:D

1. Buod ng nobelang dekada 70
God made a world out of hs dreams,
Of magic mountains, oceans and streams…
Kasama ang paghingi ng paumanhin sa may-ari ng tula na hiniram ni Amanda bilang
prologo ng mahabang kwento nito. Si Julian Jr.dahil sa panganay na anak ay itinuring ni Julian
Sr. na ekstensyon ng kanyang sarili, na bininyagan sa panahon na ang usong pangalan ay mga
Micheal at Lawrence at iba pang pangalang kolonyal; Isagani , bilang konsolasyon sa kay
Amanda sa pagkabigo nito na babae naman ang pangalawa nilang anak at isinunod sa pangalan
ng paborito niyang pinsang pulis na namatay sa tungkulin; Emmanuel, na ibig sabihin daw ay
tagapagligtas. . .
Ang tula ay dinala ni Julian sa kanya ng ipinanganak niya si Emmanuel, para ipaliwanag
kung bakit puro lalaki ang ginawa ng Diyos sa kanilang mga anak. Matay mang isipin niya ay sila
naman ni Julian ang gumawa kay Emmanuel.
Prairies and plains and wooded land,
Then paused and thought, “I need
someone to stand
On top of the mountain to conquer
The seas,
Explore the plains and climb
the trees.
Someone to start out small and grow
Sturdy, strong like a tree and so. . .
He created boys. . .
Boys daw, at hindi girls, ang nilikha para magpakan-diyos sa ibabaw ng bundok at
maging sa karagatan. “Well it’s a man’s world, honey; ang sabi ni Julian at mahilig silang mag
inggkes, may pagkakolonyal kasi sila.

2. Biglang nabilad ang kanilang pagkakolonyal ng ipinanganak si Jason ang pang- apat
nilang anak at banyan ng pangalang inggles. At nawalan na siyang pag-asang magka anak pa ng
babae.
Maski paano ay nabuhayan siya ng loob ng muling magbuntis sa panliman nilang anak sa
ika apat na birthday ni Jason at baka makamilagro’y maka babae rin sila. Lalaki pa rin ang
kanilang Bunso at pinangalanan nila itong Benjamin na ang ibig sabihin ay panghuli nilang anak,
at sa kanyang sama ng loob ay nagpaligate nalang siya.
And when God completed the task
He’d begun,
He surely said, “That’s a job
well done!”
Pero parang nagtampo si Amanda sa Diyos, dahil binigyan siya nag anak na puro lalaki,
at hindi alam kung paano magkokop up.
Para kay Amanda, mabait ang kanyang mga anak, eh anak niya ang mga iyon. May
masama bang sa kanya. Preo mula sa kanyang mga kapitbahay niya sa kanan, sa kaliwa, sa
likuran hanggang sa hangganan ng subdivition titenhan niya ay dula siyang may kukumporme.
Masama ang mga rekords ng mga Bartolome boys. Sa panahon na kanilang paglaki, hindi lang
iisa ang nagsumbong sa kanya kaugnay sa nabasag na salamin ng kanilang bintana, ng kotseng
pinaimpis ang gulong, ng harding sinagasaan ng bike ng antenna ng tv na hinatak ng tsati. At,
hindi niya malilimutan ang pagsugod ni Aling Dora sa kanya, dahil si Emmanuel ay nagkwento sa
anak ni Aling Dora na tungkol sa kung paanong nabuntis nang pusang nilang si Rose… at kung
paano ang pagkakatulad ng pagbubuntis ng hayop sa mga nanay.
Itinuring ng mga taga subdivition , na ang kanilang kamalasan sa buhay ay dahil sa mga
batang Bartolome. Kaya galit sila kay Amanda. Ang kakatwa ay kay Amanda lang sila galit, sweet
pa rin sila kay Julian na para bang wala siyang kinalaman sa mga batang Bartolome. Nag
sumbong si Amanda kay Julian, sa kanya lang sila galit bakit hindi pati kay Julian? “Sila?” ang
tanong ni Julian kay Amanda, “Yong mga babae riyan.”
“A sila” ngumiti si Julian. “Dahil silay mga babae at imposible para sa mga bbae na
kalabanin ang mga lalaki. “It’s a man’s world.” Nagtirik na ng mata si Amanda at sinabing, “ This
is a recording.”
