Á, Âu và Phi, H i-giáo hi n còn
ñư c th nh-hành trong các ch ng-t c Á-r p Phi-châu và Á-châu. Ngoài ra, nó còn m t s khá
ñông tín-ñ n-ñ , Trung-hoa, Nam-dương qu n-ñ o, Phi-lu t-tân và Nga.

36. III- VAI-TU NG VÀ NH-HƯ NG C A CÁC TÔN-GIÁO Ð I V I XÃ-H I
A- VAI TU NG VÀ NH-HƯ NG C A CÁC TÔN-GIÁO Ð I V I XÃ-H I C -TH I.
Phát-sanh t ý mu n gi i-thích võ-tr , nh ng tư-tư ng th n-quy n c a ngư i ñ i trư c l n l n
ñưa h ñ n nh ng tín-ngư ng chi ph i ñ i s ng xã-h i c a h m t cách ch t-ch . V n cho r ng
th n-minh có oai-quy n r t l n ñ i v i mình, không nh ng khi mình s ng, mà còn ñ i v i linh-
h n mình sau khi mình ch t, ngư i c -sơ r t s th n thánh.
Theo h , nh ng khi không hài lòng, th n thánh ch ng nh ng tr ng-ph t cá-nhơn ph m l i mà
thôi, mà còn có th tr ng-ph t c ñoàn-th c a cá-nhơn ph m l i n a. Do ñó phát-sanh ra quan-
ni m cho r ng ñoàn-th ph i ki m-soát cá-nhơn, gi cho cá-nhơn không ph m l i v i th n-minh.
M i hành-ñ ng ph m l i ñ u ph i b tr ng-ph t th ng tay. Ð cho th n-minh vui lòng b o v xã-
h i, nh ng nhà c m quy n ph i ñ c-bi t chăm nom ñ n vi c cúng t th n-minh. Trong trư ng-
h p ñó, t t nhiên tôn-giáo ñóng vai-tu ng ý-th c-h chi-ph i nh ng tư-tư ng lý-lu n c a ngư i,
và tr thành ñi m qui-t p t t c nh ng ho t-ñ ng văn-hóa c a ngư i.
Nh ng nhà c m quy n thu trư c, t nh ng gia-trư ng, t c-trư ng c a ch -ñ du-m c, qua
nh ng tù-trư ng c a ch -ñ b -l c, ñ n nh ng qu c-vương hoàng-ñ c a ch -ñ quân-ch , ñ u
có liên-l c m t-thi t ñ n các giáo-h i.
Có khi chính ngư i ch -huy ñoàn-th v m t chánh-tr cũng là ngư i cao-c p nh t trong h -th ng
t -ch c tôn-giáo. Các gia-trư ng, t c-trư ng là ngư i lãnh trách-nhi m coi sóc s th cúng l -
bái chung cho gia-t c mình. Ngư i tù-trư ng c a nhi u b -l c cũng là ngư i ch -huy m i cu c
hành-l c a b -l c. Nh ng nhà vua nhi u nư c ngày xưa là nh ng ngư i ñ i-di n cho ñoàn- th
dân-chúng ñ cúng-t Tr i Ð t và lãnh m ng Tr i mà cai-tr muôn dân.
Nhưng nhi u xã-h i, ngoài ngư i ch -huy chánh-tr , l i còn nh ng ngư i ñ c-bi t ñi u-khi n
ñoàn-th v phương-di n tôn-giáo n a. Trong nhi u b -l c, ta th y có nh ng th y phù-th y lo
vi c l -bái cúng-t . nhi u nư c, ngoài v qu c-vương, còn có m t giáo-h i t -ch c th ph ng
chư th n. Trong trư ng-h p này, ngư i n m quy n chánh-tr thư ng ph i tùy thu c ngư i n m
quy n tôn-giáo trong nư c. Các nhà vua n-ñ xưa kia, v n thu c giai-c p chi n-sĩ, ph i kính
như ng các giáo-sĩ Bà-la-môn; nh ng nhà vua Âu-châu thu trư c ph i tùng-ph c Giáo-hoàng
La-mã.
Tôn-giáo ñã ñư c tr ng như th thì t t-nhiên nó ph i thu hút ph n l n s ho t-ñ ng c a dân.
