3. Hyrje
Lënda e ekonomisë së ndërmarrjes afasriste do tu ndihmojë që më së miri ta
përvetësojnë bazën e ekonomisë, në realitet të njoftohen me problemet që do të
hasin në afarizmin e ndermarrjes.Kjo bdikon që gjatë studimeve më së miri ta
kuptojmë problematikën e materies që do të përpunohet edhe në disiplinat tjera
ekonomike.
Emri Ekonomia e ndërmarrjes është përdorur gjer kah mezi I viteve të 70 ta,
më saktësisht në vitin 1974 me aprovmin e ksuhtetutës s ëish Jugosllvisë dhe
sjelljen e ligjit për ndërmarrjet në itin 1976, kur emri Ekonomia e ndërmarrjes
zëvendësohet me emrat si “Ekonomia e organizatës bazë e punës së bashkuar”, e
kështu me radhë.
Ekonomia e ndërmarrjes është diciplinë shkencore-mësimore e cila I studion
problemet ekonomike të ndërmarrjes dhe sjelljet e tyre ne tregun e brendshëm dhe
atë ndërkombëtar.
3
4. Si shkencë, ekonomia e ndërmarrjes I studjon problemet ekonomike të
ndermarrjeve, hulumton faktorët e suksesit dhe njofton për ligjshmëri educative
afarsite .
Si diciplinë mësimore, ekonomia e ndërmarrjes na njofton me të ariturat e reja
shkencore në lëmin e vet,pranon njohuri të vërtetuara shkencore dhe mëson për
cdo gjë që është e rëndësishme për ngritjen bahkëkohore të ekonomistve.
Ekonomia e ndërmarrjes njëkohësisht është diciplinë teorike dhe
praktike.Rëndësia e saj teorike qëndron në atë se bën përkrahjen e njohurive
ekzistuese dhe tenton në zgjerimin e mëtutjeshëm gjer në aritjen njohurive të
reja ,kurse rëndësia praktike në fakt niset nga problemet ekzistuese të ndërmarrjes
dhe se në praktikë bën mbikëqyrejn e rregullsisë së hipotezave dhe njohurive.Këtë
lidhshmëri dhe varshmëri të ndërsjellë të teorisë dhe rëndësi praktike të ekonomis
së ndërmarrjes.
Lënda e kësaj discipline shkencore në radhë të parë është e përcaktur nga vetë
emri I saj, e pastaj nga problemet e përgjithshme ekonomike dhe njohuritë e për të
gjitjë ndërmarrjet pa marë parasysh ndryshimet në mes tyre si lëndën e
afarizmit,format e tyre organizuese,karakterin e pronsisë, madhesisë ose dicka
tjetër.
Detyrë e ekonomisë së ndërmarrjes është që të ofroj njohuri fundamentale për
një afarizëm të sukseshëm të ndërmarrjes, ti sqarojë dukuritë ekonomike në
veprimtarinë e vet dhe të mundësoj vendoshmëri në afarizëm.
Qëllimi I ekonomisë së ndërmarrjes si diciplinë shkencore është që të nxisë
inciativën dhe të zhvillojë punë në lëmin e ekonomizmit të ndërmarrjes dhe si
diciplinë mësimore të shkolloj dhe aftësoj ekonomistë dhe udheheqës-menaxher
për nevojat e ndërmarrjeve,institucioneve dhe organizatave tjera.
Ekonomia e ndërmarrjes ndahet në disa pjesë edhe atë:
-Ekonomia e ndërmarjes së përgjithshme
3
5. -Ekonima e ndërmarrjes së vecantë
-Sipas veprimtarisë ekonomike të rpodhimit
-Sipas funksioneve afariste
-Sipas kriterit të kombinimit etj.
Pagesa e faturave për furnizim me lëndë të parë,materialin ndihmës,shpenzimet e
rymës,telefonit,qirasë,etj jane veprime te zakonshme të cdo ndermarrje e cila e
zhvillon aktivitet ekonomik.Ndermarrja nuk mund ti kryen asnjërën nga këto punë
dhe shumë punë te tjera të kësaj natyre nëse nuk ka mjete financiare.Secila
ndërmarrje ben shpenzime pa mar parasysh madhësinë apo veprimtarinë të cilën e
kryen.Me shpenzimet ballafaqohen njëlloj edhe firmat të cilat realizojnë rezultate
positive financiare,ashtu edhe ato të cilat realizojnë rezultat negative financiar.