Speaking of records, in fairness sa mga anak niya, may mabubuting rekords din naman
sila. Si Julian na aktibo sa mga campus activities na kanilang eskuwelahan. Kumandidato at

3. nanalo bilang presidente ng student council. Si Isagani’y napasali sa exchange visitors program
sa pagitan ng Amerika’t Pilipinas at gumugol ng ilang buang pag-aaral sa California. Nanalo sa
spelling bee contest si Em; at si Jason ay matagumpay na natatakpan ng kanyang mga
katangian bilang anak – siya ang anak na nang-hijack ng mga bulaklak sa bakod na may bakod
para maibigay kay Amanda para sa Mother’Day. Samantalang nagpaka behave naman si bingo
sa kanilang mga educational trips ng mga taga-prep school.
Sa isip ni Amanda, siguro ay tumino na ang kanyang mga anak, dahil nagsimuula ng ngumiti ang
kanya si Aling Dora, tipong nalimutan na ni Mrs, Adriatico na nilapa ng unggoy nila Amanda ang
kuneho nila. Sa katunayan ay may get together party ng mga magkakapitbahay na gaganapin sa
bahay ng mga Bartolome, at dadalo sina Aling Dora at Mrs. Adriatico.
Isang gabi sa harap ng hapunan ay nagaganap ang isang eksena sa pagitan ng mag-anak.
Hinihiling nina Jules at Gani na huwang pumayag si Amanda na maging kapartner nila ang anak
nina Aling Dora na si Pamela para kay Gani at ang anak ni Mrs. Adriatico na si Mary Ann para
kay Jules sa acquaintance party sa eskuwelahan. Dahil nga sa kagustuhang mapa in si Amanda
sa mga kapitbahay ay baka pumayag ito na maging kapartner ng mga anak nina Aling Dora at
Mrs. Adriatico kapag hihilingin sa kaniya. Kaya inunahan na ng kanyang mga anak ang pagsasabi
ayaw nila silang makapartner.
At si Julian Sr. isang maikling talumpati ang : “All right, hon, maliwanag ang mga Ppeles
ng mga anak mo. Sang-ilan nalang at ang amg anak mo’y magiging opisyal na mga tao ng
panlalaking mundong ito, …sa mundong ito na kung saan kayong mga babae’y parang dahong
natutuyo sa sanga sa kahihintay sa ngiti’t pansin naming mga lalaki. Hanggang sa maawa
kaming isali kayo sa ligaya’t luwalhati ng mundong ibabaw. Wala kayong magagawa. “Yon ang
batas. It’s a man’s world.”
Wala ng nasasabi pa si Amanda.
II
Sila, si Julian Batolome, Sr., ay tunay na apo ng isang hasendero sa lugar sa Norte, na
lahing-Kastila. Mayaman at piyudal. . . kung saan ang mga lalaki ang Diyos at ang mga babae ay
tagasunod lang niya at walang karapatang kumibo sa mga isyung may kinalaman sa negosyo’t
pulitika. Si Amanda naman ay galling sa - middle middle class – pero isang pamilyang na may
amang naniniwala ang edukastion ay para lang sa mga lalaki. Kng marunong mag-inggles si
Amanda ay dahil yon ang pangalawang lengguwahe nila sa kanyang kinalakhan. Noong tin-
edyer pa siya mahilig na siyang mag-isip ng kung ano-ano, tulad nalang mga seksing iniisip, kung
ano kaya hindi kaya nakakahiya ang maghubad sa harap ng lalaki kapag gaganunin na siya ng
lalaki.

4. Si Julian ay palabiro at palatawa. Sa likod ng mga biro niya an gang mundo ay panglalaki lamang,
ay isa talaga iyon sa matitibay na paniniwala niya. Oo nga at mabait si Julian kung ang sukatan
ang perang idinadating niya, ang sitenta mil pesos (noong 1952) na ipinatayo niya ng bahay nila
at ang magandang disposisyon niya sa buhay. Ang katangian ng isang lalaki sa panahon ngayon
ay wala sa kanya. Ang paglambing, pagsuyo ay wala sa kanya, na para bang kahinaan para sa
kanyang ang mga iyon. Kaya si Amanda ay mula pa noong unang araw na sila ay magkasama ay
hindi niya nararamdaman ang tunay na kaligayahan bilang isang asawa sa araw at gabi, kung
ang babasihan ay ang paglalambing ng asawa nito. Hindi naman siya nito pinagbuhatan ng
kamay o nag-aaway, ngunit gusto rin siyang maging masaya sa kanilang pagsasama ng kanyang
asawa.
Naiisip ni Amanda kung hindi ba naiisip ni Julian ang nararamdaman niya sa tuwing
magtatalik sila, kung nasisiyahan ba siya. Minsan gusto niyang sasabihin ang kanyang
nararamdaman, nginit ‘yon ang pinabawal na gawin ng isang babae at gusto niyang maghubad
sa kahinhinan, kaso’y natatakot siyang baka mag-alala si Julian kung anon a ang nangyayari sa
kanya.