Ngư i ñ i trư c v n nghĩ r ng, cu c ñ i dương th r t ng n so v i ñ i s ng vĩnh-c u c a linh-
h n, nên lo cho ñ i s ng c a linh-h n nhi u hơn lo cho ñ i s ng v t-ch t. Nh ng bài thơ, bài
hát, nh ng ñi u nh y múa trư c kia thư ng ca-t ng th n thánh và dùng ñ xư ng-t u trong
nh ng cu c hành-l . Nh ng ñ n ñài dùng làm nơi tôn th th n thánh và nh ng lăng-t m có khi
ñ p-ñ , hùng-tráng hơn nh ng cung-ñi n dùng làm tr -s cho k n m chánh-quy n. Kim-t tháp
Ai-c p và ñi n Ð -thiên Ð -thích muôn ph n to l n và v ng ch c hơn nh ng ñ n ñài c a vua
chúa Ai-c p và Cao-miên th i trư c. Ð i v i dân-chúng nhi u nư c, các ph n-m cũng t t ñ p
hơn nhà c a h dùng làm nơi ăn ch n hàng ngày.
Không nh ng làm cái căn-b n hư ng-d n m i ho t-ñ ng chánh-tr và văn-hóa, tôn-giáo l i còn
ăn sâu vào ti m-th c c a ñ i-chúng. Nh ng quan-ni m luân-lý, nh ng h -th ng suy-lu n c a

37. ngư i dân ñ i trư c ñ u ñư m nhu n tư-tư ng tôn-giáo. Trong l i ca, ti ng hát, trong c -ch
hàng ngày, trong nh ng s -bi n vui bu n c a ñ i h , có r t nhi u d u v t c a lòng tin-tư ng nơi
Tr i Ph t, nơi m t th -gi i vô-hình v i nh ng quy n-năng thiêng-liêng có nhi u th -l c ñ i v i
ñ i s ng con ngư i.
Nh ng hình-th c th cúng cũng như các v th n thánh ñư c th cúng có th thay ñ i, vì các dân-
t c thua tr n ph i ch p-nh n tôn-giáo các dân-t c chi n th ng. Nhưng chung-qui, nh ng nguyên-
t c căn-b n c a tôn-giáo là lòng tin nơi nh ng quy n-l c vô-hình cùng s hư ng c tâm-tư và
ho t-ñ ng mình vào vi c th -ph ng nh ng quy n-l c y, v n không thay ñ i.
Như v y, trong xã-h i th i trư c, tôn-giáo ñóng vai-tu ng nh ng lý-thuy t chánh-tr , nh ng lý-
thuy t chánh-tr d a vào th n-quy n và có tánh-cách ñ c-tôn, tuy t-ñ i, luôn luôn hư ng ñ n s
u n n n t t c xã-h i theo mình.
Khi xã-h i ñã ñ t m t m c văn-minh khá cao, ph n hình-nhi-thư ng c a tôn-giáo có th ti n ñ n
nh ng tư-tư ng siêu-hình r t uyên-thâm. Nhưng ph n tri t-lý này, chĩ riêng m t s ít ngư i hi u
n i mà thôi. Ð i v i ñ i-chúng, các tôn-giáo thư ng có m t ph n hình-nhi-h g m nh ng tin-
tư ng m c-m c và nh ng giáo-ñi u luân-lý thông-thư ng.
Hai ph n hình-nhi-thư ng và hình-nhi-h c a tôn-giáo nhi u khi không hoàn-toàn phù-h p nhau.
Ph t-giáo v n xem ñ i là hư- o nên d y ngư i tìm cách di t s s ng ñ ch m d t n i kh , và
nh p Ni t-bàn là m t ch t ch-m ch hư-vô. Nhưng ph n l n tín-ñ Ph t-giáo ch bi t vi c b -thí,
làm phư c, ăn chay và l y Ph t t ng kinh ñ ñư c lên thiên-ñư ng, toàn là nh ng hành-vi gián-
ti p công nh n s th t-t i c a ñ i s ng tr n-gian và thiên-ñư ng c c-l c.