Çka në të vërtet paraqesin shpenzimet?Shpenzimet paraqesin te dalura te
ndërmarrjes në formë të mjeteve financiare.Detyrimet mund të jenë te ndryshme
sikurse që janë:detyrime ndaj furnitorëve nga të cilët ndërmarrja është furnizuar
me lëndë të parë,detyrime ndaj bankës ku ndërmarja ka huazuar kredi,detyrime
ndaj puntorëve,detyrime në emër të harxhimit të energjisë
elektrike,ujit,amortizimit,tatimeve etj.Prashpenizmet kanë të bëjnë më pagesat e
ndryshme të cilët ndërmarja I apguan me rastin e angazhimittë faktorëve të
prodhimit.Shpenzimet,pra,janë elementet e harxhuara në procesin e prodhimit të
shprehura në vlerë pa marë parasysh rezultatin afarist,të cilët janë sirezultat dhe
pasojë e njësive të realizuara prodhuese në afarizmin e ndërmarrjes.
Në literaturën ekonomike ekzistonnjë numër i madh I përkufizimeve,por këtu dotë
vecojmë disa prej tyre:
Eugen schmalenbach-u:shpenzimet I përkufizon si vlerë e harxhuar për
prodhimin e sasive të caktuara të njësive prodhuese,kurse K.Melleroëicz:si
harxhim i të mirave materialepër realizimin e njësive të caktuar të
efekteve(sipasS.Kkukuleqës,1963).
3
6. Shpenzimet,sipas sh.Bbiqit,paraqesin shlyerje me vetëdije në procesin e
prodhimit dhe atë,me qëllim që,në vend të tyre,të fitohen prodhime më të dobishme
apo efekte të tjera,ëe do të thotë”mbivlera të punës,në realitet,rrogat e
puntorëve,dhe bruto rroga që u takon puntorëve ,por vetëm nje pjesë e
përllogaritur si shpenzim,sipas normave të regullores për rrogat e puntorëve”.
Ndarja e Shpenzimeve
.Pasi që thamë më nalt se shpenzimet kanë të bëjnë me pagesat e ndryshme të
cilët I paguan me rastin e angazhimit të faktorëve të prodhimit,ato kalsifikohen
edhe ne disa grupe te që në vazhdim do ti cekim.
Shpenzimet mund të sistemizohen sipas kritereve të ndryshme:sipas
vendit,sipas kohës të cilët I përkasin,sipas mundësisë së ndikimit në to.
Kriteriumet kryesor të ndarjes së shpenzimeve.
Kriteret e shpenzimeve Llojet e shpenzimeve
Natyra e shpenzimeve 1.Shpenz. e lëndës së punës
2.—e mjeteve të punës
3.e punës
4.Shërbimeve të huaja
Norma e shrytëzimit të kapacitetit 1.Shpeznimet fikse
2.Shpenz. variabile
Mënyra e kalkulimit të cmim.të kostos 1.Shpenzimet direkte
2.Shpenzimet indirekte
Mënyra e evidentimit 1.Shpenzimet e tërësishme
2.Shpenz. mesatare
Evidentimi dhe kontrolli I funksionit 1.Shpenzimet reale
2.Shpenz. e planifikuara
3.Shpenz. standarde
3
7. Funksioni 1.Shpenz. e prodhimtarisë
2.Shpenz. e furnizmit
3.Shpenz. e shitjes
4.Shpenz. për zhvillim
1
Ne do të ndalemi te shpenzimet e normës së shfrytëzimit të kapacitetit te cilat
ishin:
Shpenzimet fikse
Shpenzimet variabile
Është e nevojshme që në vecanti të shqyrtohen ndryshimet e shpenzimeve të
përgjithshme,plotsuese,mesatare, dhe kufizuese nvarësisht nga shfrytëzimit të
kapaciteteve.Kjo është e rëndësishme për politikën e cmimeve shitëse, udhëheqjen
e politikës për shrytëzimin e kapaciteteve dhe zgjdhjen alternative të cilat
paraqiten në ndërmarrjet afarsite.