Naghihimagsik ang kanyang kalooban ngunit piniling manahimik nalang dahil takot din
naman siyang magulo ang tahimik nilang pamumuhay.
Minsan sa kagustuhang magpapansin ni Amanda ay sinabi niya sa kanyang asawa na
magtrabaho siya, akala ni Julian ay sa bahay lang nila siya magtrabaho kaya umoo siya, ngunit
noong nalaman ni Julian kung saan niya gusting magtrabaho ay nagalit ito at sinabi kay Amanda
na hindi siya magtatrabaho habang siya ay nabubuhay.
III
SEPTYEMBRE, 1972
Magbiberthday si Jules. Tinanong kung ano ang gusto niyang regalo. Sagot naman ni
Jules ay gitara. Kaya niregalohan siya ng gitara at may kasama pang kopya ng Jingle Chirdbook.
Ang unang kalabit ni Jules sa gitara ay mga laove songs. Ngunit, hindi napansin ni Amanda ang
paglipat ng kalabit niti ng gitara sa mas malalim malawakang damdamin ng kanta nila, kasama
ang kaibigang, kung sa turingan ay mas kapatid pa kay sa kay Gani, na si Willy.
Habang tumagal ang kanta nila ay walang tangkang pagtago sa kahulugan; mga kantang
nagbabadila ng pagkamakabayan at minsa;y talampakang nagpapamata ng galit at
paghihimagsik.
Tumindig ka, Bayan ko,
Tuguninin ang tawag ng panibagong himagsikan . . .

5. Tipanin mo, tipanin mo, Bayan ko . . .
Ang maaliwalas na kinabukasan!
Inutusan ni Julian si Amanda para sitahin ang magkaibigan na kumakanta, ngunit ayaw
ni Amanda, kaya si Julian na labasin nsina Jules at Willy.
Huminto ang daliri ni Jules sa pagitan ng mga bagting. Nagfade ang boses ni Willy sa
linyang “kung masawi yaring buhay, buong giting iaalay…”
Kumamot ng ulo si Jules ng pinagsabihan sil ni Julian. Sumagot si Willy na “ freedom of
expression po”. Nagkasagutan sila at nagpapaliwanag ang dalawa kung bakit ganon nalang ang
paghihimagsik ng mga kabataan. Doon naganap ang unang pangamba ni Amanda para sa
kanyang anak na si Jules.
IV
Isang lingo bago ibaba ang martial law ay nagkaroon na ng maramihang pag-aresto sa
mga lider-estudyante sa kampus. Pinawalan din ang marami sa bias ng piyansa pero may ilang
naiwan at sinamangpalad na naabutan ng m ilang pagsuspindi ng Writ of habias corpus.Nag
umpisa ang raids at zobning sa maraming lugar, at nakulong ang mag criminal. Binitay ang
Tsinong pinuno ng mga drug pushers at nilinis pati ang tanghalan ng bold show.
Ikinandado ang Free Press, Learde, Manila Times, at iba pang “subersibong” babasahin.
Sinuspindi ang mga student counsil. Sinuspindi pati ang campus papers. Kung
paniwalaan ang mga balita, nilinis umano ng pamahalaan ang marami sa kabulukang pinag-
aalsa ng mga estudyante.
Nanahimik ang mga estudyante. Nawala pati si Willy. Sa pagkawala ng welga’t mass
action, ay ibinuhos ni Jules sap ag-aaral ang kanyang panahon.
Marso, 1973
Bilang porma ng pagluluksa sa pagkamatay umano ng kalayaan kaugnay ng batas-
militar, may mga eskuwelahan no’ng ’73 ang nagpasyang h’wag nalang magdaos ng
commencement exercises. Kasama ang eskuwelahan ni Gani sa mga basta nag-abot nna lang ng
diploma sa loob ng classroom imbis na sa stage.
Balak ni Gani na makaipon lang ng 18 units, at pagkatapos mag-aaply siya bilang US
Navy. Medyo tutol si Jules dahil siya ang number 1 na against sa mga kano. Ngunit, para kay
Gani, hindi ang paglilingkod sa mga kano ang habol niya, kundi ang maraming opportunity at
malaking sahod na hatid sa pagtatrabaho sa doon.