B- VAI-TU NG VÀ NH-HƯ NG C A TÔN-GIÁO TRONG XÃ-H I C N-Ð I
Nh ng lý-thuy t th n-quy n ngày xưa bó bu c ngư i trong m t khuôn kh ch t h p. Nhưng oai-
quy n nó không ph i t n-t i mãi. Loài ngư i l n l n ti n-hóa v phương-di n k -thu t và có ý
mu n nâng cao ñ i s ng v t-ch t c a mình lên. H lo th a-mãn nh ng nhu-c u hi n-t i c a th
xác nhi u hơn. Do ñó, h xao-lãng b t s ho t-ñ ng ñ ph ng s tôn-giáo mà m c-ñích chánh-
y u là s an- i và c u-r i linh-h n.
Trong b máy cai-tr , nh ng ho t-ñ ng có tánh-cách thu n-túy chánh-tr càng ngày càng th ng-
th hơn nh ng ho t-ñ ng có tánh-cách tôn-giáo. nh ng xã-h i mà chánh-quy n và giáo-quy n
phân ra cho hai cơ-quan khác nhau, ngư i n m chánh-quy n l n l n thoát-ly s chi-ph i c a
ngư i n m giáo-quy n, r i tr thành có th -l c hơn ngư i n m giáo-quy n. Tuy v y, chánh-
quy n còn ph i lo b o-v tôn-giáo, vì tôn-giáo hãy còn là m t ch -ñ quan-tr ng làm n n-t ng
cho xã-h i.
T th -k th 18 tr ñi, óc suy-lu n n y n ra, khoa-h c manh-nha r i phát-tri n m t cách nhanh
chóng. Nh ng ph n-t c p-ti n không còn tin nơi nh ng thuy t kh i-nguyên, nh ng tư-tư ng
siêu-hình c a các tôn-giáo n a. Các lý-thuy t khoa-h c v võ-tr và các lý-thuy t chánh-tr
thành hình r i chinh-ph c ñư c s ñông ngư i trong xã-h i.
Sau nh ng cu c cách-m ng ñ m máu, nh ng chánh-ph vô-th n ñư c thành-l p. Nh ng tư-tư ng
tôn-giáo và nh ng tư-tư ng vô-th n xung-ñ t nhau mãnh-li t. Nhưng sau ñó, nguyên-t c t -do

38. tín-ngư ng ñư c ch p-nh n và tôn-giáo ñư c dung-n p trong xã-h i m i. Tuy th , quy n chánh-
tr và quy n tôn-giáo ñư c phân ra rõ r t, m i bên có m t ph m-vi ho t-ñ ng riêng. Nhà chánh-
tr thì lo vi c cai-tr dân-chúng, còn nh ng giáo-ch , giáo-sĩ thì lãnh ph n hư ng-d n tín-ñ
mình trên con ñư ng ñ o-ñ c. Ý-th c-h m i do nh ng lý-thuy t chánh-tr vô-th n ñưa ra ñ t
n n-t ng trên s t -do và l n l n th m-nhu n vào ñ u óc dân-chúng. Do ñó s ngư i cu ng-tín
tôn-giáo ngày m t b t ñi, và nh ng cu c xung-ñ t tôn-giáo m t l n tánh-cách tàn-kh c.
S phân-bi t hai quy n chánh-tr và tôn-giáo làm cho chánh-tr thoát-ly s chi-ph i c a tôn-giáo
m t cách rõ r t, và ngư i ta có lúc ñã tin r ng, chánh-tr và tôn-giáo có th s ng chung nhau m t
cách hòa-bình trong xã-h i. Nhưng sau nh ng lý-thuy t chánh-tr dung-n p s t n-t i c a tôn-
giáo, xã-h i c n-ñ i l i s n xu t nh ng lý-thuy t chánh-tr bài-tr tôn-giáo, và s t n-t i c a tôn-
giáo l i ñư c ñ t ra làm m t ñ -m c tranh-ñ u chánh-tr .
Trong khi chánh-quy n l n l n thoát-ly s chi-ph i c a tôn-giáo thì nh ng ho t-ñ ng văn-hóa
cũng ñi xa tôn-giáo. Nh ng s n-ph m văn-chương ngh -thu t càng ngày càng hư ng v m c-
ñích ph ng-s chánh-quy n và nhơn-sanh nên b t chú-tr ng ñ n tôn-giáo. Ð i v i dân-chúng,
nh-hư ng c a tôn-giáo cũng kém b t th -l c. Thi u cái quy n ñàn-áp b t bu c ngư i ta theo
mình, tôn-giáo không còn thu hút ph n l n s ho t-ñ ng c a loài ngư i vào vi c ph ng-s mình
ñư c n a.
