Một giải pháp ký âm cho nhạc truyền thống việt nam

Bộ Giáo dục và Đào tạo – Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch
HỌC VIỆN ÂM NHẠC QUỐC GIA VIỆT NAM
----------
Nguyễn Bình Định
MỘT GIẢI PHÁP KÝ ÂM
CHO NHẠC TRUYỀN THỐNG VIỆT NAM
LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGHỆ THUẬT ÂM NHẠC
Chuyên ngành: Lý luận Âm nhạc
Mã số: 62 21 01 01
Hà Nội –Tháng1/ 2010

Bộ Giáo dục và Đào tạo – Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch
HỌC VIỆN ÂM NHẠC QUỐC GIA VIỆT NAM

MỘT GIẢI PHÁP KÝ ÂM
CHO NHẠC TRUYỀN THỐNG VIỆT NAM
Luận án Tiến sĩ Nghệ thuật Âm nhạc
Chuyên ngành: LÝ LUẬN ÂM NHẠC
Mã số: 62 21 01 01
Cán bộ hướng dẫn khoa học: GS.TS. Phạm Minh Khang
Nghiên cứu sinh: Nguyễn Bình Định
Hà Nội – 1/2010

LêI CAM §OAN
T«i xin cam ®oan ®©y lµ c«ng tr×nh nghiªn cña riªng t«i. C¸c kÕt qu¶ nghiªn
cøu trong luËn ¸n lµ trung thùc vµ ch-a tõng ®-îc ai c«ng bè trong bÊt kú c«ng
tr×nh nghiªn cøu nµo kh¸c.
T¸C GI¶
NGUYÔN B×NH §ÞNH

Gi¶i thÝch çc thuËt ng÷ vµ ch÷ viÕt t¾t
sö dông trong luËn ¸n
1.Gi¶i thÝch thuËt ng÷.
- Ghi ©m (Record): dïng m¸y ghi ©m ®Ó ghi ©m thanh vµo b¨ng tõ, ®Üa.
- Ký ©m(notation, musicale dictation): Sö dông çc ký hiÖu, nh¹c hiÖu ®Ó ghi
chÐp b¶n nh¹c ë trªn giÊy (cã thÓ nghe trùc tiÕp ng-êi ®µn, h¸t hoÆc nghe tõ
b¨ng, ®Üa, radio ... råi chÐp l¹i ra giÊy).
- Khu«ng nh¹c: lµ 1 ®-êng kÎ hoÆc nhiÒu ®-êng kÎ song song víi nhau dïng ®Ó
ghi çc nèt nh¹c vµ dÊu nh¹c. Khu«ng nh¹c phæ biÕn nhÊt lµ khu«ng nh¹c gåm 5
®-êng kÎ song song.
- Khãa nh¹c(key): Ký hiÖu ®Æt ë ®Çu khu«ng nh¹c dïng ®Ó x¸c ®Þnh tªn gäi cña
mét ®é cao nhÊt ®Þnh, tõ ®ã, lµm mèc ®Ó ®em l¹i tªn gäi cho çc nèt n»m trªn çc
dßng vµ çc khe cña khu«ng nh¹c.
- Nh¹c phæ (b¶n phæ): tê giÊy hoÆc nh÷ng tê giÊy, quyÓn s¸ch mµ trªn ®ã cã ghi
chÐp çc b¶n nh¹c.
- Ch÷ nh¹c: çc bËc trong thang ©m ®-îc biÓu thÞ b»ng çc ký hiÖu tu©n theo quy
-íc nhÊt ®Þnh.
- NhÞp chÝnh diÖn (nhÞp ch¸nh diÖn): lµ lo¹i nhÞp mµ khi gâ nhÞp(trong ©m nh¹c
truyÒn thèng lµ gâ vµo ph¸ch m¹nh) th× r¬i ®óng vµo vÞ trÝ cña mét ©m.
- NhÞp néi: lµ lo¹i nhÞp mµ khi gâ nhÞp(gâ vµo ph¸ch m¹nh) th× r¬i vµo nèt cuèi
cña mét tiÓu tiÕt.
- NhÞp ngo¹i (nhÞp sau): lµ lo¹i nhÞp mµ khi gâ nhÞp(gâ vµo vÞ trÝ ph¸ch m¹nh) th×
r¬i ®óng vµo nèt ë cuèi c©u.
- Ph¸ch (temps): ®¬n vÞ thêi gian cña « nhÞp. Trong ©m nh¹c cæ truyÒn ViÖt Nam
ph¸ch lµ mét ®¬n vÞ thêi gian chØ khung nhÞp. Mét ph¸ch cã thÓ gåm 2 nhÞp 2/4
hoÆc mét nhÞp 4/4. Khi tr×nh diÔn nh¹c cæ truyÒn ViÖt Nam, mçi ph¸ch ®-îc thÓ
hiÖn b»ng mét tiÕng gâ cña Song Loan hoÆc mét nh¹c cô cã tªn gäi lµ Ph¸ch.
- Tû tÇn: Tû sè tÇn sè c¬ b¶n gi÷a 2 ©m thanh, dïng ®Ó x¸c ®Þnh kho¶ng çch cao
®é gi÷a 2 ©m. Ng-êi ta th-êng dïng tû tÇn ®Ó tÝnh ra kho¶ng çch cao ®é gi÷a 2
©m kÒ nhau hoÆc gi÷a mét ©m víi ©m khëi ®Çu cña thang ©m cã chøa ©m ®ã.
- ¢m nguyªn(©m c¬ b¶n): ©m ch-a cã dÊu hãa g× lµm cho nã n©ng cao hoÆc h¹
thÊp so víi t×nh tr¹ng ban ®Çu, ©m ë d¹ng quy chuÈn.
- Non: ThÊp h¬n ©m b×nh th-êng, ©m tiªu chuÈn mét chót nh-ng ch-a tíi nöa
cung.
- Giµ: Cao h¬n ©m b×nh th-êng, ©m tiªu chuÈn mét chót nh-ng ch-a tíi nöa
cung.
- Cents: §¬n vÞ ®o kho¶ng çch gi÷a 2 ©m thanh. Trong thang ©m b×nh qu©n cña
©m nh¹c ph-¬ng T©y, mét cung cã gi¸ trÞ b»ng 200 cents.
- C« ma (comma): §¬n vÞ ®o kho¶ng çch nhá nhÊt gi÷a 2 ©m thanh. Cã nhiÒu
lo¹i Comma kh¸c nhau nh-: comma pythagorien(23,460 cents), comma syntonic

vµ comma didymic(21,506 cents), comma shisma(1,954 cents).v.v. Mét cung
trong thang ©m b×nh qu©n cña ©m nh¹c ph-¬ng T©y cã gi¸ trÞ b»ng 9 c« ma.
- Hãa biÓu: çc dÊu hãa viÕt ë ®Çu khu«ng nh¹c, ngay sau khãa, yªu cÇu tr×nh
diÔn trong suèt bµi, ë mäi bÌ, mäi qu·ng t¸m cho ®Õn khi nµo cã dÊu hãa kh¸c
thay thÕ.
- Nöa cung(cßn gäi lµ b¸n cung): lµ kho¶ng çch 100 cents gi÷a 2 ©m, theo tiªu
chuÈn cña ©m nh¹c ph-¬ng T©y, sö dông trong thang ©m b×nh qu©n.
- Mét cung( cßn gäi lµ nguyªn cung): lµ kho¶ng çch 200 cents gi÷a 2 ©m, theo
tiªu chuÈn cña ©m nh¹c ph-¬ng T©y, sö dông trong thang ©m b×nh qu©n.
- V¨n tù phæ (letter notation) : lµ lo¹i nh¹c phæ mµ trong ®ã çch ký ©m cña nã sö
dông v¨n tù (ch÷ viÕt) ®Ó biÓu thÞ cao ®é cña çc ©m, kÕt hîp víi mét sè ký hiÖu
kh¸c biÓu thÞ vÒ tr-êng ®é, nhÞp, tèc ®é, s¾c th¸i cña t¸c phÈm.
- TÊu ph¸p phæ(Tabulature): lµ lo¹i nh¹c phæ sö dông v¨n tù, sè tù vµ mét sè ký
hiÖu kh¸c ®Ó ghi chÐp çc b¶n nh¹c th«ng qua viÖc biÓu thÞ çc thÕ tay, ngãn bÊm
cña nh¹c cô.
- §éng c¬ phæ(Ekphonetic notation): Lµ lo¹i nh¹c phæ dïng ch÷ vµ mét sè ký
hiÖu ®Ó biÓu thÞ nh÷ng m« tÝp(®éng c¬) cÊu thµnh nh÷ng m« h×nh giai ®iÖu mµ
trong ®ã qu·ng vµ tiÕt tÊu cña nã ®· ®-îc qui -íc s½n.
- Sè tù phæ(Figure Notation): Cßn gäi lµ Sè tù ký phæ ph¸p, lµ lèi ký ©m sö dông
çc ch÷ sè ®Ó biÓu thÞ cao ®é cña çc ©m.
- Phæ tuyÕn phæ(Staff notation): lµ lèi ký ©m sö dông dßng kÎ(khu«ng nh¹c) vµ
nèt nh¹c nh- ta thÊy ngµy nay. Phæ tuyÕn phæ cã çc lo¹i tõ 1 dßng ®Õn 20 dßng,
tuy nhiªn, phæ biÕn nhÊt lµ lo¹i sö dông khu«ng nh¹c 5 dßng kÎ.
- C«ng Xª phæ: mét lo¹i V¨n tù phæ (Letter Notation) ra ®êi vµo thêi nhµ
Minh(Trung Quèc, thÕ kû XV), sö dông çc ch÷ H¸n: Hß X- Xang Xª Cèng-
lµm ký hiÖu ®Ó ghi cao ®é.
- Qu·ng trung tÝnh: qu·ng lín h¬n qu·ng thø nh-ng nhá h¬n qu·ng tr-ëng, hoÆc
lín h¬n qu·ng ®óng nh-ng nhá h¬n qu·ng t¨ng.
- Hß nhÊt: Danh tõ chñ yÕu dïng trong C¶i l-¬ng - Tµi tö, sau hß nhÊt lµ hß nh×,
hß ba, hß t-, hß n¨m. Çc nghÖ nh©n cã 2 çch tÝnh: mét lµ, hß nhÊt cã cao ®é
b»ng ©m §« hoÆc ©m Rª (©m Rª th-êng ®-îc lùa chän nhiÒu h¬n) råi tõ ®ã tÝnh
ra çc hß kh¸c. Hai lµ, hß phµn råi ®Õn hß nhÊt; tõ ®ã tÝnh ra çc hß kh¸c.Ch¼ng
h¹n nh-, Hß phµn lµ §« th× Hß nhÊt lµ Rª, Hß nh× lµ Mi.v.v.
- Hß nh×: lµ ®øng sau hß nhÊt. VÝ dô: hß nhÊt lµ ®å th× hß nh× lµ rª.
- Hß phµn: ë d-íi hß nhÊt. Ch¼ng h¹n, hß nhÊt lµ ®å th× hß phµn lµ xi gi¸ng.
- Rung hét: Kü thuËt h¸t nÈy h¹t trong Quan hä, Ca trï.
- NhÊn m-în cung: lµ mét lo¹i kü thuËt diÔn tÊu th-êng dïng trong nh¹c cô d©y,
dïng ®Ó t¹o ra mét ©m thanh b»ng çch ph¸t ra mét ©m ban ®Çu råi nhÊn lªn cao
®é dù ®Þnh. VÝ dô: b¾t ®Çu ®¸nh ©m xon råi nhÊn lªn ®Ó cã ©m la.
- Song thinh (cßn gäi lµ song thanh): kü thuËt tr×nh diÔn 2 bÌ cïng mét lóc trªn
mét nh¹c cô.
- Á: Mét lo¹i kü thuËt vuèt, gÈy l-ít nhanh ngãn tay qua nhiÒu d©y ®µn hoÆc
nhiÒu phÝm ®µn, t¹o ra mét chuçi ©m thanh liÒn bËc ®i lªn hoÆc ®i xuèng (t-¬ng
tù nh- kü thuËt Glissando trong ©m nh¹c ph-¬ng T©y).