6. Bago paman naka-eighteen units sa college si Gani, bago [aman nakapagpalista sa US
Navy, isang gabi’y may inuwi siyang babae. Gusto sanang isuli ng mga magulang ni Gani ang
babae na si Evelyn sa mga magulang nito. Dahil bata pa si Evelyn ay hindi pumayag ang
kaniyang ama na mag-aasawa siya. Akala nila Amanda tapos na ang kanilang problema tungkol
kay Gani at Evelyn, ngunit pagkaraan ng ilang lingo ay nagtanan ang dalawa. Galit-galit si
Amanda.
DESYEMBRE, 1973
Nakatakda na ang kanilang kasal, ngunit hindi paman nakasal sina Evelyn at Gani ay
nag-aaway na sila. Hindi tuloy alamni Amanda kung wise pa bang ipakasal ang dalawa. Sinabi ni
Evelyn na ngaoyon pa ba siya hindi pakasalan ni Gani eh, buntis na siya ng apat na buwan.
Parang nagsisisi naman si Evelyn dahil sa lagi nilang pagtatalo ni Gani, kung alam niya lang daw
e sana nagbago na ang isip niya!
V
Kailangang pakasalan ni Gani si Evelyn. Kailangang niyang panindigan ang ginawa niya.
That makes a man. Ang sabi ni Julian. Yari ng trahe ni Evelyn at ang terno ni Gani. Nakipag-usap
na sila sa simbahan at hotel at restawran para sa gaganapan ng reception. Handa na ang lahat.
Liban sa hindi pa handa kung tama bang ipakasal ang dalawa.
Kinausap ni Amanda ang kaniyang sarili, na dapat daw open siya at napangaralan niya
ang kaniyang mga anak tungkol sa sex kahit pa mga lalaki ito.
Masyadong abala si Amanda sa Desyembreng iyon. Kaungay sa kasal nina Gani at
Evelyn, pag-alis ni Em para sa isang seminar sa learedship training na inisponsoran ng
Kagawaran sa Edukasyon at Kultura, bahagi ng pagpapalaganap ng gobyerno sa mga
development programs ng pamahalaan. Hindi muna niya inaasikaso ang iba niyang anak.
Si Bingo na abala sa pagsasaranggola, tinawag niya. Sumabit ang saranggola sa bakod ni
lola Asyang. Tinulungan ni Amanda si Bingo ngunit nahatak ni Bingo at napilas yon, naiwan sa
kamay ni Amanda ang isang putting papel na may imprentang balita pala ng leftlet na may
titulong “Ang Bayan”!
Hindi na tanag si Amanda para hindi na niya maunawaan na iyon ay isangpapel ng
commUnist party. Kinilabutan si Amanda. Nagalit si Bingo dahil napunit niya ang saranggola
ngunit hindi niya ito pinansin. Tinanong si Bingo kung saan niya nakuha ang papel na iyon. At
ang sgot ay sa kwarto ng kuya niya Jules.
Nahanap nga niya iyon sa ibabaw ng mesi ni Jules sa kwato. Dapat na daw kausapin ni
Julian si Jules ngunit naalala ni Amanda ang usapan nila nang isang gabi, matagal-tagal na rin.

7. Sinabi ni Jules na tapunan lang tayo ng Amerika ng kanilang mga basura. At sinasagot ni Julian
na tinutulungan din naman tayo ng Amerika. Nagkasagutan silang mag-ama tunggol sa
pagtulong diumano ng Amerikano sa Pilipinas ngunit mas higit ang pansariling kapakanan ng
mga Amerikanong nagpapayaman lang.
Sinabi ni Amanda kay Julian ang tunggol sa mga babasahin na nakita niya sa kwarto ni
Jules subalit tanging sinabi lang niya ay” Loko talaga ‘yang anak mong yan, e”.
GABI na’y hindi parin natutulog si Amanda, naghihintay siya kay Jules. Mula sa silid nila
Gani’t Evelyn naulinigan niyang bagamat mahihina ang mga boses ay nahulaan niyang
nagtatalo. Si Jason ay kakuwentuhan ni Julian sa library, mas malapit ito aky Julian higit pa sa
iba niyang mga anak. Narinig niya na bumukas ang pinto, akala niya si Jules ngunit si Bingo pala
at may dala pa itong susi. Pinaakyat na niya ito. Tumunog ang relo labing-isang ulit mam’ya lang
ay curfew na. Alas dose kase sa panahong iyon ay may curfew sa buong bansa. Ilang ilut ng
ginawa iyon ni Jules na matutulog sa mga kaibigang hindi naman kilala ni Amanda. Hindi nga din
naitanong niAmanda kung nasaan na si Willy dahil hindi na niya ito nakita pa.