Tuy th , v phương-di n tinh-th n, tôn-giáo hãy còn m t nh-hư ng to tát ñ i v i loài ngư i.
nh-hư ng này ti m-tàng trong ý-th c ngư i và u n n n tâm h n ngư i m t cách m nh-m .
Nh ng quan-ni m luân-lý ñ o-ñ c, nh ng ho t-ñ ng dính dáng ñ n ñ i tư c a ngư i v n còn do
tôn-giáo ñi u-khi n n u chánh-quy n không công-khai bài-xích tôn-giáo.
Trong nh ng xã-h i tôn th nguyên-t c t -do, ñ i tư c a ngư i ñư c kính n b o-v m t cách
trân-tr ng. Do ñó, ph m-vi th -l c c a tôn-giáo tuy b thâu h p hơn trư c, nhưng cũng hãy còn
r ng rãi l m.
Trong nh ng xã-h i bài-xích tôn-giáo và ñ t n n t ng trên s ñ c tài chánh-tr , tôn-giáo r t khó
ho t-ñ ng ñ t n-t i m t cách công-khai. Nhưng vì nó th m-nhu n ti m-th c c a con ngư i m t
cách m nh-m hoàn-toàn quá nên nó v n còn t n-t i qua m i s ñàn-áp. Tuy th , s t n-t i y
ch là m t s t n-t i vô-hình, không c -th , hay ch ñư c c -th -hóa m t cách y u t.
Nói m t cách khái-quát thì trong th -gi i hi n-t i, nh ng tín-ñ các tôn-giáo hãy còn chi m l y
m t ph n l n nhơn-lo i. Trong nh ng tín-ñ này, ngư i nhi t-tín ñ h t tâm-trí vào vi c ph ng-
s tôn-giáo ch là m t s nh nhoi; nh ng ngư i khác, m c d u v n ch u s chi-ph i m nh-m
c a tôn-giáo v phương-di n tinh-th n, ch ñ m t ít th i-gi r nh-rang c a mình hi n cho tôn-
giáo. H l i thư ng th -ơ ñ i v i v n-ñ chánh-tr , và xem tôn-giáo như là m t vi c riêng c a
mình nên ít khi nhơn-danh tín-ñ m t tôn-giáo mà ho t-ñ ng chánh-tr .
Tuy th , lúc sau này, trư c s t n-công mãnh-li t ñ m máu c a nh ng phong-trào bài-xích tôn-
giáo, ý-th c tôn-giáo c a ngư i l i b ng d y. Nh ng ngư i nhi t-tín tôn-giáo bèn ñ ng lên hô-
hào cho ngư i ñ ng-ñ o h i-h p nhau l i tranh-ñ u ñ b o-v quy n tín-ngư ng tôn-giáo c a
mình. H ñã thành-l p nh ng ñoàn-th ho t-ñ ng chánh-tr , nhưng trong s ho t-ñ ng này, ñoàn-
th h ch ñư c xem như là nh ng ñoàn-th chánh-tr . S khác nhau gi a nh ng ñoàn-th tôn-
giáo này và nh ng chánh-ñ ng qui v m t ñi m duy-nh t là m t bên d a vào lý-thuy t th n-
quy n, m t bên d a vào lý-thuy t nhơn-quy n.

39. IV- THÁI-Ð CHÁNH-TR H P-LÝ NH T Ð I V I CÁC GIÁO-LÝ TH N-QUY N.
Các lý-thuy t th n-quy n ñ t n n-t ng trên s tin-tư ng nơi m t ñ ng chí-tôn toàn-thi n toàn-
năng có quy n-l c vô-h n ñ i v i con ngư i. N u không như th , nó cũng nêu ra nh ng ý-tư ng
siêu-hình r t tinh-t , nhưng không khoa-h c.
Ð ng v phương-di n lý-trí mà nói, nh ng nguyên-t c căn-b n c a nh ng lý-thuy t th n-quy n
không th ch ng-minh ñư c, và không th dùng làm lý-thuy t chánh-tr ñ hư ng-d n con ngư i.