2. Çc ch÷ viÕt t¾t trong luËn ¸n.
- Bé VH- TT & DL: Bé V¨n hãa, ThÓ thao vµ Du lÞch.
- Bé GD & §T : Bé Gi¸o dôc vµ §µo t¹o.
- HVANQGVN: Häc viÖn ¢m nh¹c Quèc gia ViÖt Nam.
- GS: Gi¸o s-.
- TS: TiÕn sÜ.
- PGS: phã Gi¸o s-.
- NS¦T: NghÖ sÜ -u tó.
- NG¦T: Nhµ gi¸o -u tó.
- NGND : Nhµ gi¸o nh©n d©n.
- NSND : NghÖ sÜ nh©n d©n.
- VN : ViÖt Nam.
- C, D, E, F, G, A ,B, H : Çc ch÷ çi ®-îc dïng lµm ký hiÖu chØ çc ©m ®å, rª,
mi, pha, xon, la, xi gi¸ng, xi b×nh.

Môc lôc
Trang
Më §ÇU 1
Ch-¬ng 1: çc ph-¬ng thøc ký ©m cæ truyÒn
Trong lÞch sö ¢M NH¹C VIÖT NAM. 7
1.1. Ph-¬ng thøc ký ©m cæ truyÒn cho nh¹c cô d©y. 8
1.1.1 Lèi ký ©m cho nh¹c cô d©y sö dông ch÷ H¸n N«m viÕt theo chiÒu däc. 12
1.1.2. Lèi ký ©m cho nh¹c cô d©y sö dông ch÷ H¸n N«m viÕt theo chiÒu ngang. 29
1.2. Ph-¬ng thøc ký ©m cæ truyÒn cho nh¹c cô h¬i. 43
1.2.1 Çch ký ©m cho nh¹c cô h¬i sö dông ch÷ H¸n N«m ®Ó ghi cao ®é
theo hÖ thèng Hß Xù Xang. 45
1.2.2.Çch ký ©m cho nh¹c cô h¬i sö dông ch÷ H¸n N«m ®Ó ghi cao ®é b»ng
çc tõ tîng thanh ë vÇn “ H”. 49
1.3. Ph-¬ng thøc ký ©m cæ truyÒn cho nh¹c cô gâ. 62
1.3.1. Çch ký ©m cho nh¹c cô gâ trong t¸c phÈm khÝ nh¹c. 64
1.3.2. Çch ký ©m cho nh¹c cô gâ trong t¸c phÈm thanh nh¹c ( nh¹c cô gâ
trong ban nh¹c ®Öm cho h¸t). 67
1.4. Ph-¬ng thøc ký ©m cæ truyÒn cho t¸c phÈm thanh nh¹c. 69
* TiÓu kÕt ch-¬ng 1. 75
Ch-¬ng 2: Çc khuynh h-íng nghiªn cøu, c¶I tiÕn
çch ký ©m nh¹c truyÒn thèng d©n téc. 76
2.1. Khuynh h-íng c¶i tiÕn tõ lèi ký ©m cæ truyÒn. 76
2.1.1. D¹ng thø nhÊt. 77
2.1.1.1 CÊp ®é 1. 77
2.1.1.2 CÊp ®é 2. 80
2.1.2. D¹ng thø hai. 83
2.2. Khuynh h-íng kÕt hîp lèi ký ©m cæ truyÒn víi lèi ký ©m ph-¬ng T©y. 89
2.2.1. Ph-¬ng ph¸p thø nhÊt. 89
2.2.2. Ph-¬ng ph¸p thø hai. 99
2.3. Khuynh h-íng c¶i tiÕn tõ lèi ký ©m ph-¬ng T©y. 108
* TiÓu kÕt ch-¬ng 2 . 113
Ch-¬ng 3: ®Ò xuÊt mét ph-¬ng thøc ký ©m ®æi míi
cho nh¹c truyÒn thèng ViÖt Nam. 120
3.1. X¸c ®Þnh môc tiªu vµ ph-¬ng h-íng viÖc t¹o dùng mét ph-¬ng thøc
ký ©m ®æi míi cho nh¹c truyÒn thèng ViÖt Nam. 121
3.1.1. Môc tiªu. 121
3.1.2. Ph-¬ng h-íng. 122
3.2. Néi dung cô thÓ cña ph-¬ng thøc ký ©m ®æi míi cho nh¹c truyÒn thèng
ViÖt Nam. 124
3.2.1 Çch ghi cao ®é. 124

3.2.1.1 Cao ®é trong ©m nh¹c Ph-¬ng T©y. 126
3.2.1.2. Cao ®é trong ©m nh¹c truyÒn thèng ViÖt Nam. 127
3.2.2. Çch ghi tr-êng ®é , tiÕt tÊu, nhÞp ph¸ch. 153
3.2.3. Çch ghi chÐp çc kü thuËt biÔu diÔn vµ nh÷ng yªu cÇu thÓ hiÖn
t¸c phÈm. 157
3.3. Mét sè vÊn ®Ò cÇn l-u ý khi sö dông nh¹c phæ ký ©m nh¹c truyÒn
thèng ViÖt Nam. 193
* TiÓu kÕt ch-¬ng 3. 199
KÕt luËn. 199
KiÕn nghÞ 201
Danh môc tµi liÖu tham kh¶o
Phô lôc

- 2 -
"
có điều kiện, .
.
,
- -
.
.
-
.
.v.v.
nghệ nhân,
:
- 1939.
-
1942.

- 3 -
- "
1951.
- 1952.
-
1955.
- 1956.
- 1978.
-
1979.
-
-
1980.
-
năm 2004.v.v.
, c
, nh
.

- 4 -
.
-
một .
- :
.
.
- - ".
.
-
.
- :
.
.
-
- .
.
, t
.
.
:
-
.
-

- 5 -
.
- g
, khơi d
.
.
- :
,
.
,
-
.
- :
.
ch
tế.

- 6 -
.
gồm .
Ch-¬ng 1: Çc ph-¬ng thøc ký ©m cæ truyÒn trong lÞch sö ©m nh¹c
ViÖt Nam.
1.1. Ph-¬ng thøc ký ©m cæ truyÒn cho nh¹c cô D©y.
1.2. Ph-¬ng thøc ký ©m cæ truyÒn cho nh¹c cô H¬i.
1.3. Ph-¬ng thøc ký ©m cæ truyÒn cho nh¹c cô Gâ.
1.4. Ph-¬ng thøc ký ©m cæ truyÒn cho t¸c phÈm Thanh nh¹c.
*TiÓu kÕt ch-¬ng 1.
Ch-¬ng 2 : Çc khuynh h-íng nghiªn cøu, c¶i tiÕn çch ký ©m nh¹c
truyÕn thèng d©n téc.
2.1. Khuynh h-íng c¶i tiÕn tõ lèi ký ©m cæ truyÒn.
2.2. Khuynh h-íng kÕt hîp lèi ký ©m cæ truyÒn víi lèi ký ©m ph-¬ng T©y.
2.3. Khuynh h-íng c¶i tiÕn tõ lèi ký ©m ph-¬ng T©y.
* TiÓu kÕt ch-¬ng 2.
Ch-¬ng 3: §Ò xuÊt mét ph-¬ng thøc ký ©m ®æi míi cho nh¹c
truyÒn thèng ViÖt Nam.
3.1. X¸c ®Þnh môc tiªu vµ ph-¬ng h-íng viÖc t¹o dùng mét ph-¬ng thøc ký
©m ®æi míi cho nh¹c truyÒn thèng ViÖt Nam .
3.2. Néi dung cô thÓ cña ph-¬ng thøc ký ©m ®æi míi cho nh¹c truyÒn thèng
ViÖt Nam.
3.2.1. Çch ghi cao ®é.
3.2.2. Çch ghi tr-êng ®é, tiÕt tÊu, nhÞp ph¸ch.
3.2.3. Çch ghi chÐp çc kü thuËt biÓu diÔn vµ nh÷ng yªu cÇu thÓ hiÖn t¸c
phÈm.
3.3. Mét sè vÊn ®Ò cÇn l-u ý khi sö dông çc b¶n ký ©m nh¹c truyÒn thèng
ViÖt Nam.
* TiÓu kÕt ch-¬ng 3.
KÕt luËn vµ kiÕn nghÞ:
- Tæng kÕt, kh¼ng ®Þnh kÕt qu¶ cña ®Ò tµi nghiªn cøu.
- §-a ra mét mét sè kiÕn nghÞ nh»m t¹o nh÷ng ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt ®Ó gi¶i
ph¸p cña ®Ò tµi cã thÓ thùc hiÖn ®¹t ®-îc kÕt qu¶ tèt.

- 7 -
Ch-¬ng 1: Çc ph-¬ng thøc ký ©m cæ truyÒn trong
lÞch sö ©m nh¹c ViÖt Nam.
Theo çc tµi liÖu lÞch sö tõ nh÷ng thêi kú phong kiÕn tr-íc kia ®Ó l¹i1
vµ
kÕt qu¶ nghiªn cøu cña çc nhµ nghiªn cøu ©m nh¹c ViÖt Nam nh- GS.TS.TrÇn
V¨n Khª, GS - nh¹c sÜ T« Vò, PGS.TS. Thôy Loan.v.v. 2 ©m nh¹c thµnh v¨n
ViÖt Nam (bé phËn ©m nh¹c cã sù ghi chÐp trªn b¶n phæ )xuÊt hiÖn vµo kho¶ng
thÕ kû XV, d-íi th¬× nhµ Lª. Khi Êy, ®· cã nh÷ng sù kiÖn lín nh-: triÒu ®×nh
nhµ Lª chñ tr-¬ng x©y dùng ©m nh¹c theo khu«n mÉu Trung Hoa thêi nhµ
Minh; trong ®ã cã viÖc triÒu ®×nh giao cho çc quan ®¹i thÇn lµ çc «ng Th©n
Nh©n Trung, §ç NhuËn, L-¬ng ThÕ Vinh... nghiªn cøu ©m nh¹c Trung Hoa ®Ó
häc tËp, ¸p dông vµo x©y dùng ©m nh¹c n-íc ta vµ viÖc quy chÕ ©m nh¹c cung
®×nh do L-¬ng §¨ng( quan Lç bé ty gi¸m ) so¹n th¶o ®· b¾t ch-íc quy chÕ ©m
nh¹c nhµ Minh. Nh÷ng t×nh tiÕt lÞch sö Êy còng lµ c¬ së ®Ó ng-êi ta cã thÓ suy
luËn ra viÖc tiÕp thu çc bµi b¶n ©m nh¹c vµ lèi ký ©m Trung Hoa vµo n-íc ta
d-íi thêi nhµ Lª lµ ch¾c ch¾n cã.
Theo kÕt qu¶ nghiªn cøu, kh¶o s¸t cña chóng t«i ®· ®-îc tr×nh bµy trong
c«ng tr×nh khoa häc “Ch÷ nh¹c cæ truyÒn ViÖt Nam”, mÆc dï cha t×m ®îc cø
liÖu cô thÓ ®Ó chøng minh nh-ng cã nhiÒu dÊu hiÖu cho thÊy, viÖc ký ©m trong
©m nh¹c cæ truyÒn ë n-íc ta cã thÓ ®· cã tõ thêi Lý-TrÇn(kho¶ng thÕ kû XI ®Õn
thÕ kû XIV) [1:49-120].
Do ®iÒu kiÖn lÞch sö, x· héi cña çc thêi ®¹i tr-íc( nhÊt lµ tõ gi÷a thÕ kû
XIX trë vÒ tr-íc ), do sù tµn ph¸ cña chiÕn tranh, cña ®iÒu kiÖn khÝ hËu, tù
nhiªn... mµ cho ®Õn nay chóng ta vÉn ®ang gÆp rÊt nhiÒu khã kh¨n trong viÖc
t×m kiÕm nh÷ng t- liÖu lÞch sö quan träng còng nh- viÖc x¸c ®Þnh h×nh hµi
nh÷ng yÕu tè v¨n ho¸ b¶n ®Þa cña d©n téc tr-íc khi tiÕp thu nh÷ng yÕu tè
1
VÝ dô nh- çc tµi liÖu lÞch sö: §¹i ViÖt sö ký toµn th-; Vò trung tuú bót; Kh©m ®Þnh §¹i nam héi
®iÓn sù lÖ.v.v.
2
VÝ dô nh- trong çc tµi liÖu: ¢m nh¹c truyÒn thèng ViÖt Nam(luËn ¸n TiÕn sÜ cña GS.TS.TrÇn V¨n
Khª); Søc sèng cña nÒn ©m nh¹c truyÒn thèng ViÖt Nam( cuèn s¸ch cña GS.nh¹c sÜ T« Vò ); L-îc sö
©m nh¹c ViÖt Nam( cuèn s¸ch cña PGS.TS. NguyÔn Thôy Loan ).