Bumukas na naman ang pintuan. At SI jules na ang dumating. “Ginagabi ka.” Sabi ni
Amanda. Ngunit, hindi na sumagot si Jules at hindi na nagbukas ng ilaw. Dumiretso na sa
kwarto. Nagtaka si Amanda. Sinundan niya si Jules, binuksan ang pinto sa kwarto dahil hindi
naman nakaluck.
Nakita ni Amanda si Jules na nakayupyop ang mukha sa mga palad at malungkot. Inabot
niya ang isang tabloid sa isag malayong lugar. Nabasa niya ang Headline: NPA, NAPATaY SA
ENGWENTRO.
Tinanong muli si Jules kung napapano siya, humikbi lamang ito bilang sagot. Nag-usisa si
Amanda at nalaman niyang namatay na si Willy. Malungko na malungkot dahil matalik na
kaibigan ito ni Jules.
VI
Nag-impaki na si Amanda sa dadalhin ni Ems a kanyang pagpunta sa Baguio at inorder
na niya ang mga bulaklak para sa simbahang pangkasalan nina Gani’t Evelyn, at nagpaalam
sandal na bibili muna na regalo para sa pang-exchange gifts nina Jason at Bingo sa Christmas
party nila sa eskwelahan. Sinamahan pa ni Amanda si Jules na dadalaw sa burolng matalik
niyang kaibigan. At baka masala pa si Jules sa mga dapat iligpit.
Tinanong ni Amanda si Jules kung alam ni Willy ang kanyang pinasok, at kung alam din
ba ito ni Jules.

8. “Kailangan.” Maikling sagot ni Jules. Nagtanong at nag-usisa pa si Amanda. “Pnanahon
na para mamili ang tao. Alinman sa dito o don.
Nagtatanong at nangangatwiran ang isip ni Amanda, kinilala niya ang kanyang batang
anak na ngayo’y parang kaylaki ng ipinagbago. Hindi siya nakakibo sa binitiwang mga salita ni
Jules. Bukas-makalawa ba ay sasama na rin siya sa sinamahan ni Willy. Tatawagin rin ba siyang
NPA.
Hindi makatulog si Amanda kaya ginising niya si Julian sa kalaliman ng gabi. Sinabi niya
ang tungkol kay Jules ngunit ang tanging sinabi lang niya ay “Basta’t h’wag lang silang
pahuhuli!” Tumaas bigla ang boses ni Amanda sa sagot ni Julian nagtataka si Amanda sa inasal
niya at pati na rin si Julian, at nagkasukatan sila ng tingin.
VII
Nagkalamigan sila ni Amanda at Julian kinabukasan ng ikasal si Gani. Muli lamang silang
nagpansinan ng pauli na sila.
MAYO, unang lingo, ‘74
Nag-impaki si Jules. Sa pagtatanong ni Amanda ay nagkasagutan sila at napagbuhatan
niya ito ng kamay. Sumama na siyang tuluyan sa mga rebelde.
VIII
Sobrang nakungkot ang lahat sa bahay sa pag-alis ni Jules. Si Em ang may alam sa
ginagawa ni Jules. Si Em ang nagpapaliwanag para kay Jules. Hindi makatulog si Amanda naalala
niya si Jules. Nagkausap sila ni Julian ang nagpalitan ng nasaisip, ngunit hindi parin sila close.
Nalungkot din si Julian sap ag-alis ni Jules.
Ix
Nanganak na si Evelyn at exited si Gani. Babae ang kanilang anak. Exited ang lahat sa
pagdating ng bagong baby na pinangalanan nilang Anna Lissa. Gusto ring magbago ng isip si
Gani kaugnay sap ag-aaplay niya sa US Navy.
PASUKAN na naman. Namimili na ng gamit si Amanda para sa kanyang mga anak.
Nadiskitahan ni Julian si Jason sa mga hindi magandang nagawa noong nakaraang school year.
Isang sulat ang dumating galling kay Jules. Hindi idinaan sa koreo kundi inabot-abot lang
daw hanggang sa makarating kay Em. Sulat pala ito para kay Gani at Evelyn. Isa palang tula. Mas
natiyak ni Amanda na para Sa kanya ang tulang padala ni Jules kina Gani at Evelyn. Hindi na
binilhan ni Amanda ng kagamitan pagschool si Jules.