Th t ra trên th -gi i, hãy còn nhi u ñám qu n-chúng chưa ñư c văn-minh và cu ng-tín nơi tôn-
giáo h ph ng-th . Nhưng n u s cu ng-tín này có th giúp cho h m t s ñoàn-k t và m t lòng
khinh-sanh làm cho h m nh lên, nó cũng nh t h trong nh ng khuôn-kh tư-tư ng quá ch t h p
và không cho phép h ti n-b m t cách nhanh chóng ñư c. Do ñó, nh ng qu c-gia mu n canh-
tân như Th -nhĩ-kỳ trư c ñây và n-ñ hi n gi , ñ u ph i c vư t ra kh i s ki m-t a c a tôn-
giáo.
Tuy th , loài ngư i v n chưa có th b h n tôn-giáo ñư c như m t s ngư i khác ñang ch -
trương, vì tôn-giáo, ít ra là dư i hình-th c cao c và trong s ch c a nó, hãy còn h t s c c n-thi t
cho ngư i.
Loài ngư i v n không ph i c c-súc như loài c m-thú, ch lo mưu-ñ s s ng v t-ch t c a mình.
H còn bi t suy nghĩ lý-lu n, bi t tìm hi u nguyên-nhơn t n cùng c a s v t, lý do t n-t i c a
mình và tìm ki m nh ng nguyên-t c hư ng-d n s hành-ñ ng c a mình. Nh ng tư-tư ng lý-lu n
c a ngư i ñành là b s chi-ph i ch t-ch c a ñ i s ng v t-ch t, nhưng s phát-sanh c a nó cũng
ñ ch ng t r ng, con ngư i không ph i cam-tâm ch u khép mình trong ñ i s ng v t-ch t, mà l i
mu n vư t lên kh i ñ i s ng v t-ch t y.
Trong m t th i-gian dài d c, vì không ñ phương-ti n và trí thông-minh ñ gi i-thích nh ng
hi n-tư ng thiên-nhiên bao b c l y mình, ngư i ñã có nh ng quan ni m sai l m v võ-tr và
nh ng ho t-ñ ng tinh-th n c a ngư i ñã ñưa ñ n nh ng h -th ng tư-tư ng l y th n-quy n làm
n n t ng.
Lúc nh ng l i gi i-thích c a nh ng h -th ng tư-tư ng y còn có th làm th a-mãn t t c m i
ngư i thì tôn-giáo chi m ñ a-v ñ c-tôn trong lãnh-v c tinh-th n, và thành ra cái lý-thuy t
chánh-tr duy-nh t c a xã-h i. Nhưng ñ n khi ngư i có nhi u kinh-nghi m hơn trong vi c s -
d ng v t-ch t, và hi u bi t võ-tr bao quanh mình m t cách rõ r t hơn, ngư i l n l n nh n th y
nh ng ch sai l m c a h -th ng tư-tư ng th n-quy n. Óc khoa-h c m mang ra, và nh ng s
gi i-thích c a tôn-giáo không còn th a-mãn ñư c lý-trí c a t t c m i ngư i n a. Do ñó, tôn-
giáo ph i như ng bư c cho nh ng tư-tư ng ñ t n n t ng trên s quan-sát th c t v võ-tr và
d a vào nh ng nguyên-t c mà ngư i ta có th dùng s thí-nghi m ñ ch ng t s ñúng ñ n.
Chúng ta không th ch i cãi r ng, nh ng h -th ng tư-tư ng d a vào khoa-h c này cũng c t ñ
tho -mãn s s ng còn tinh-th n c a con ngư i. Chúng ta cũng có th ch p-nh n r ng nh ng suy-
lu n c a nó có tánh-cách thi t-th c và h p-lý hơn nh ng suy-lu n c a tôn-giáo. Nhưng không
ph i vì ñó mà chúng ta ph i ch -trương h y-di t tôn-giáo ñ ñem khoa-h c thay vào. Như th là
vì tôn-giáo hi n ñ t n n t ng trên m t lòng tin-tư ng mà khoa-h c không th nào ñánh ñ ñư c.
Nh ng ngư i theo thuy t duy-v t khoe r ng mình ñã ch ng-minh ñư c m t cách khoa-h c r ng

40. Tr i không có. Nhưng kỳ-th c, h ch ch ng-minh ñư c r ng nh ng hi n-tư ng v t-ch t chung
quanh ta ph i tùy thu c nh ng ñ nh-lu t b t-di b t-d ch, và nh ng bi n-c x y ñ n cho ta là k t-
qu s tác-ñ ng c a v t-ch t theo nh ng ñ nh-lu t y.