- 8 -
ngo¹i lai. VÊn ®Ò ký ©m trong ©m nh¹c cæ truyÒn n-íc ta còng ë trong t×nh
tr¹ng nh- vËy. Tuy nhiªn, chóng ta ®Òu biÕt r»ng, trong qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ
ph¸t triÓn cña ch÷ nh¹c, lèi ký ©m trong ©m nh¹c truyÒn thèng ViÖt Nam, sù
tiÕp thu ¶nh h-ëng tõ lèi ký ©m Trung Hoa vµ sau nµy lµ lèi ký ©m Ph-¬ng T©y
cã mét vai trß, ý nghÜa rÊt quan träng. Riªng lèi ký ©m C«ng Xª phæ cã sö
dông ch÷ H¸n ®Ó ghi cao ®é cña Trung Hoa chÝnh lµ mét trong nh÷ng tiÒn ®Ò
ban ®Çu gãp phÇn vµo sù ra ®êi cña çc ph-¬ng thøc ký ©m trong ©m nh¹c
truyÒn thèng ViÖt Nam. Víi tinh thÇn tù c-êng d©n téc vµ nh÷ng hiÓu biÕt
t-êng tËn vÒ sù kh¸c biÖt gi÷a b¶n chÊt ©m nh¹c d©n téc ViÖt Nam víi ©m nh¹c
d©n téc Trung Hoa, cho nªn, tuy cã tiÕp thu lèi ký ©m sö dông ch÷ H¸n( C«ng
Xª phæ ) cña Trung Hoa nh-ng ng-êi ViÖt Nam ®· biÕt chän läc vµ ViÖt ho¸ ®Ó
t×m ra nh÷ng çch ghi phï hîp cho ©m nh¹c cña m×nh. Trªn c¬ së ®ã, nh÷ng
ph-¬ng ph¸p ký ©m cô thÓ cho nh¹c cô D©y, nh¹c cô H¬i, nh¹c cô Gâ vµ cho
thanh nh¹c ®· ra ®êi. Çc ph-¬ng ph¸p ký ©m Êy cã h×nh thøc vµ néi dung nh-
thÕ nµo? chóng t«i sÏ tr×nh bµy lÇn l-ît qua çc tiÓu môc tiÕp theo.
Tr-íc hÕt, nh- chóng ta ®Òu biÕt, ngµy 2 th¸ng 9 n¨m 1945 ®-îc coi lµ giíi
h¹n cuèi cïng cña chÕ ®é phong kiÕn ViÖt Nam, mét thêi ®iÓm b¶n lÒ lÞch sö
rÊt quan träng vÒ chÝnh trÞ, x· héi vµ v¨n ho¸ ë n-íc ta. §ång thêi, ®ã còng lµ
çi mèc ®-îc çc nhµ nghiªn cøu ©m nh¹c ViÖt Nam coi nh- giíi h¹n thêi gian
cña ©m nh¹c cæ truyÒn ViÖt Nam( tõ n¨m 1945 trë vÒ tr-íc ). V× vËy, chóng t«i
quan niÖm r»ng, ph-¬ng thøc ký ©m cæ truyÒn ph¶i lµ nh÷ng ph-¬ng thøc ký
©m cã ë n-íc ta tõ n¨m 1945 trë vÒ tr-íc, trong ®ã sö dông ch÷ H¸n N«m lµm
ký hiÖu ®Ó ghi cao ®é. TÊt c¶ çc ph-¬ng thøc ký ©m kh¸c kh«ng trùc tiÕp sö
dông ch÷ H¸n N«m, kÓ c¶ lo¹i dïng tªn gäi cña ©m thanh theo hÖ thèng Hß X-
Xang cã nguån gèc ban ®Çu lµ ch÷ H¸n nh-ng ®· phiªn ©m, chuyÓn ghi sang
ch÷ quèc ng÷ ®Ó ký ©m nh¹c truyÒn thèng th× kh«ng ®-îc coi lµ ph-¬ng thøc
ký ©m cæ truyÒn n÷a, mµ ph¶i gäi b»ng mét çi tªn kh¸c, mang ý nghÜa “T©n
truyÒn”, ch¼ng h¹n nh: “Ph¬ng thøc ký ©m cæ truyÒn cã c¶i biªn dïng cho
nh¹c truyÒn thèng”, hoÆc lµ “Ph¬ng thøc ký ©m nh¹c truyÒn thèng theo lèi
míi”.v.v.
1.1. Ph-¬ng thøc ký ©m cæ truyÒn cho nh¹c cô D©y.

- 9 -
Còng gièng nh- nh÷ng ng-êi Ch©u ¸ kh¸c, phÇn lín ng-êi ViÖt Nam -a
thÝch nh¹c cô D©y h¬n lµ nh¹c cô H¬i vµ nh¹c cô Gâ. Do vËy, trong s¸ng t¸c,
trong biÓu diÔn còng nh- trong th-ëng thøc, hä dµnh sù quan t©m nhiÒu h¬n
cho nh¹c cô D©y. Trªn thùc tÕ lÞch sö, çc ph-¬ng thøc ký ©m cæ truyÒn cho
nh¹c cô D©y còng cã nhiÒu lo¹i h¬n so víi nh¹c cô H¬i vµ nh¹c cô Gâ.
Trong çch ký ©m cæ truyÒn cho nh¹c cô D©y, nãi chung ®Òu sö dông kiÓu
V¨n tù phæ( Letter Notation ), trong ®ã dïng ch÷ H¸n, ch÷ N«m, víi hÖ thèng
tªn ©m Hß Xù Xang Xª C«ng Liu U lµm ký hiÖu ghi cao ®é. VÒ tr×nh thøc nh¹c
phæ, tõ thÕ kû XIX trë vÒ tr-íc, ®-îc viÕt theo hµng däc víi thø tù tõ trªn
xuèng d-íi, tõ ph¶i sang tr¸i, gièng nh- çch viÕt v¨n tù cña ch÷ H¸n. Kho¶ng
®Çu thÕ kû XX trë ®i cã thªm lèi viÕt theo chiÒu ngang trªn dßng kÎ hoÆc biÓu
®å 1, ®äc tõ tr¸i sang ph¶i vµ lèi viÕt theo chiÒu ngang kh«ng dïng dßng kÎ
hoÆc biÓu ®å nh-ng cã kÌm theo phiªn ©m b»ng ch÷ quèc ng÷ çc tªn ©m ký
hiÖu b»ng ch÷ H¸n vµ ch÷ N«m. Çc b¶n nh¹c truyÒn thèng ®-îc ký ©m theo
ph-¬ng ph¸p ký ©m lßng b¶n, tøc lµ chØ ghi phÇn giai ®iÖu cèt lâi, tËp trung
biÓu thÞ nh÷ng yÕu tè chÝnh cña lµn ®iÖu, cña t¸c phÈm; cßn nh÷ng yªu cÇu chi
tiÕt kh¸c nh- ©m t« ®iÓm, s¾c th¸i, dÊu lÆng, tr-êng ®é chÝnh x¸c cña tõng
©m.v.v. th× do ng-êi biÓu diÔn tuú c¬ mµ xö lý sao cho hîp víi h¬i, ®iÖu, phong
çch vïng miÒn, phong çch cña thÓ lo¹i.
Trong ph-¬ng thøc ký ©m cæ truyÒn cho nh¹c cô D©y cã 2 lèi tr×nh bµy c¬
b¶n:
- Lèi sö dông ch÷ H¸n N«m viÕt theo chiÒu däc, kh«ng dïng dßng kÎ hoÆc
biÓu ®å.
- Lèi sö dông ch÷ H¸n N«m viÕt theo chiÒu ngang; trong ®ã cã lo¹i kh«ng
dïng dßng kÎ hoÆc biÓu ®å vµ cã lo¹i ®-îc viÕt trªn dßng kÎ hoÆc biÓu ®å( hay
cßn gäi lµ ©m phæ biÓu ).
1
BiÓu ®å hay cßn gäi lµ ¢m phæ biÓu dïng trong lo¹i nh¹c phæ sö dông ch÷ H¸n N«m nµy lµ mét hÖ
thèng bao gåm çc ®-êng kÎ ngang vµ çc ®-êng kÎ däc. Çc ®-êng kÎ ngang lµ dßng kÎ ®Ó ghi çc
ký hiÖu cao ®é cho th¼ng hµng, ®ång thêi lµ ranh giíi ®Ó ph©n biÖt gi÷a çc dßng nh¹c víi nhau. Çc
®-êng kÎ däc dïng ®Ó ph©n chia çc « nhÞp, ®¸nh dÊu vÞ trÝ çc ph¸ch m¹nh, ph¸ch nhÑ.

- 10 -
Néi dung chÝnh ®-îc thÓ hiÖn trong çc b¶n ký ©m nµy lµ phÇn cao ®é cña
giai ®iÖu lßng b¶n nh-ng kh«ng chØ râ tr-êng ®é cña tõng ©m mµ chØ ®¸nh dÊu
vÞ trÝ ©m n»m ë ph¸ch m¹nh ®Çu nhÞp, n¬i th-êng ®-îc gâ Song loan ®Ó gi÷
nhÞp cho bµi. Kh«ng cã ký hiÖu biÓu thÞ dÊu lÆng, s¾c th¸i, c-êng ®é.v.v. Cã
nhiÒu b¶n kh«ng hÒ cã çc ký hiÖu biÓu thÞ kü thuËt diÔn tÊu nh¹c cô( rung,
nhÊn, luyÕn,mæ, phi, x¾p, thÕ ngãn.v.v. ). Cã nh÷ng b¶n ngoµi ký hiÖu cao ®é
vµ ®¸nh dÊu ph¸ch m¹nh ra, chØ cã mét hoÆc hai ký hiÖu biÓu thÞ kü thuËt diÔn
tÊu nh¹c cô. Ch¼ng h¹n nh-, cã nh÷ng b¶n phæ ký ©m cho ®µn NguyÖt tõ thÕ kû
XIX chØ thÊy cã mét ký hiÖu liªn quan ®Õn ®µn NguyÖt, ®ã lµ ký hiÖu ®¸nh d©y
bu«ng.VÝ dô: khi gÆp ch÷ Tån( 存) trong b¶n phæ, ng-êi nh¹c c«ng hiÓu ®ã lµ
®¸nh ©m Xµng( 上) trªn d©y bu«ng cña d©y §¹i trªn ®µn NguyÖt. Cã khi
trong toµn bé mét b¶n ký ©m cho ®µn Tranh, ng-êi ta chØ gÆp mét lo¹i ký hiÖu
chØ kü thuËt diÔn tÊu, ®ã lµ dÊu ¸ (亞) chØ kü thuËt g¶y r¶i mét nhãm nèt b»ng
çch l-ít ngãn tay trªn mét lo¹t d©y.
§Ó ký ©m cao ®é, ng-êi ta dïng çc ch÷ H¸n N«m cña hÖ thèng tªn ©m Hß
X- Xang 1 víi sù ph©n chia cao ®é vµ sù ph©n biÖt vÒ vÞ trÝ qu·ng 8 nh- sau:
合四衣 (hoÆc 伵 ) 上尺工反 (hoÆc宛)2
⁾ 六五
NÕu cho Hß(合 ) = §å, ta sÏ cã çc cao ®é nh- sau:
Chó thÝch:
- ¢m Liu(六) lµ ©m ë qu·ng 8 trªn cña ©m Hß(合)
- ¢m U(五) lµ ©m ë qu·ng 8 trªn cña ©m Xù(四)
1
HÖ thèng tªn ©m Hß Xù Xang nµy ng-êi ViÖt Nam tiÕp thu tõ Trung Hoa, ng-êi Trung Hoa tiÕp
thu tõ M«ng Cæ.
2
Ch÷ oan(宛) cã khi cßn ®-îc viÕt b»ng ch÷ o¸n(怨).