9. X
OKTOBRE ng nakauwi rin si Jules. Niyakap siya ni Jules at napaiyak si Amanda. Masaya si
Julian pagkakita kay Jules. Nag-imuman sila, si Julian, si Jules, si Gani at pati si Em. Nabalitaan
sila. Ang anak ni Gani, ang pagkatanggap ni Gani sa US navy at ang nakatakdang pagtetraining
nito sa San Diego. Ang tour ni Ems a Southeast Asian Educational Tour at ang pagkalakwasador
ni Jason. Masaya ang kanilang buong gabi hanggang sa pagtulog. Muling nagkausap ang mag-
asawa ngunit hindi Parin sila close.
Bumalik man si Jules pero hindi tuluyang umuwi. Minsa’y may mga kasama siya na
marunong gumagawa sa trabahong pangbahay, na naging closo ni Bingo si Domeng at mommy
rin ang tawag sa kanya. At natapos ang taong ’74. Pumasok ang taong ’75.
XI
Lumipad na si Gani papuntang San Diego kung saan siya magtetraining. Nginit gusto ni
Evelyn na umuwi sa kanila pag-alis ni Gani. At umalis si Evelyn wala pang isang lingo.
Isang gabi ay pabingla ang pagtawag ni Julian kay Amanda na noon ay nagwawashing ng
mga damit pampalipas oras sa kalungkutan niya sap ag-alis ni Evelyn at Anna Lissa sa kanila.
Pinapaakyat na siya ni Julian at kapag ganitong pinapapasok na siya ni Julian ay alam niyang
may kailangan na naman ito sa kanya. Hindi tumalima si Amanda at nagalit si Julian. Unang
pagkakataong tumanggi si Amanda ngunit hindi niya ito tuwirang sinabi. Naghihimagsik ang
kalooban ni Amanda sa dahil hindi siya nasisiyahan sa tuwing may nangyayari sa kanila ng
kanyang asawa.
Lumalalim ang pagsusuri ni Ems a mga sinasabi ni Jules. Naging manunulat na
estudyante na si Em. Eskolar na si Em ng nasa UP na siya. Bingla na siyang may pakialam sa mga
problemang panlipunan.
XII
ISANG araw ng ilang linggong hindi pag-uwi ni Jules ay nagpasabi siya na magkita sila ng
Kanyang ina. May ugnayan sa kanyang pag-aasawa ngunit mas higit sa balita tungkol lang
naman siya tungkol kay Domeng, na isa itong sarhento ng PC. Pakawala ng military para
magmanman sa mga rebelde. Pinalinis niya ang kanyang kwarto at pinasusunog ang mga
ibedensya.
XIII
Nagpaalamna si ajules sa kanyang ina. Napaiyak nalang si Amanda. Nagalit si Julian pati
ang retrato ay pinasunog ni Julian.

10. Normal parin ang buhay nila. Malaki ang dolyar na ipinapadala ni Gani at mga sulat sa
kanila at sa kanyang asawa. Gusti ni Gani na sumunod na sila evelyn doon sa states ngunit ayaw
na ni Evelyn.
Bumisita si Amanda kay Evelyn at nalaman niyang hiwalay na pala sila ni Gani.
Nagkausap sila ni Amanda at Julian tungkol sa mag-asawang nagkahiwalay at sinabi ni Amanda
na hiwalay na sina Gani at Evelyn.
Minsan tumawag si Evelyn. Bibisita siya kinabukasan.
XV
DISIOTSO ANYOS na si Em, lumitaw na ang pagkamanunulat niya. Mula sa sipleng
artikulo hanggang sa naging mabigat na pagpuna sa mga nagyayari sa lipunan. Si Julian ay hindi
bumilib sa kanya.
XVI-xvii
Malaki na rin si Jason, kakaiba siya sa mga ibang anak ni Amanda, mas mabisyo siya at mas
mahilig sa barkada. Namumroblema pati si Ems a lakas kung magpamusic. Kung sa sagutan at
paliwanag ay walang dadaig kay Jason.
Lumalaki na rin si Bingo. Magbebirday na siya ilit. At amy party. Inaasahan ni Amanda n
asana ay pupunta si Jules dahil matagal na itong hindi umuwi. Pumunta rin ang mag-inang
Evelyn at Anna Lissa. Marami ang naaksayang mga pagkain sa party na yon.
XVIII
Hindi na dumatig si Jules pasya niya, nangungulila si Amanda, sa kanyang mga anak at
asawa. matagal na rin siyang hindi inaano ni Julian. Pinasok niya sa library si Julian at
nagkakwentuhan sila. Pinupuri siya ni Julian sa pagpapalaki niya ng mga anak na mabuti at
nagpapasalamat siya kay Julian.