Shpeznimet fikse
Shpenzimet fikse janë ato shpenzime të cilat në të shumtën e tërësishme nuk
ndryshojnë nga noram e shfrytëzimit të kapaciteteve.Këtu bëjnë pjesë,amortizimi I
përkohshëm,shpenzimet për mirëmbatjen investive të mjeteve të punës,premitë për
sigurim etj.Këto shpenzime janë të varura nga madhësia e kapaciteteve të aritura
dhe gadishmërisë së përhershme tëndërmarrjes për afarizëm të sukseshëm.
1
Ekonomia e ndermarrjes Pr.dr.Mustafe Blakaj
3
8. Një pjesë të shpenzimeve fikse është në ritje të përhershme në shpenzimet e
tërësishme të ndërmarrjes, për shkak të ritjes së mekanizmit dhe automatizmit të
prodhimtarisë,administrimit dhe veprimtative tjera të ndërmarrjes.
Duke u rritur përgaditjen dhe kapacitetin e ndërmarrjes, ndryshojnë edhe
shpeznimet fikse dhe se në kuadër të këtij grupi shpenzimeve dallojmë
Shpenzimet absolutikisht fikse
Shpenz. Relative fikse
Shpenzimet absolutikisht fikse janë shpeznime të kapacitetit ekzistues, të cilat
krijohen me vetëngritjen e ndërmarrjes, pavarësisht se a prodhohet dhe a
shfrytëzohen kapacitetet apo jo.Nuk ndryshojnë si shpenzimet e tërësishme, por si
shpenzime fikse mesatre janë në kahje të kundërt nga shfrytëzuesit e
kapaciteteve.Në këto tabela janë dhanë shpzimet apsol. Fikse dhe shpenz
mesatare.
Shpenzimet fikse
3
9. 2000
1500
SHAF
1000
500
100 200 300 400 500
Njësi të prodhuara në tonelatë
Shpenzimet mesatare
3
10. 20
15
10
5 Shmt
100 200 300 400 500
Njësi të prodhuara në tona (Q)
Shpenzimet relativisht fikse janë shpenzime plotsuese fikse, të cilat ndryshojnë
edhe kur ndryshojnë parapërgaditja e ndërmarrjes në kuadër të kapaciteteve
ekzistuese dhe kur zgjerohen kapacitetet.Të parat janë janë të lidhura ngusht me
parapërgaditjen e afarizmit me kapacitete ekzistuese,kurse të dytat me ngritjen e
kapaciteteve ekzistuese.Cdo ngritje e kapaciteteve të reja dhe zgjerimi I atye
ekzistuese, nxit shpenzime plotsuese fikse.
Duke kaluar nga faza më e ulë në atë më të lartë të gadishmërisë,rriten
edhe shpenzimet fikse,por edhe me kalimin nga faza më të lartë në atë me të ultën,
ato zvogëlohen.
3
11. Ato shpenzime ndryshojnë ashtu sic ndryshojnë fazat e gatishmërisë, ato fikse janë
në një zonë të caktuar, kurse ato relative janë në raport me zonat tjera prandaj,
ede I quajmë shpenzime raltivisht fikse.Me nocionin shpenzime relativisht fikse
nënkuptojmë shpenzimet plotsuese fikse.
Shpenzimet mesatare relativisht fikse zvoglohen me ritjen e
shfrytëzueshmërisë së kapaciteteve në suaza të të njejtës zonë të gatishmërisë,
kurse rriten me zvoglimin e shfrytëzimit të kapaciteteve.Duke kaluar në zonën më
të lartë, ato riten me të madhe, kurse pastaj me rritjen e shfrytëzueshmërisë së
kapaciteteve ato zvoglohen.Ma qartë janë të dhënë me grafikone.