Ð i v i nh ng ngư i sùng-thư ng tôn-giáo, ch b ng vào ñó mà qu -quy t r ng Tr i không có
thì cũng như là ngư i d t không s mó, không th y ñư c không-khí r i qu -quy t r ng không có
không-khí v y. Nhóm ngư i sùng-thư ng tôn-giáo này cho r ng m t công-trình vĩ-ñ i và tinh-
x o như võ-tr và s s ng không th là k t-qu nh ng ph n- ng t nhiên c a v t-ch t. Theo h ,
nh t ñ nh là ph i có m t nguyên-lý ñi u-khi n t t c s bi n-hóa ñ làm cho qu ñ a-c u nguyên
là m t kh i l a cháy ñ mà l n l n phát-sanh ñư c s s ng và s n-xu t ñư c m t gi ng v t r t
khôn ngoan, r t ñ o-ñ c là ngư i.
Thêm n a, m t s nhà tôn-giáo hi n gi l i dùng khoa-h c ñ ch t s c n-thi t c a m t quy n-
l c vô-hình và t i-cao chi ph i võ-tr . Nh ng ngư i này ñã ch -trích nh ng thuy t khoa-h c v
s phát-hi n c a sanh-ch t t nơi t -ch t ch nh ng thuy t y ñã d a quá nhi u vào s ng u-
nhiên.
Nói cho th c ñúng thì ch -trương r ng s ng u-nhiên có m t vai tu ng trong s di n-ti n c a
v t-ch t không ph i là ch i l i khoa-h c, vì trái v i nh ng nhà khoa-h c c a th -k th 19,
nh ng nhà khoa-h c hi n-ñ i ñã ch p-nh n có s ng u-nhiên trong các di n-ti n v t-ch t. Nhưng
như c-ñi m c a các thuy t khoa-h c v s phát-hi n c a sanh-ch t là s ng u-nhiên r t ít có cơ-
h i ñưa ñ n k t-qu t t ñư c.
T t c nh ng nhà khoa-h c ñ u nh n r ng sanh-ch t có m t k t-c u vô-cùng ph c-t p. M t
ph n-t m t c a ch t ñ n-b ch-tinh thông-thư ng nh t ñã g m có 5941 nguyên-t ch ng ch t lên
nhau và s p nhau theo m t h -th ng nh t-ñ nh.
Nh ng nhà h c-gi duy-v t ñã cho r ng nh ng nguyên-t vô-cơ trư c ñây ñã t -nhiên k t-h p
nhau l i ñ thành ra ph n-t sanh-ch t ñ u tiên. Nhưng b o như th ch ng khác nào b o r ng m t
thúng ch nhà in ñ ñ i xu ng ñ t có th tình c t s p thành b n in c a bài T -tình-khúc v y.
B i ñó, h c-gi Lecomte du Noüy ñã nhi t-li t bài bác thuy t c a nh ng h c-gi duy-v t cho
r ng s s ng t -nhiên t t -ch t mà sanh ra.
Lu n-ch ng c a Lecomte du Noüy d a vào m t suy-toán c a giáo-sư Charles Eugène Guy, m t
nhà toán-h c Th y-sĩ ñã nh phép tính xác-xu t mà ñ nh nh ng trư ng h p thành-l p m t sanh-
ch t h u-cơ t các nguyên-t .
Giáo-sư Charles Eugène Guy ñã l y làm thí-d m t ph n-t ñ n-b ch-tinh ñã ñư c ñơn-gi n-hóa
ñ n m t m c th p hơn nh ng ph n-t ñ n-b ch-tinh th c-s r t xa. Ph n-t này ch g m có
1.000 nguyên-t hýt-rô và 1.000 nguyên-t các-bon. C theo s tính-toán c a giáo-sư thì 2.000
nguyên-t nói trên ñây ph i qui-t p nhau trong s 10312
l n (m t con s vi t b ng con s 1 và
312 con s không ti p theo nó) m i có ñư c 2,02 l n ñúng cách-th c ñ l p-thành m t ph n-t
ñ n-b ch-tinh h u-cơ.
Mu n cho trư ng-h p h t s c hi m-hoi này xu t-hi n, ph i có m t kh i v t-ch t b ng m t qu