Madaling araw na nang dumating si Jules. Exited si Amanda. May kasama si Jules. Si
Rene. Kasamahan ni Jules sa kilusan. May sugat siya sa paa ahil sa engkwenrto. Iniwan ni Jules si
Rene sa bahay nila para magpagaling. Inaalagaan naman siya ni Amanda.
Sa mga kwento ni Rene nalalaman ni Amanda ang mga buhay-buhay sa labas. Nakaiwi
na si Rene at nangakong babalik si Jules kinaumagahan na may dalang sorpresa.
Xx

11. Maikli ang pakilala ni Jules sa babae sa kanyang pamilya. Siya si Mara. Asawa ang
turingan nila, nakasal umano sila sa kilusan. Kaisa ni Jules sa paniniwala. Buntis na siya. Muling
naisip ni Amanda ang kanyang sarili at ang mga tanong na gusto niyang masagot sa klanyang
sarili.
Natapos ang ’76 at umalis na si Mara. Naiwan si Jules sa manila. Nagbalita si Jules na
nanganak na si Mara, ngunit hindi pa niya ito nakita.
XXI
XXII
1978. Isang taon na hindi na nakikita nila Amanda sina Mara at Jules. May biglang
dumating na PC at may dalang search at arrest order at hinahanap si Jules. Isang retrato ang
pinakita nila na nagturo umano na si Jules ay isang Political Officer.
8 ABRIL 1978
Laman lagi na mga pahayagan ang ang pinakamahalagang isyu sa bansa. Ang pagbuo ng
partidong LABAN para isagupa sa KBL. Nanguna sa listahan ng komandidato ang pangalang
Binegno Aquino. Dalawang gabi bago mag election ay naglabasan ang halos lahat bng mga tao
sa Maynila. May banta ng digmaan. At nasa labas pa ang mga anak ni Amanda.
June 12. Nagsisipag ang mga PC. Panahong puposan ang pagsisipag ng mga PC.
Kinakabahan si Amanda, at June 22, may basihan ang kaba ni Amanda. Sinabi ni Em nahuli si
Jules at nasa Camp. Crame naka-detain.
XXII
Dinalaw ni Amanda si Jules kasama si Em sa Camp Crame. Nalaman ni Amanda na
tenortyor si Jules sa kulungan. Lumipas na ang taon nakakulong parin si Jules. Regular na
kinumusa ni Mara si Jules sa sulat.
Gumradyet din si Em. At nagtatrabaho siya sa isang advertising company. Unti-unting
naiintidihan ni Amand na kailangan na ng revulotion ang bansa.
Si Jason ay nagpasyang himinto na sa pag-aaral. Lumalayo na ang loob ni Jason kay
Amanda sa pakiramdam niya.
Isang gabi gimambala sila ng tonog sa telepono. Binalita ng kaibigan ni Jason na hinuli
siya, nakuhaan daw ng mariwana.

12. Hinanap nila ang present at ang sabi ay nakalabas na daw. Hindi pa rin nakauwi si Jason.
Nagpasya si Em na siya ang maghanap, hanggang sa natuklasan niyang patay na si Jason.
Nabiktima sa isang salvaged si Jason. Hubo’t hubad na natagpuan sa damuhan. Gusto nilang
magsampa ng kaso, ngunit sino? Sino ang kanilang sasampahan?
Natala ang kaso ni Jason bilang isa sa daan-libong kaso nahindi nalutas ng pulisya sa
Maynila.
Nasa bilangguan pa rin si Jules, at hindi makadalaw si Amanda dahil red alert dahil
naghahunger strike ay nakita niyang ang mga preso. Pagbaba ng red alert ay nakadalaw na si
Amanda at nakita niyang parang kalansay na si Jules.
XXVII
Dumaan na naman ang isang taon, ngunit lalong nadama ni Amanda ang kakulangan ng
kanyang pagkatao. Magsisingkwenta na si Amanda. Kinakausap na naman ni Amanda ang
kaniyang sarili. Umabot sa isiping patay na siya at kailangang magreport na naman sa isa pang
lalaki. Sa DIYOS.
1980. Matanda na si Julian, hindi na siya nakabawi mula ng mamatay si Jason. Minsan
papunta si Amanda sa kay Jules ng ng nagsalita si Julian tungkol kay Mara. Kung hindi ito
nakikisali sa ginawa ni Jules ay siya sana ang mag-aalaga kay Jules va panahong tulad nito.
Nagkausap tuloy sila tungkol sa kanilang dalawa, at nabigla si Julian ng sinabi niyang
gusto ni Amanda na maghiwalay na sila. Nauwi na sobarang galit na si Julian at pagkabasag ng
pinggang dadalhin sana ni Amanda sa kay Jules.