- 11 -
- Çc ©m Xang Xª C«ng Liu ë qu·ng 8 trªn(®äc lµ X¸ng XÕ Cèng LÝu)
ng-êi ta ghi thªm mét dÊu h×nh bé nh©n ®øng 1 ë phÝa tr-íc ©m ®ã:
X¸ng XÕ Cèng LÝu
Ngoµi ra, cã mét vµi ký hiÖu cao ®é ®-îc dïng riªng theo thãi quen tõng
vïng. Ch¼ng h¹n nh-, cã nh÷ng nh¹c sÜ ë miÒn Trung ®· dïng ch÷ y( - ®äc
lµ ý ) ®Ó chØ ©m ë qu·ng 8 trªn cña nèt Xª( 尺). [13:26,55]
Cã nh÷ng nh¹c sÜ ë Nam bé l¹i dïng ch÷ y(衣 ) vµ ch÷ ý( ) ®Ó ký ©m 2
nèt n»m d-íi ©m Xang, ©m X¸ng çch nhau 1 qu·ng 8. [2:19]
Khi ký ©m, tuú theo h¬i, ®iÖu( thang ©m, ®iÖu thøc ) cña t¸c phÈm mµ ng-êi
ta sÏ sö dông nh÷ng ký hiÖu cao ®é cho phï hîp.
Víi nh÷ng bµi ë ®iÖu thøc B¾c, çc ký hiÖu cao ®é th-êng ®-îc dïng lµ:
(Cho Hß = §å)
Nh÷ng bµi ë ®iÖu Nam 2, th-êng ®-îc dïng çc ký hiÖu cao ®é nh- sau ®Ó
ký ©m:
1
Bé nh©n ®øng( ) lµ 1 trong nh÷ng thµnh phÇn c¬ b¶n cÊu t¹o thµnh ch÷ H¸n.
2
Cã khi cßn gäi lµ ®iÖu Ai.

- 12 -
Nh÷ng bµi ë ®iÖu O¸n, th-êng ®-îc dïng çc ký hiÖu cao ®é nh- sau ®Ó ký
©m:
( LÊy Hß = §å )
D-íi ®©y, chóng t«i sÏ tr×nh bµy vÒ tõng lo¹i cô thÓ trong ph-¬ng thøc ký ©m
cæ truyÒn cho nh¹c cô D©y.
1.1.1. Lèi ký ©m cho nh¹c cô D©y sö dông ch÷ H¸n N«m viÕt
theo chiÒu däc.
Tr-íc hÕt, vÒ ký hiÖu cao ®é, lèi ký ©m cho nh¹c cô D©y sö dông ch÷ H¸n
N«m viÕt tªn çc ©m thanh theo hÖ thèng Hß Xù Xang nh- ®· tr×nh bµy ë trªn.
Çc ký hiÖu cao ®é nµy ®-îc viÕt theo çch viÕt cña ch÷ H¸n; tøc lµ viÕt theo
thø tù tõ trªn xuèng d-íi, tõ ph¶i sang tr¸i. Khi ®äc, còng ph¶i ®äc theo tuÇn tù
nh- vËy. Çch viÕt cña tõng ch÷ ph¶i theo tuÇn tù lµ: nÐt trªn viÕt tr-íc, nÐt
d-íi viÕt sau; nÐt ngang viÕt tr-íc, nÐt däc viÕt sau. Çc ch÷ lÇn l-ît kÕ tiÕp
nhau tõ trªn xuèng d-íi theo hµng däc mµ kh«ng cÇn dßng kÎ.
C¨n cø vµo çch ®¸nh dÊu ph¸ch m¹nh ë ®Çu nhÞp, ng-êi ta cã thÓ chia lèi
ký ©m cho nh¹c cô D©y dïng ch÷ H¸n N«m viÕt theo chiÒu däc lµm 3 d¹ng:
+ D¹ng thø nhÊt: §¸nh dÊu ph¸ch m¹nh ë ®Çu nhÞp b»ng mét dÊu huyÒn vµ
chõa ra mét kho¶ng trèng.
+ D¹ng thø hai: §¸nh dÊu ph¸ch m¹nh ë ®Çu nhÞp b»ng çch chõa ra mét
kho¶ng trèng.
+ D¹ng thø ba: §¸nh dÊu ph¸ch m¹nh ë ®Çu nhÞp b»ng mét dÊu huyÒn.
- ë d¹ng thø nhÊt( ®¸nh dÊu ph¸ch m¹nh ë ®Çu nhÞp b»ng mét dÊu huyÒn vµ
chõa ra mét kho¶ng trèng ).

- 13 -
Khi sö dông d¹ng nµy ®Ó ký ©m cho çc nh¹c cô D©y( ®µn NguyÖt, ®µn
Tranh, ®µn NhÞ.v.v. ) ng-êi ta viÕt çc ký hiÖu cao ®é theo hÖ thèng Hß Xù
Xang b»ng ch÷ H¸n N«m theo chiÒu däc( kh«ng dïng dßng kÎ hoÆc biÓu ®å).
§Ó ®¸nh dÊu ph¸ch m¹nh ë ®Çu nhÞp, ng-êi ta dïng mét dÊu huyÒn1
viÕt ë phÝa
d-íi, chÕch vÒ bªn ph¶i ký hiÖu cao ®é cña ©m n»m ë vÞ trÝ ph¸ch m¹nh Êy;
®ång thêi ®Ó chõa ra mét kho¶ng trèng ë ngay d-íi ký hiÖu cao ®é n»m ë
ph¸ch m¹nh. §é dµi cña kho¶ng trèng nµy ë trªn giÊy th-êng t-¬ng ®-¬ng víi
mét kho¶ng trèng ®ñ ®Ó viÕt mét ch÷ ®µn( mét ký hiÖu cao ®é ), kiÓu nh- d-íi
®©y:
1
DÊu huyÒn lµ gäi theo kiÓu ch÷ ViÖt hiÖn ®¹i ngµy nay, cßn dÊu nµy trong çch viÕt cña ch÷ H¸n
®-îc dïng lµm dÊu ph¶y.

- 14 -
Trong tËp nh¹c phæ mang tªn “Di t×nh nh· ®iÖu” 1 , mét trong nh÷ng t-
liÖu hiÕm hoi vÒ nh¹c phæ cæ ký ©m b»ng ch÷ H¸n N«m cßn l¹i ®Õn ngµy nay,
ta sÏ
t×m thÊy kiÓu ký ©m nãi trªn. TËp nh¹c phæ nµy gåm çc b¶n ký ©m cña 42 t¸c
phÈm ca nh¹c cung ®×nh HuÕ d-íi triÒu nhµ NguyÔn; trong ®ã cã 32 b¶n ký ©m
cho ®µn d©y nh- çc bµi Ngù cung, L-u Thuû khóc, Phó lôc, Ngò ®èi.v.v. vµ 10
b¶n ký ©m ca khóc( çc bµi Ca HuÕ ) nh-: Qu¶ phô, T- m· phông cÇu khóc,
Kim V©n KiÒu toµn -íc, §µo hoa l-u thuû.v.v. Qua néi dung vµ çch tr×nh bµy
rÊt quy cñ, râ rµng, nÐt ch÷ viÕt ®Ñp ®· cho thÊy, t¸c gi¶ chÐp tËp nh¹c phæ nµy
nÕu kh«ng ph¶i lµ nh¹c quan hay nh¹c c«ng trong cung ®×nh th× chÝ Ýt còng ph¶i
lµ mét ng-êi cã tr×nh ®é ©m nh¹c chuyªn nghiÖp; cã kiÕn thøc, hiÓu biÕt s©u
s¾c vÒ çc bµi b¶n trong ca nh¹c cung ®×nh HuÕ 2.
Trong çc b¶n ký ©m cho ®µn D©y ë ®©y, ta b¾t gÆp nh÷ng bµi ký ©m cho
®µn NguyÖt sö dông ch÷ H¸n N«m viÕt theo chiÒu däc; ®¸nh dÊu ph¸ch m¹nh
®Çu nhÞp b»ng dÊu huyÒn vµ chõa kho¶ng trèng( d¹ng thø nhÊt cña lèi ký ©m
b»ng ch÷ H¸n N«m viÕt däc ). B¶n phæ cña bµi T©y mai cung d-íi ®©y lµ mét
vÝ dô.
VÝ dô 1: B¶n ký ©m bµi T©y mai cung cho ®µn NguyÖt. [29 :23]
1
TËp nh¹c phæ nµy kh«ng ghi râ t¸c gi¶ ®· chÐp( khuyÕt danh ) còng nh- thêi gian vµ n¬i ph¸t hµnh
nh-ng trang ®Çu vµ trang cuèi cã ®ãng dÊu cña th- viÖn tr-êng Ph¸p quèc ViÔn §«ng( mét tr-êng
®µo t¹o cña Ph¸p ë n-íc ta thêi Ph¸p ®« hé ). T- liÖu nµy hiÖn l-u tr÷ t¹i ViÖn H¸n N«m d-íi m· sè
AB - 446. t¹o cña Ph¸p ë n-íc ta thêi Ph¸p ®« hé ). T- liÖu nµy hiÖn l-u tr÷ t¹i ViÖn H¸n N«m d-íi
m· sè AB - 446.
2
Néi dung vµ çch viÕt cña tËp nh¹c phæ nµy cho thÊy cã lÏ nã ®· ®-îc chÐp ra vµo kho¶ng nöa ®Çu
thÕ kû XIX.

- 15 -
NÕu nh×n vµo b¶n ký ©m nµy, ng-êi nh¹c c«ng sÏ hiÓu ®-îc nh÷ng vÊn ®Ò sau:
- B¶n nh¹c dïng cho ®µn NguyÖt v× trong bµi cã 2 ch÷ Tån( 存) - mét lo¹i
ch÷ ®µn chØ viÖc tr×nh diÔn ©m Xµng b»ng d©y bu«ng trªn d©y §¹i cña ®µn
NguyÖt.
- B¶n nh¹c gåm cã 18 « nhÞp v× cã 18 ®iÓm ®¸nh dÊu ph¸ch m¹nh ë ®Çu
nhÞp.
- B¶n nh¹c ®-îc viÕt ë ®iÖu B¾c, trong ®ã sö dông c¸c cao ®é d-íi ®©y:

- 16 -
Nh÷ng cao ®é ®-îc ký ©m ra trªn b¶n phæ chÝnh lµ phÇn cao ®é c¬ b¶n trong
lßng b¶n cña bµi T©y mai cung. Theo thãi quen ®· cã tõ l©u trong ©m nh¹c cæ
truyÒn ViÖt Nam, khi tr×nh diÔn, ng-êi nh¹c c«ng dùa theo lßng b¶n nµy mµ
biÕn tÊu ®i theo nguyªn t¾c: T«n träng çc ©m ë vÞ trÝ ph¸ch m¹nh ®Çu nhÞp vµ
çc ©m ë ®Çu c©u, cuèi c©u, cuèi ®o¹n; trªn c¬ së çc cao ®é c¬ b¶n,thªm vµo
nh÷ng nèt thªu,l-ít, t« ®iÓm... lµm phong phó giai ®iÖu; çc ©m n»m ë ph¸ch
yÕu cã thÓ ch¬i theo tiÕt tÊu tuú lùa chän; vËn dông çc kü x¶o diÔn tÊu nh¹c cô
vµ nguyªn t¾c rung, nhÊn cña h¬i, ®iÖu ®Ó thÓ hiÖn, lµm râ néi dung vµ phong
çch cña b¶n nh¹c.
Nh- vËy, tõ mét b¶n ký ©m, ng-êi ta cã thÓ tr×nh diÔn ra nhiÒu kiÓu dÞ b¶n
kh¸c nhau nh-ng vÉn ®¶m b¶o néi dung vµ cèt çch cña lµn ®iÖu, cña t¸c phÈm.
Theo çch lµm Êy, chóng ta cã thÓ h×nh dung ra bµi T©y mai cung cho ®µn
NguyÖt nãi trªn cã giai ®iÖu lßng b¶n nh- d-íi ®©y( NguyÔn B×nh §Þnh chuyÓn
ghi sang lèi ký ©m Ph-¬ng T©y ).
VÝ dô 2: B¶n chuyÓn ghi bµi T©y mai cung cho ®µn NguyÖt sang lèi ký ©m
trªn 5 dßng kÎ.
Trong tËp nh¹c phæ Di t×nh nh· ®iÖu cßn cã rÊt nhiÒu nh÷ng bµi kh¸c cho
®µn NguyÖt ®-îc ký ©m theo çch nãi trªn; ®ã lµ çc bµi: L-u thñy, Phó b¶n,
Chinh phô ng©m, TÈu m·, B×nh b¸n, Nam th-¬ng.v.v. Bªn c¹nh ®ã, cßn cã
nh÷ng bµi ký ©m cho ®µn Tranh; ®ã lµ çc bµi: L-u thuû khóc, Phó b¶n, Cæ b¶n
nam ®iÖu.v.v.