Zonat e gadishmërisë Vëllimi I prodhimit Niveli I Shfry të Shpen e përgj Rela Shpen.mesat.rel.fikden/1pa
kapac (Q%) fiks.den l
1 0.0 5000000 5000000
4000 10 5000000 1250
8000 20 5000000 625
10000 25 5000000 500
10001 45 8000000 800
12000 50 8000000 667
16000 60 8000000 500
20000 60 8000000 400
20001 70 10000000 500
24000 85 10000000 417
28000 100 10000000 357
Shpenzimet relativisht fikse
3
12. 10 16 24 32 40
Gadëshmëria e mjeteve prodhuese në mijëra palë
Dinamika e shpenzimeve mesatare relativisht fikse
1600
1400
1200
1000
800
600
400
200
8 16 24 32 40
Gadëshmëria e njësive prodhuese në mijëra palë (Q)
Shpenzimet Variabile
Të gjitha shpenzimet variabile nuk ndryshojnë ashtu sic që ndryshojnë njësit
prodhuese.disa prej shpenzimeve ndryshojnë në mënyrë proporcionlae me njësit e
efektit,kurse disa më shpejt,apo me ngadalë.Duke pastur këtë parasysh shpenzimet
variabile mund të ndajmë në:
3
13. Shpezime variabile proporcionale
Shpenz. Variab. Progressive
Shpenz.Variab degresive
Shpenzimet variabile proporcionale vecori te kto është qëndrueshmëria e tyre
lineare apo proporcionole ndaj ndryshimit të shfrytëzimit të kapaciteteve.Nëse
njësit e prodhimit riten për 30% atëhere edhe shpenzimet variab prop.riten 30%
kurse nëse sasia e prodhimit zvoglohet për 15 %edhe ato zvoglohen për 15%.Kjo
është dhënë në rastin konkret.
Vëllim.prodh në Niveli I shfryt. Të Shpenz. Mesat. Variab.prop Shpeznime variab prop. (Sh.Vp)
ton kapacit (Sh.Vp)
0 0 1000 -------
4000 20 1000 4000000
8000 35 1000 8000000
12000 50 1000 12000000
16000 75 1000 16000000
20000 90 1000 20000000
24000 100 1000 24000000
Dinamika e shpenzimeve variabie
proporcionale
45
40
35
30
25
20
3
14. 10
8 16 24 40
Njësit e prodhuara në mijëra tonë(Q)
Dinamika e shpenzimeve
1200
1000
800
600
400
200
8 16 24 32 40
Njësit e prodhuara në mijëra tonë(Q)
Shpenzimet variable progressive karakterizohen me shtim më dinamik nga shtimi I
prodhimit.
Shpenzimet progressive zakonisht manifestohen me rastin e:
− Punës,jashtë orarit të punës.
− Mirëmbajtjes për ngarkimin e kapciteteve,
− Shërbimeve plotësuese për shërbimin e shitjes.
Dinamika e shpenzimeve variabile progresive
3
16. 4000
2000
10 20 30 40 50 60
Vëllimi I prodhimit në tona
Shpenzimet variabile degresive janë ato shpenzime të cilat në masë të madhe
shtohen më ngaldalë se sa shtimi I vëllimit të prodhimit(koeficienti I regibilitetit
tek këto shpenzime është:Kr>1).Shpenzimet variabile degresive për një njësi të
prodhimit zvogëlohen me shtimin e vëllimit të prodhimit.P.sh.me ritjen e
shfrtëzimit të kapaciteteve të makines rritet edhe harxhimi I energjisë së
repartit,por ai harxhim rritet më ngadalë,pasi zvogëlohen lëvizet e pashfrytëzuara
të makinës.
Shpenzimet variabile degresive zakonish janë:
− Punës,jashtë orarit të punës,
− Mirëmbajtjes për mbinagrkimin e kapciteteve,
− Shërbimeve plotësuese,për shërbimin e shitjes etj.
Dinamike e shpenzimeve variabile degresive në ndërmarrje
Vëllimi I prodh.në Niveli shfrtëz. Të Shpenz.Variab.degres.gjths. Shpenz.variab.degre.për
copë (Q) kapac.(Q) (Sh.Vdgj) njësi (Sh.Vdgj)
0 0 - -
10 16.7 1250 125
20 33.3 2000 100
3
18. 80
60
40
20
10 20 30 40 50 60
Njësit e prodhuara në copë (Q)
Qëllimi I ekonomisë së ndërmarrjes është që të kijet më pak shpenzime e më
shumë fitim.Nga mungesa e materialit jemi munduar që të nxjerim maksimumin
tonë nga literatura e poshtë përmendur. Cdo vëretje dhe përmirsim nga ana e
Profesorit do të jetë të mirëseardhur për esperiencën e mëtutjeshme e cila do të
më ndihmoj qe në të ardhmen sadopak të jem më I kopmletuar në këtë aspekt
Materiali I përdorur
Ekonomia e ndërmarrjes Dr. Nexhbi Veseli Tetovë (1998)
3
19. Ekonmia e ndërmarrjes Dr. Ismet Begu Prishtinë (1995)
Ekonomia e ndërmarjjes Prof.dr Mustafë Blakaj Prishtinë (2000)
3