Habang nag-iimpake na ng gamit si Amanda, nagkaroon sila ng pagkakataong
magkausap ng tungkol sa mga nararamdaman nila. Nasabi rin ni Amanda ang matagal ng
nakabaon sa isipan niya. Sa huli’y ay nasabi rin ni Julian na “ It’s a woman’s world too!” Hindi
umalis si ng tuluyan si Amanda. Naglabasan na sila ng sama ng loob. Nagka-usap ng masinsinan.
Mula noon ay naging maganda na ang relasyon ng dalawa. Malaki ang ibinata ng mukha
ni Amanda. Sa kalagitnaan ng taon ibinalita ni Gani na nag-asawa na siya at ang balak na
ipetisyon ang kanyang mga magulang sa pagreretiro na ni Julian. Isa pang magandang balita ang
dumating na isa si Jules sa mga ma-release sa rekomenda ni Coronel Banal na may hawak sa
kanyang kaso. Pagbisita ni Amanda kay Jules ay siya ring paglabas ni Jules mula sa pagkakakulog
ng higit dalawang taon.
Ilang araw lang ang nakalilipas aynagpasya na bumalik sa kilusan si Jules. Walang
magawa ang kanyang mga magulang para pigilin siya. Pero sa mga nangyayari ay “namulat” na
rin si Julian.

13. 1981. Lantad na naman ang labanan. . . at simula ng malaking gulo!
Magkasamang pinanood ng mag-asawang Amanda at Julian ang itinanghal ang dula ni Em na
itinanghal sa isang unibersidad, at malinaw na ang karugtong sa eksena na yon ang nakabilad na
pang-aapi pa rin sa mga mamamayang Pilipino. Nagpatuloy sa pagtuklas si Ems a kanyang
pagsusulat sa hindi lang sa kalakhaang Maynila kundi pati na doon sa malalayo pang pook.
Naging myembro narin siya sa isang fact-finding committee ng isang human rights organization.
Nag-kukwento si Ems a kaniyang mga magulang tungkol sa mga nangyayari sa labas, sa lipunan,
sa malalayong mga pook.
Minsan nag-uri si Em nagkasamahan na may sugat at pinagagaot kat Amanda. Dahil
pinasok ng Metrocom ang picketline na kanyang pinagtatrabahuan.
SETYEMBRE 21, 1982
TEN years ago today, ibinaba ang Marial LAW.
Si Gani ay nagbabalita na nanganak na kaniyang pangalawang asawa. si Jules ay may
sulat din. Si Em, ay may inuuwi ring batang babae, na isang survivor kasama ang isang sanggol,
sa isang malagim na masaker sa isang baryo ng Samar no’ng 1981. Siya si Marela, walong taong
gulang.
Si Bingo ay binate na rin, nasa unang taon ng kolehiyo. Mahilig si Bingo sa crime stories,
dapat criminology ang kinuha niya sabi ni Amanda pero engineering ang kinuha niya para ma
please ang daddy niya.
May kanya-kanya ng buhay ang mga anak niya. Muli ay itinanong niya kay Julian ang
tanong niya ilang taon na ang nakakalipas. “Pa’no na sila pag-iniwan na sila ng tuluyan ng
kanilang mga anak?” tanging nasabi ni Julian na “ hindi tayo tuluyang iiwan ng mga anak mo,”
tiyak ang sagot ni Julian. “Babalikan nila tayo pana-panahon. Para dalhan nhg apo. . . o
aampunin!” natawa si Amanda. Ngunit sinabi niyang nasisiyahan naman siyang tumulok at least
may silbi ang buhay niya. Nagpabulalas ng salita si Julian na nininerbyos siya.
Sa panahong iyon ay naglalambingan sila at sinabi ni Julian na sagutin ang sulat ni Gani
na hindi sila pupunta sa States. Dahil narito ang laban. At pinatay na ni Amanda ang ilaw.
TULUYANG ng nagbago ang pasasama nina Julian at Amanda. Sa pagwawakas ng
kuwento niya ay nanonood sila ng makabayang pagtatanghal sa Araneta Coliseum kaugnay ng
Araw ng Kalayaan. Di inaasahan na inabot ng tatlumpong libong peso ang dumalo.
At nagkatahan ang mga tauhan at mga saksi. Lalakas pa ang tinig ng paghihimagsik,
iigting pa ang tapang ng masang Pilipino … hanggang sa makamit ng sambayanan ang tunay na
kalayaan. --- wakas---