- 17 -
D-íi ®©y lµ nh¹c phæ cña bµi Phó b¶n nª ®iÖu.
VÝ dô 3: B¶n phæ bµi "Phó b¶n nª ®iÖu" cho ®µn Tranh trong tËp “Di t×nh
nh· ®iÖu”(trÝch). [27:18]
Nh×n vµo b¶n ký ©m nµy, ng-êi ta hiÓu ra c¸c vÊn ®Ò sau:
- B¶n nh¹c viÕt cho ®µn Tranh. V× trong ®ã cã nh÷ng ký hiÖu chØ kü thuËt
Á cña ®µn Tranh( b»ng ký hiÖu亞 ).
- B¶n nh¹c ë ®iÖu Nam, víi thµnh phÇn c¸c ©m ®-îc sö dông lµ:
四上尺工六五意
Xõ Xang Xª C«ng Liu U X¸ng ý ø
RÒ Pha Xon La §« Rª Ph¸ Xãn L¸

- 18 -
- Toµn bé b¶n nh¹c gåm 36 « nhÞp, v× cã 36 ®iÓm ®¸nh dÊu ph¸ch m¹nh
®Çu nhÞp.
Theo nguyªn t¾c cña nh¹c cæ truyÒn, ta cã thÓ h×nh dung ra giai ®iÖu lßng
b¶n cña bµi Phó b¶n cho ®µn Tranh trong b¶n ký ©m nãi trªn nh- d-íi ®©y.
VÝ dô 4: Bµi Phó b¶n nª ®iÖu viÕt cho ®µn Tranh chuyÓn ghi sang lèi ký ©m
trªn 5 dßng kÎ( NguyÔn B×nh §Þnh trÝch chuyÓn ghi 3 dßng ®Çu tõ b¶n ký ©m
H¸n N«m).
ë d¹ng thø hai trong lèi ký ©m cho nh¹c cô D©y b»ng ch÷ H¸n N«m viÕt theo
chiÒu däc, ng-êi ta viÕt c¸c ký hiÖu cao ®é víi hÖ thèng tªn ©m Hß Xù Xang
theo chiÒu däc tõ trªn xuèng d-íi( kh«ng dïng dßng kÎ hoÆc biÓu ®å « vu«ng
), thø tù c¸c dßng ký nh¹c ®-îc tÝnh tõ ph¶i sang tr¸i. §Ó ®¸nh dÊu ph¸ch m¹nh
ë ®Çu nhÞp, ng-êi ta chØ viÖc chõa ra mét kho¶ng trèng ë ngay phÝa d-íi ký
hiÖu cao ®é cña nèt n»m ë ph¸ch m¹nh Êy. §é dµi cña kho¶ng trèng Êy còng
b»ng kho¶ng trèng ®ñ ®Ó viÕt mét ký hiÖu cao ®é( mét ch÷ ®µn ), t-¬ng tù nh-
d-íi ®©y.

- 19 -
Trong tr-êng hîp cÇn nh¾c l¹i mét ©m nµo ®ã, ng-êi ta dïng mét ký hiÖu cã
h×nh d¸ng gièng nh- 2 dÊu huyÒn viÕt song song. DÊu nµy ®-îc viÕt ë ngay
d-íi ký hiÖu cao ®é cña ©m ®-îc nh¾c l¹i. CÇn nh¾c l¹i bao nhiªu lÇn th× viÕt
bÊy nhiªu dÊu nh- vËy.

- 20 -
Trong tËp nh¹c phæ mang tªn “CÇm ph¶”1
cã tõ kho¶ng thÕ kû XIX, cã h¬n
20 b¶n nh¹c cho ®µn D©y( nhiÒu nhÊt lµ cho ®µn NguyÖt, ®µn Tranh ) ®· ®-îc
chÐp ra b»ng lèi ký ©m ë d¹ng thø 2 nãi trªn.
VÝ dô 5:B¶n ký ©m bµi L-u thuû cho ®µn Tranh trong tËp CÇm ph¶
[29:20]
Ta cã thÓ h×nh dung ra giai ®iÖu lßng b¶n cña bµi L-u thuû cho ®µn Tranh
nãi trªn qua b¶n chuyÓn ghi sang lèi ký ©m trªn 5 dßng kÎ nh- sau( b¶n chuyÓn
ghi do NguyÔn B×nh §Þnh thùc hiÖn ):
VÝ dô 6: B¶n chuyÓn ghi bµi L-u thuû cho ®µn Tranh trong tËp CÇm ph¶ sang
lèi ký ©m trªn 5 dßng kÎ.
1
CÇm ph¶( cßn ®äc lµ CÇm phæ ), lµ cuèn nh¹c phæ H¸n N«m trong ®ã ký ©m c¸c b¶n nh¹c cung
®×nh( nh· nh¹c, Ca HuÕ, Tuång cung ®×nh ). Trªn tiªu ®Ò tõng b¶n nh¹c ®Òu cã ®ãng dÊu kiÓm duyÖt
cña triÒu ®×nh thêi nhµ NguyÔn. T- liÖu nµy hiÖn ®ang l-u tr÷ t¹i ViÖn H¸n N«m víi m· sè A.1508.

- 21 -
So víi d¹ng thø nhÊt trong lèi ký ©m cho nh¹c cô D©y dïng ch÷ H¸n N«m viÕt
trªn chiÒu däc, ë d¹ng thø hai cã thªm mét sù ®æi míi n÷a, ®ã lµ, cã thªm ký
hiÖu ®¸nh dÊu nhÞp ngo¹i b»ng ch÷ 外 ( ch÷ ngo¹i ). Ký hiÖu nµy dïng trong
tr-êng hîp biÓu thÞ ph¸ch m¹nh mµ kh«ng cã mét cao ®é nµo r¬i ®óng vµo
®iÓm ®Çu ph¸ch( tøc lµ ph¸ch m¹nh r¬i vµo dÊu lÆng hoÆc do ®¶o ph¸ch tõ cuèi
nhÞp tr-íc kÐo dµi sang ph¸ch m¹nh ë ®Çu nhÞp sau). B¶n ký ©m cho ®µn
NguyÖt d-íi ®©y lµ mét vÝ dô
VÝ dô 7: B¶n ký ©m bµi Phó lôc cho ®µn NguyÖt trong CÇm ph¶.
[29:63]

- 22 -
NÕu chuyÓn ghi sang lèi ký ©m trªn 5 dßng kÎ, ta cã thÓ h×nh dung ra c©u ®Çu
tiªn cña bµi Phó lôc cho ®µn NguyÖt Êy nh- sau( NguyÔn B×nh §Þnh chuyÓn
ghi).
VÝ dô 8: B¶n chuyÓn ghi sang lèi ký ©m trªn 5 dßng kÎ 4 nhÞp ®Çu bµi Phó
lôc cho ®µn NguyÖt trong tËp CÇm ph¶.
Ngoµi çc nguyªn t¾c ®· nªu trªn, trong çc nh¹c phæ sö dông d¹ng ký ©m
nµy ta cßn gÆp mét sè ký hiÖu cao ®é kh¸c ®-îc dïng theo thãi quen cña çc

- 23 -
nh¹c sÜ ë miÒn Trung ViÖt Nam( trong ®ã cã çc nh¹c c«ng, nh¹c sÜ cña cung
®×nh HuÕ). §ã lµ mét vµi ký hiÖu ghi cao ®é ë ©m khu cao( qu·ng t¸m thø 2 ).
Cô thÓ cã çc ký hiÖu sau:
= ¢m ë qu·ng 8 phÝa trªn cña ©m Xª( R )
( ®äc lµ ý)
意 = ¢m ë qu·ng 8 phÝa trªn cña ©m Cèng (工)
( ®äc lµ ø)
Ta cã thÓ h×nh dung ra cao ®é cña nã qua sù chuyÓn ghi sang khu«ng nh¹c 5
dßng kÎ nh- sau:
Trong b¶n ký ©m bµi Long ®¨ng cho ®µn NguyÖt d-íi ®©y ta sÏ gÆp çc ký
hiÖu cao ®é ®ã.

- 24 -
VÝ dô 9: nh¹c phæ bµi Long ®¨ng cho ®µn NguyÖt trong tËp CÇm ph¶( trÝch
). [29:55]
NÕu chuyÓn ghi sang lèi ký ©m trªn 5 dßng kÎ ta cã thÓ cã giai ®iÖu lßng b¶n
cña nã nh- sau( NguyÔn B×nh §Þnh thùc hiÖn chuyÓn ghi 3 dßng ®Çu tõ b¶n
phæ H¸n N«m ).
VÝ dô 10: B¶n chuyÓn ghi bµi Long §¨ng cho ®µn NguyÖt( 9 nhÞp ®Çu ).

- 25 -
D¹ng ký ©m nµy cßn cã thÓ gÆp ë nhiÒu bµi kh¸c trong tËp nh¹c phæ CÇm
ph¶, nh- çc bµi: Ngò ®èi( cho ®µn NguyÖt ), Cæ b¶n( cho ®µn Tranh ), Nam
Xu©n, B×nh b¸n( cho ®µn NguyÖt ), B¸t b¶n cæ( cho ®µn Tranh ) .v.v. hoÆc mét
sè bµi trong tËp nh¹c phæ §¹i Nam Quèc ©m ca khóc, do Hoµng triÒu th-îng
th- NguyÔn C«ng Trø biªn so¹n; VÝ dô nh-, nh¹c phæ bµi Tam thiªn tông⁽¹⁾.v.v.
[36:176]
ë d¹ng thø ba cña lèi ký ©m cæ truyÒn cho nh¹c cô D©y, ng-êi ta còng sö
dông çc ch÷ H¸n N«m lµ ký hiÖu cao ®é theo hÖ thèng Hß Xù Xang viÕt theo
chiÒu däc víi thø tù tõ trªn xuèng d-íi, tõ ph¶i sang tr¸i, kh«ng dïng dßng kÎ
hoÆc biÓu ®å. Çch ph©n biÖt vÞ trÝ qu·ng 8 cña çc ©m còng gièng nh- çch
lµm ë 2 d¹ng ký ©m thø nhÊt vµ thø hai. Ký hiÖu cña çc ©m khu cao cã thªm
bé nh©n ®øng( ) ë phÝa tr-íc1
. Riªng 2 nèt ë qu·ng 8 phÝa trªn cña Hß vµ
Xù(合 , 四) ®-îc ghi b»ng 2 ch÷ Liu vµ U( 六, 五 ).
合四上尺工六五
Hß Xù Xang Xª C«ng Liu U X¸ng XÕ Cèng
§å Rª Pha Xon La §« RÕ Ph¸ Xãn L¸
§Ó ®¸nh dÊu ph¸ch m¹nh ë ®Çu nhÞp, ng-êi ta dïng mét dÊu huyÒn( trong ch÷
H¸n lµ dÊu ph¶y ) viÕt ë phÝa d-íi, chÕch vÒ bªn ph¶i ký hiÖu cao ®é cña ©m
n»m ë ph¸ch m¹nh Êy. Kho¶ng çch gi÷a çc ch÷ ®µn vÉn ®Òu nhau, kh«ng cã
g× thay ®æi. Ngoµi ra, kh«ng thÊy cã ký hiÖu ®¸nh dÊu nhÞp ngo¹i; ®©y còng
chÝnh lµ mét trong nh÷ng ®iÓm cßn thiÕu chÆt chÏ cña lèi ký ©m nµy.
1
Ký hiÖu cao ®é ë ©m khu trÇm, ng-êi ta cho thªm1 dÊu chÊm ë trªn ®Çu . Tuy nhiªn, hÇu hÕt
çc b¶n nh¹c cæ truyÒn ViÖt Nam ®Òu chØ cã ©m vùc 2 qu·ng 8. Cho nªn, kh«ng t×m thÊy b¶n ký ©m nµo dïng
ký hiÖu çc ©m trÇm nh- vËy.

- 26 -
Trong cuèn Ph¶ nh¹c cæ t×m thÊy ë Qu¶ng TrÞ 1, mét vËt gia b¶o ®-îc
t«n thê vµ sö dông ®Ó hµnh nghÒ ©m nh¹c qua suèt 5 ®êi cña gia ®×nh cô Hoµng
¢m (ph-êng 2, th«n §iÕu Ngao, thÞ x· §«ng Hµ, Qu¶ng TrÞ ) cã 25 b¶n
nh¹c cho ®µn (nh¹c cô d©y) ®-îc ký ©m theo çch nãi trªn. Néi dung thÓ hiÖn
chÝnh trong çc b¶n ký ©m nµy mµ ta cã thÓ nhËn ra ®-îc lµ phÇn cao ®é(
kh«ng chØ râ tiÕt tÊu ) vµ vÞ trÝ ©m n»m ë ph¸ch m¹nh ®Çu nhÞp (®-îc ®¸nh dÊu
b»ng dÊu huyÒn, kh«ng chõa kho¶ng trèng ). PhÇn lín çc b¶n phæ Êy ®Òu
kh«ng cã mét ký hiÖu biÓu thÞ kü thuËt diÔn tÊu cña mét nh¹c cô d©y cô thÓ
nµo; v× vËy, nã lµ d¹ng nh¹c phæ ký ©m chung cho ®µn d©y, cã thÓ dïng cho
®µn Tranh, ®µn NguyÖt hay ®µn NhÞ. Khi sö dông cho ®µn nµo th× ng-êi nh¹c
c«ng ph¶i tù hiÓu vµ vËn dông nh÷ng ngãn ®µn cho phï hîp ®Ó diÔn tÊu b¶n
1
Cuèn Ph¶ nh¹c cæ Qu¶ng trÞ ®-îc t×m thÊy ngµy 9/12/1993 trong lÔ tÕ tæ nh¹c dßng hä Hoµng t¹i
nhµ cô Hoµng ¢n. Trong ®ã cã çc b¶n nh¹c ký ©m cho ®µn( nh¹c cô D©y ), cho kÌn( nh¹c cô H¬i ),
cho trèng( nh¹c cô Gâ ). Çc bµi b¶n chia lµm 3 lo¹i: Thi nh¹c( çc b¶n h¸t vµ ®µn thÝnh phßng );
ThiÒn nh¹c( nh¹c nhµ PhËt ); LÔ nh¹c( çc b¶n nh¹c hµnh lÔ ).
TËp ph¶ nh¹c cæ nµy ®· ®îc in trong cuèn “¢m nh¹c cæ truyÒn Qu¶ng trÞ”, do ViÖn ¢m nh¹c vµ së
VH - TT cïng víi Héi VHNT Qu¶ng trÞ xuÊt b¶n n¨m 1997.

- 27 -
nh¹c trong b¶n ký ©m. Còng cã nhiÒu tr-êng hîp, lo¹i nh¹c phæ nµy ®-îc coi
nh- b¶n ký ©m dïng cho hoµ tÊu ®µn D©y( kiÓu hoµ tÊu nh- trong ca nh¹c thÝnh
phßng HuÕ ).
VÝ dô 11: nh¹c phæ bµi "Long hæ", trong tËp Ph¶ nh¹c cæ Qu¶ng trÞ. [5:70,71]
Ta cã thÓ h×nh dung ra h×nh d¸ng giai ®iÖu cña bµi "Long hæ" Êy qua b¶n
chuyÓn ghi d-íi ®©y (NguyÔn B×nh §Þnh chuyÓn ghi).
VÝ dô 12: Nh¹c phæ bµi "Long hæ" trong tËp Ph¶ nh¹c cæ Qu¶ng trÞ
chuyÓn ghi sang lèi ghi trªn 5 dßng kÎ (8 nhÞp ®Çu).

- 28 -
ChØ cã rÊt Ýt( 3 b¶n ) trong sè 25 b¶n ký ©m cho ®µn D©y nãi trªn cã thÓ gióp
ng-êi ta nhËn ra ®ã lµ b¶n nh¹c dµnh cho ®µn NguyÖt; v× trong ®ã cã sö dông
ký hiÖu ®¸nh d©y bu«ng cña ®µn NguyÖt: ch÷ Tån(存) - biÓu thÞ yªu cÇu diÔn
tÊu ©m Xµng trªn d©y §¹i cña ®µn NguyÖt b»ng kü thuËt ®¸nh d©y bu«ng 1;
mÆc dï cã b¶n ký ©m chØ dïng ký hiÖu nµy cã 1 lÇn. Ch¼ng h¹n nh-, b¶n ký ©m
bµi Xu©n Phong, b¶n ký ©m bµi Liªn h-ên. Tuy nhiªn, b¶n ký ©m bµi Cæ b¶n
®· sö dông tíi 8 lÇn [5:72,74,83].
VÝ dô 13: B¶n ký ©m bµi Cæ b¶n cho ®µn NguyÖt trong cuèn Ph¶ nh¹c cæ
Qu¶ng trÞ(trÝch). [5:83]
1
Ký hiÖu vµ kü thuËt diÔn tÊu nµy ®-îc dïng rÊt phæ biÕn ë miÒn Trung vµ miÒn Nam. Sau nµy
ng-êi ta ghi b»ng ch÷ quèc ng÷.

- 29 -
VÝ dô 14: Nh¹c phæ bµi Cæ b¶n cho ®µn NguyÖt, chuyÓn tõ nh¹c phæ H¸n
N«m sang lèi ghi trªn 5 dßng kÎ( trÝch 5 nhÞp ®Çu, do NguyÔn B×nh §Þnh
chuyÓn ghi ).
1.1.2. Lèi ký ©m cho nh¹c cô D©y sö dông ch÷ H¸n N«m viÕt
theo chiÒu ngang.
Trong c¸ch ký ©m cho nh¹c cô D©y sö dông ch÷ H¸n N«m viÕt theo chiÒu
ngang cã thÓ chia lµm 2 d¹ng:

- 30 -
- D¹ng 1: Ký ©m cao ®é b»ng ch÷ H¸n N«m viÕt theo chiÒu ngang dïng
dßng kÎ hoÆc biÓu ®å. ChØ ®¸nh dÊu ph¸ch m¹nh ë ®Çu nhÞp.
- D¹ng 2: Ký ©m cao ®é b»ng ch÷ H¸n N«m viÕt theo chiÒu ngang trªn
biÓu ®å( cã thÓ coi lµ mét d¹ng khu«ng nh¹c ). §¸nh dÊu vÞ trÝ cña c¶ ph¸ch
m¹nh vµ ph¸ch yÕu. Cã sö dông mét hÖ thèng ký hiÖu ®Ó biÓu thÞ kü thuËt diÔn
tÊu nh¹c cô.
ë d¹ng thø nhÊt, ng-êi ta sö dông çc ch÷ H¸n N«m ®Ó ký ©m cao ®é theo
hÖ thèng tªn ©m Hß X- Xang, viÕt theo chiÒu ngang, ®äc tõ tr¸i sang ph¶i, thø
tù dßng tÝnh tõ trªn xuèng d-íi. Çch viÕt nµy ®· c¶i tiÕn vÒ c¬ b¶n çch viÕt
theo chiÒu däc cña ch÷ H¸n Trung Hoa tr-íc kia 1; gióp cho ng-êi ViÖt Nam sö
dông thuËn tiÖn h¬n. §Æc biÖt, d-íi çc ch÷ H¸n N«m dïng lµm ký hiÖu cao ®é
®Òu cã ghi phiªn ©m çch ®äc b»ng ch÷ quèc ng÷( ch÷ ViÖt Nam theo hÖ thèng
La tinh), ®Ó cho giíi trÎ kh«ng biÕt ch÷ H¸n N«m vÉn cã thÓ ®äc ®-îc.
VÒ thµnh phÇn çc ch÷ H¸n N«m dïng lµm ký hiÖu cao ®é, chñ yÕu vÉn
gièng nh- ë lèi ký ©m viÕt theo chiÒu däc. Trong mét sè tr-êng hîp ç biÖt,
ng-êi ta cã bæ sung thªm mét vµi ch÷ H¸n míi nh»m ®¸p øng cho viÖc ký ©m
mét sè cao ®é ë vÞ trÝ qu·ng 8 ®-îc më réng h¬n. Ch¼ng h¹n nh- tr-êng hîp
cña ©m Céng(共) - ©m ë çch ©m c«ng 1 qu·ng 8 vÒ phÝa d-íi ). [26:29]
Tr-êng hîp nh÷ng ©m cã cao ®é gièng nhau nh-ng ®-îc tr×nh diÔn trªn
nh÷ng d©y kh¸c nhau, ng-êi ta còng cã nh÷ng ký hiÖu riªng. Ch¼ng h¹n nh-
1
Ngµy nay, t¹i Trung Quèc vµ NhËt B¶n vÉn ®ang l-u hµnh c¶ 2 çch viÕt däc vµ viÕt ngang nh-ng
phÇn lín çc s¸ch b¸o, v¨n b¶n hiÖn hµnh lµ dïng çch viÕt vµ ®äc theo chiÒu ngang.

- 31 -
©m Liu(六) tr×nh diÔn trªn d©y §¹i vµ trªn d©y TiÓu cña ®µn NguyÖt ®-îc ký
©m b»ng 2 ch÷ kh¸c nhau 1
. [26:12,13,24]
So víi lèi ký ©m b»ng ch÷ H¸n N«m viÕt theo chiÒu däc, lèi sö dông ch÷ H¸n
N«m viÕt theo chiÒu ngang nµy dÔ phæ cËp h¬n ®èi víi ng-êi ViÖt Nam, v× nã
theo thø tù däc tõ tr¸i sang ph¶i vµ cã phiªn ©m çch ®äc b»ng ch÷ quèc ng÷.
Tuy nhiªn, vÒ néi dung thÓ hiÖn th× vÉn chØ ë møc ®é ghi l¹i nh÷ng cao ®é
chÝnh cña giai ®iÖu lßng b¶n. Ph¸ch m¹nh ë ®Çu nhÞp ®-îc ®¸nh dÊu b»ng mét
dÊu khuyªn(mét vßng trßn nhá ) 2 viÕt ë phÝa d-íi, bªn ph¶i ký hiÖu cao ®é
n»m ë ph¸ch m¹nh Êy. Cßn tr-êng ®é cña çc ©m vÉn kh«ng ®-îc chØ ra mét
çch cô thÓ. S¾c th¸i còng kh«ng hÒ cã mét ký hiÖu nµo.
VÝ dô 15: B¶n ký ©m bµi Kim tiÒn trong tËp nh¹c phæ CÇm ca diÖu ph¶(
trÝch).
[28:9]
1
Ký hiÖu cña ©m Liu ®¸nh trªn d©y §¹i ®-îc viÕt b»ng ch÷ , Thùc ra trong ch÷ H¸n, ®ã lµ ch÷
TriÒu( hoÆc ®äc lµ trµo ), nh-ng ë ®©y ®-îc dïng ®Ó ph©n biÖt víi ký hiÖu cña ©m Liu ®¸nh trªn d©y
TiÓu.
2
Trong ch÷ H¸n, dÊu nµy lµ dÊu chÊm.

- 32 -
Tõ b¶n ký ©m trªn ta cã thÓ chuyÓn ghi sang lèi ký ©m trªn 5 dßng kÎ
nh- sau (trÝch 10 nhÞp ®Çu ):
VÝ dô 16: Nh¹c phæ bµi Kim tiÒn chuyÓn ghi sang khu«ng nh¹c 5 dßng kÎ.
VÒ kh¶ n¨ng sö dông c¸c ký hiÖu biÓu thÞ kü thuËt diÔn tÊu nh¹c cô, so víi
lèi ký ©m dïng ch÷ H¸n N«m viÕt theo chiÒu däc, ë lèi ký ©m nµy ®· cã bæ
sung thªm mét sè ký hiÖu míi. Tuy nhiªn, còng ch-a ®Ò cËp ®-îc tíi c¸c kü

- 33 -
thuËt rung, nhÊn mµ còng chØ giíi h¹n ë kü thuËt ®¸nh d©y bu«ng. Ch¼ng h¹n
nh- ký hiÖu biÓu thÞ diÔn tÊu d©y bu«ng trªn d©y TiÓu cña ®µn NguyÖt.
桑 ( Tang )1
: DiÔn tÊu ©m Hß( cßn gäi lµ Lµ ) trªn d©y TiÓu cña ®µn NguyÖt
d-íi h×nh thøc d©y bu«ng.
夕 ( TÞch )2
: DiÔn tÊu ©m Hß( cßn gäi lµ Lµ ) b»ng d©y bu«ng trªn d©y TiÓu
cña ®µn NguyÖt nh-ng sau khi g¶y ra tiÕng th× bÞt l¹i ngay kh«ng cho ©m ng©n.
VÝ dô 17: B¶n ký ©m bµi “Tø ®¹i c¶nh” trong tËp nh¹c phæ CÇm ca diÖu ph¶
(trÝch). [28:7]
Qua b¶n chuyÓn ghi sang khu«ng nh¹c 5 dßng kÎ, ta cã thÓ h×nh dung giai
®iÖu lßng b¶n cña bµi “Tø ®¹i c¶nh” díi thêi vua Duy T©n nh sau (trÝch 9
nhÞp ®Çu, do NguyÔn B×nh §Þnh chuyÓn ghi):
VÝ dô 18: Nh¹c phæ bµi “ Tø ®¹i c¶nh” trÝch trang 7 tËp nh¹c phæ “ CÇm ca diÖu
ph¶”, chuyÓn ghi trªn khu«ng nh¹c 5 dßng kÎ:
1
,2 Nh÷ng ký hiÖu nµy ng-êi ta dïng cho c¶ ®µn NguyÖt vµ ®µn SÕn( lo¹i ®µn d©y gÈy cã 2 d©y ).

- 34 -
ë d¹ng thø hai cña lèi ký ©m dïng ch÷ H¸n N«m viÕt theo chiÒu ngang, çc
ký hiÖu cao ®é vÉn theo hÖ thèng Hß Xù Xang, viÕt theo thø tù tõ tr¸i sang
ph¶i, çc dßng ®-îc tÝnh tõ trªn xuèng d-íi nh-ng çc ký hiÖu cao ®é ®· ®-îc
viÕt trªn mét hÖ thèng biÓu ®å. So víi çch ký ©m dïng ch÷ H¸n N«m viÕt däc
vµ viÕt ngang kh«ng dïng dßng kÎ hoÆc biÓu ®å th× lèi ký ©m nµy cã nh÷ng c¶i
tiÕn quan träng c¶ vÒ h×nh thøc vµ kh¶ n¨ng thÓ hiÖn cña b¶n phæ.
Ng-êi ®· s¸ng t¹o ra çch ký ©m nµy lµ «ng phã b¶ng Hoµng YÕn, mét
ng-êi ®· tõng lµ nh¹c c«ng trong ban nh¹c cung ®×nh HuÕ thêi vua Kh¶i §Þnh(
kho¶ng nh÷ng n¨m 1916 - 1925 ), «ng còng ®· tõng lµm th- ký th«ng ng«n cho
Toµ Kh©m sø Ph¸p t¹i HuÕ. Trong cuéc ®êi ho¹t ®éng ©m nh¹c cña m×nh, «ng
®· dµnh nhiÒu thêi gian, c«ng søc ®Ó ghi chÐp, t×m tßi, nghiªn cøu, viÕt bµi ®Ó
tuyªn truyÒn, giíi thiÖu vÒ ©m nh¹c cæ truyÒn cña d©n téc. Bµi viÕt “¢m nh¹c
HuÕ” cña «ng ®¨ng trªn néi san “Nh÷ng ngêi b¹n cè ®« HuÕ” tËp VI n¨m
1919 1 ®· giíi thiÖu mét sè vÊn ®Ò c¬ b¶n vÒ nh¹c cô, nh¹c lý, vÒ çc nh¹c sÜ
næi tiÕng cña An Nam. §Æc biÖt lµ cã 54 b¶n ký ©m b»ng ch÷ H¸n N«m çc bµi
b¶n cæ truyÒn, trong ®ã phÇn lín lµ nh÷ng bµi n»m trong tiÕt môc biÓu cña ©m
nh¹c cung ®×nh HuÕ. Qua nh÷ng b¶n ký ©m nµy, «ng muèn ghi chÐp ®Ó l-u l¹i
cho çc thÕ hÖ sau nh÷ng bµi b¶n cã gi¸ trÞ nghÖ thuËt cao trong ©m nh¹c cæ
truyÒn cña d©n téc; ®ång thêi giíi thiÖu mét ph-¬ng ph¸p ký ©m do «ng ®Ò
xuÊt, ph-¬ng ph¸p nµy ®¹t ®-îc sù râ rµng vµ chÝnh x¸c h¬n h¼n so víi tÊt c¶
çc ph-¬ng ph¸p kh¸c ®· tõng cã tr-íc ®ã.
VÒ mÆt h×nh thøc b¶n phæ, «ng Hoµng YÕn sö dông çc ký hiÖu cao ®é b»ng
ch÷ H¸n N«m theo hÖ thèng Hß Xù Xang viÕt theo chiÒu ngang trªn mét lo¹i
1
Néi san “Nh÷ng ngêi b¹n cè ®« HuÕ”( Bulletin des amis du vieux Hue - viÕt t¾t lµ B. A. V. H ), do
NXB ThuËn Ho¸ xÊt b¶n n¨m 1919. N¨m 1998 NXB ThuËn Ho¸( HuÕ ) ®· t¸i b¶n l¹i toµn bé çc tËp
cña néi san nãi trªn. Bµi viÕt ¢m nh¹c HuÕ cña «ng Hoµng YÕn ®¨ng ë tËp VI, tõ trang 80 ®Õn trang
237.

- 35 -
biÓu ®å, hay nãi çch kh¸c, cã thÓ coi ®ã lµ mét lo¹i khu«ng nh¹c bao gåm çc
« vu«ng kÕ tiÕp nhau, mçi « vu«ng lµ 1 « nhÞp. Mçi dßng nh¹c gåm 4 « vu«ng
kÒ nhau( tøc lµ 4 nhÞp ); mçi « vu«ng ®-îc chia ®«i ë gi÷a b»ng 1 v¹ch däc ®Ó
®¸nh dÊu vÞ trÝ ph¸ch yÕu, cßn ph¸ch m¹nh th× ®-îc ®¸nh dÊu b»ng mét vßng
trßn nhá ë gãc bªn tr¸i, phÝa trªn cña mçi « nhÞp. Trªn mçi dßng nh¹c, «ng
kh«ng b¾t ®Çu tõ ph¸ch m¹nh ®Çu nhÞp mµ tõ ph¸ch yÕu, tõ nhÞp lÊy ®µ; ®iÒu ®ã
cho thÊy «ng Hoµng YÕn ®· nghiªn cøu rÊt kü vÒ ®Æc ®iÓm nhÞp ph¸ch cña ©m
nh¹c cæ truyÒn
d©n téc 1. Khu«ng nh¹c( hoÆc biÓu ®å ) dïng ®Ó ký ©m cña «ng Hoµng YÕn cã
h×nh d¹ng nh- sau:
Mét çch t©n rÊt quan träng cña «ng Hoµng YÕn lµ «ng ®· ®-a vµo çc b¶n ký
©m mét hÖ thèng ký hiÖu biÓu thÞ kü thuËt diÔn tÊu nh¹c cô, trong ®ã bao hµm
c¶ thÕ tay vµ nh÷ng yªu cÇu vÒ rung, nhÊn, luyÕn, l¸y.v.v. §©y lµ néi dung mµ
çc ph-¬ng ph¸p ký ©m tr-íc ®ã ch-a thÓ hiÖn ®-îc 2. Trong bµi viÕt “¢m nh¹c
1
¢m nh¹c cæ truyÒn ViÖt Nam chñ yÕu sö dông nhÞp ph©n ®«i, trong ®ã phÇn lín lµ lo¹i nhÞp 2
ph¸ch vµ 4 ph¸ch, th-êng b¾t ®Çu tõ ph¸ch yÕu.
2
Trong lèi ký ©m b»ng ch÷ H¸n N«m viÕt theo chiÒu däc vµ viÕt theo chiÒu ngang kh«ng dïng biÓu
®å, phÇn lín kh«ng cã ký hiÖu chØ kü thuËt diÔn tÊu hoÆc chØ cã ký hiÖu ®¸nh d©y bu«ng.

- 36 -
HuÕ” «ng ®· tr×nh bµy mét kü thuËt diÔn tÊu dïng cho ®µn NguyÖt vµ ®µn
Tranh [6:13,14].
HÖ thèng ký hiÖu quy -íc cho ®µn NguyÖt gåm cã çc lo¹i nh-:
ﾍ : GÈy b»ng ngãn çi.
┐ : GÈy b»ng ngãn trá.
┴ : GÈy b»ng ngãn gi÷a.
C : phi - gÈy vµo d©y ®µn tuÇn tù b»ng 4 ngãn.
|| : B¸t - gÈy 2 d©y cïng mét lóc.
× : NhÊn.
↓ : H-ëng - bÊm 1 ©m råi bÊm tiÕp ©m kh¸c trong khi d©y ®ang cßn rung.
ﾚ : Chôp - gÈy ra 1 ©m råi bÞt ngay l¹i kh«ng cho ng©n.
: Phi x¾p - ®¸nh luyÕn tõ mét ©m nµy sang mét ©m kh¸c.
: Xª huýt - cho rung nèt Xª( 尺 ) lóc ®Çu Ên nhÑ, sau Ên m¹nh råi cho
©m ngõng rung b»ng çch ®Æt ngãn trá cña tay ph¶i lªn d©y.
: NhÊn m¹nh - Dïng ®Çu çc ngãn tay tr¸i nhÊn m¹nh vµo vÞ trÝ çc nèt
trªn phÝm ®µn, ©m thanh ph¸t ra nghe s¾c nhän.
❜ : NhÊn h·m - nhÊn trªn d©y ®ång thêi xiÕt m¹nh cÇm ®µn.
: NhÊn vuèt - võa nhÊn võa di chuyÓn ngãn tay theo chiÒu dµi cña d©y.
∂ : Gâ lªn hép ®µn.
HÖ thèng ký hiÖu quy -íc cho ®µn Tranh gåm cã çc lo¹i nh-:
ﾍ : GÈy b»ng ngãn çi.
┐ : GÈy b»ng ngãn trá
┴ : GÈy b»ng ngãn gi÷a
× : NhÊn trªn mµy ®µn
: NhÊn trªn d©y ®µn nhÑ råi m¹nh
: NhÊn m¹nh trªn d©y ®µn
❜ : NhÊn h·m

- 37 -
: NhÊn vuèt
: NhÊn rung
✔ : NhÊn nh¶y
∂ : Gâ vµo hép ®µn
Çc ký hiÖu chØ kü thuËt diÔn tÊu nh¹c cô cã khi ®-îc ghi ë phÝa trªn ký
hiÖu cao ®é; vÝ dô nh-: Çc ký hiÖu chØ ngãn gÈy, dÊu nhÊn m¹nh, dÊu phi.v.v.
còng cã khi ®-îc ghi ë phÝa d-íi ký hiÖu cao ®é; vÝ dô nh-: dÊu nhÊn, dÊu B¸t,
dÊu nhÊn h·m, dÊu nhÊn vuèt.v.v. ë ®Çu çc b¶n ký ©m, d-íi çc tªn bµi ®Òu cã
ghi râ sè l-îng nhÞp cã trong bµi( th«ng qua sè l-îng ph¸ch m¹nh ë ®Çu nhÞp ).
Ngoµi ra, «ng cßn ®¸nh dÊu râ c¶ vÞ trÝ nhÞp néi( viÕt b»ng ch÷ néi: 內) vµ nhÞp
ngo¹i( viÕt b»ng ch÷ ngo¹i:外) 1 [6:111]
VÒ s¾c th¸i, «ng Hoµng YÕn quan niÖm r»ng, ®ã lµ nh÷ng tri thøc phæ th«ng
vÒ ©m nh¹c, b¾t buéc nh÷ng ng-êi ®µn h¸t ph¶i biÕt ngay tõ khi häc nghÒ. BiÓu
diÔn s¾c th¸i nh- thÕ nµo lµ tuú thuéc vµo h¬i, ®iÖu, néi dung cña tõng bµi ®·
®-îc çc nh¹c c«ng, ca c«ng thuéc lßng. V× vËy, trong çc b¶n ký ©m, «ng
kh«ng sö dông ký hiÖu s¾c th¸i; «ng cho r»ng, ®iÒu ®ã lµ kh«ng cÇn thiÕt.
VÒ tèc ®é, mÆc dï trong bµi “¢m nh¹c HuÕ” «ng Hoµng YÕn ®· tæng kÕt vµ
giíi thiÖu mét çch cô thÓ vÒ 3 lo¹i tèc ®é th-êng ®-îc sö dông trong ©m nh¹c
cæ truyÒn cña d©n téc lµ B×nh ®iÖu( tèc ®é võa ph¶i ), cÊp ®iÖu( tèc ®é nhanh ),
Ho·n ®iÖu( tèc ®é chËm ) nh-ng «ng kh«ng ghi vµo çc b¶n ký ©m; v× «ng
còng cho r»ng, ®ã lµ ®iÒu ®-¬ng nhiªn nh¹c c«ng ph¶i biÕt, kh«ng cÇn ph¶i
nh¾c nhë.b»ng çch ghi vµo nh¹c phæ. Theo «ng Hoµng YÕn, mét nh¹c c«ng
chuyªn nghiÖp th× ph¶i biÕt râ B×nh ®iÖu lµ tèc ®é trung b×nh( t-¬ng ®-¬ng víi
Moderato) dïng ®Ó ch¬i nh÷ng bµi ë nhÞp mét hoÆc nhÞp hai; phï hîp víi çc
©m ®iÖu gäi lµ §µn Kh¸ch( ©m ®iÖu phÝa B¾c ) nh- çc bµi Cæ b¶n, L-u
Thuû.v.v. CÊp ®iÖu (cßn gäi lµ ®µn mau ) lµ ch¬i ë tèc dé nhanh, t-¬ng ®-¬ng
1
NhÞp néi: cßn gäi lµ nhÞp tr-íc, gâ nhÞp vµo nèt cuèi cña tiÕt nh¹c.
NhÞp ngo¹i: cßn gäi lµ nhÞp sau, gâ nhÞp vµo nèt cuèi cña mét c©u nh¹c.

- 38 -
víi Presto, th-êng phï hîp víi çc bµi cã tÝnh chÊt khÈn tr-¬ng, phÊn khëi nh-
bµi TÈu m·.v.v. Ho·n ®iÖu( cßn gäi lµ ®µn chËm ) th-êng dïng cho çc bµi cã
©m ®iÖu chËm r·i, nhÞp ®«i, t-¬ng ®-¬ng víi tèc ®é Lento; phï hîp víi çc bµi
®iÖu Nam hoÆc kiÓu ©m ®iÖu ë phÝa Nam, nh- çc bµi Nam ai, Nam Xu©n,
Väng giang Nam, Ai giang Nam .v.v. [6:112].
Víi ph-¬ng ph¸p ký ©m cña «ng Hoµng YÕn, lÇn ®Çu tiªn trong lÞch sö ©m
nh¹c ViÖt Nam, ng-êi nh¹c c«ng khi nh×n vµo nh¹c phæ cña mét t¸c phÈm ©m
nh¹c, anh ta cã thÓ nhËn biÕt ®-îc çc th«ng tin nh-:
- Tæng sè nhÞp cña bµi.
- Çc vÞ trÝ ph¸ch m¹nh( ®Çu nhÞp ) vµ ph¸ch yÕu.
- Çc vÞ trÝ cã nhÞp néi, nhÞp ngo¹i.
- Çc cao ®é chÝnh trong giai ®iÖu lßng b¶n.
- Nh÷ng yªu cÇu vÒ kü thuËt diÔn tÊu nh¹c cô( yªu cÇu vÒ ngãn gÈy, ngãn
bÊm, rung, nhÊn, luyÕn.v.v. ).
VÝ dô 19: Nh¹c phæ bµi Hå Qu¶ng cho ®µn NguyÖt, do «ng Hoµng YÕn ký
©m. [6:136]
Ta h·y xem h×nh d¸ng cña b¶n nh¹c trªn qua lèi ký ©m ph-¬ng T©y.
VÝ dô20: Nh¹c phæ bµi Hå Qu¶ng cho ®µn NguyÖt, do «ng Hoµng YÕn
chuyÓn ghi sang lèi ký ©m trªn 5 dßng kÎ. [6:292].

- 39 -
Trong c¸c b¶n ký ©m cho ®µn Tranh, ta cã thÓ nh×n thÊy rÊt nhiÒu ký hiÖu
chØ ngãn gÈy( ë tay ph¶i ), kü thuËt nhÊn( ë tay tr¸i ) vµ kü thuËt ¸( 亞 : L-ít
ngãn tay trªn c¸c d©y ®µn theo thø tù tõ trªn xuèng d-íi hoÆc tõ d-íi lªn trªn ).
VÝ dô 21: Nh¹c phæ bµi Thôc giang L-u thuû cho ®µn Tranh do «ng
Hoµng YÕn ký ©m ( trÝch ). [6:183]
NÕu chuyÓn ghi sang lèi ký ©m trªn khu«ng nh¹c 5 dßng kÎ, ta cã thÓ cã
giai ®iÖu cña bµi Thôc giang L-u thuû Êy nh- sau:
VÝ dô 22: Nh¹c phæ bµi Thôc giang L-u thuû cho ®µn Tranh chuyÓn ghi
sang khu«ng nh¹c 5 dßng kÎ( NguyÔn B×nh §Þnh trÝch chuyÓn ghi 12 nhÞp ®Çu
).

- 40 -
§èi víi nh÷ng b¶n nh¹c ë nhÞp ®iÖu tù do, «ng Hoµng YÕn ®· ký ©m b»ng
c¸ch kh«ng g¹ch nhÞp.
VÝ dô 23: B¶n ký ©m bµi “D¹o kh¸ch” cho ®µn NguyÖt cña «ng Hoµng
YÕn (trÝch). [6:123]
Ta cã thÓ chuyÓn ghi sang khu«ng nh¹c 5 dßng kÎ nh- sau:
VÝ dô 24: Bµi D¹o kh¸ch cho ®µn NguyÖt chuyÓn ghi sang lèi ký ©m trªn
5 dßng kÎ (NguyÔn B×nh §Þnh trÝch chuyÓn ghi 2 dßng ®Çu).

- 41 -
Trong tr-êng hîp cÇn thiÕt ph¶i lµm cho râ c¶ ph¸ch m¹nh vµ ph¸ch nhÑ,
ngoµi dÊu khuyªn ë gãc tr¸i phÝa trªn c¸c « vu«ng ®Ó chØ ph¸ch m¹nh; cßn
ph¸ch nhÑ th× ®-îc ®¸nh dÊu b»ng mét dÊu phÈy viÕt ë vÞ trÝ trªn ®Çu ®-êng kÎ
däc chia ®«i « vu«ng.
VÝ dô 25: Nh¹c phæ bµi “TÈu m·” cho ®µn NguyÖt do «ng Hoµng YÕn ký
©m [6:142]
VÝ dô 26: Nh¹c phæ bµi " TÈu m· " cho ®µn NguyÖt chuyÓn ghi sang khu«ng
nh¹c 5 dßng kÎ. [6:296]

- 42 -
VÝ dô 27: Nh¹c phæ bµi TÈu m· cho ®µn Tranh do «ng Hoµng YÕn ký ©m
[6:195]
VÝ dô 28: Nh¹c phæ bµi “TÈu m·” cho ®µn Tranh do «ng Hoµng YÕn chuyÓn
ghi sang khu«ng nh¹c 5 dßng kÎ [6:303]

- 43 -
Bµi “TÈu m·” trªn, nÕu chuyÓn ghi sang lèi ký ©m trªn 5 dßng kÎ cho ®µn NhÞ,
ta sÏ cã nh¹c phæ nh- d-íi ®©y:
VÝ dô 29: Nh¹c phæ bµi “TÈu m·” cho ®µn nhÞ, do «ng Hoµng YÕn
chuyÓn ghi( trÝch néi san B. A.V. H, ®· dÉn, trang 304 ).
1.2.C¸c ph-¬ng thøc ký ©m cæ truyÒn cho nh¹c cô H¬i.
Trong ©m nh¹c cæ truyÒn ViÖt Nam, nãi vÒ nh¹c cô h¬i th× cã nhiÒu lo¹i
kh¸c nhau nh-: KÌn( kÌn d¨m kÐp: S« na, kÌn BÇu ), S¸o, Tiªu, KhÌn, Tï Vµ,

- 44 -
K’l«ng Pót.v.v. Tuy nhiªn, trong sè ®ã chØ cã kÌn d¨m kÐp lµ cã ®îc vÞ trÝ
kh«ng thÓ thiÕu trong çc thÓ lo¹i nh¹c chÝnh thèng, quan träng, mang tÝnh
chuyªn nghiÖp, b¸c häc nh-: Nh¹c cung ®×nh, nh¹c lÔ, nh¹c s©n khÊu.v.v.
Trong çc tiÕt môc ®éc tÊu hoÆc hoµ tÊu nh¹c cæ truyÒn ViÖt Nam mµ cã sö
dông nh¹c cô H¬i th× chØ cã kÌn d¨m kÐp ®-îc giao nhiÖm vô ®¶m nhËn giai
®iÖu chÝnh. Do vËy, çc b¶n ký ©m cæ truyÒn cho nh¹c cô h¬i chñ yÕu lµ cho
kÌn d¨m kÐp.
Qua kh¶o s¸t, nghiªn cøu çc b¶n ký ©m cho nh¹c cô H¬i [1:154-159]
chóng t«i thÊy, ph-¬ng thøc ký ©m cæ truyÒn cho nh¹c cô H¬i bao gåm 2 çch
c¬ b¶n:
- Çch thø nhÊt: Sö dông ch÷ H¸n N«m ®Ó ký ©m cao ®é theo hÖ thèng
Hß Xù Xang.
- Çch thø hai: Sö dông çc ch÷ H¸n N«m ®Ó ký ©m cao ®é b»ng çc tõ
tîng thanh ë vÇn “H”; ch¼ng h¹n nh:
(Hộ)
呼 (H«)
合 (Hß)
亥 (Hîi)
何 (Ha)
夏 (Hª)
吁 (Hu)
希 (Hy)

- 45 -
Mçi tõ trong sè ®ã sÏ t-¬ng øng víi mét cao ®é cô thÓ( sÏ tr×nh bµy ë phÇn
sau). CÇn l-u ý r»ng, ch÷ Hß( 合) ë ®©y kh«ng b¾t buéc ph¶i cã ý nghÜa lµ ©m
Hß trong hÖ thèng ©m Hß Xù Xang.
1.2.1.Çch ký ©m cho nh¹c cô H¬i sö dông ch÷ H¸n N«m ®Ó
ghi cao ®é theo hÖ thèng Hß Xù Xang.
H×nh thøc b¶n phæ cña çch ký ©m nµy cã nhiÒu ®iÓm gièng víi çch sö
dông ch÷ H¸n N«m viÕt theo chiÒu däc ®Ó ký ©m cho nh¹c cô D©y.
Çc ký hiÖu cao ®é c¬ b¶n vµ sù ph©n biÖt vÞ trÝ qu·ng 8 vÉn lµ nh- sau:
合四衣上尺工反六五
Hß Xù Y Xang Xª C«ng Phan Liu U ý X¸ng XÕ Cèng Ph¸n LÝu
NÕu cho Hß = §å, ta sÏ cã cao ®é t-¬ng øng lµ:
Çc ký hiÖu cao ®é trªn vÉn ®-îc viÕt theo chiÒu däc víi tuÇn tù tõ trªn
xuèng d-íi, tõ ph¶i sang tr¸i. Ph¸ch m¹nh ®-îc ®¸nh dÊu b»ng dÊu ph¶y viÕt ë
bªn ph¶i phÝa d-íi ký hiÖu cao ®é. S¶n phÈm cña çch ký ©m nµy còng lµ mét
lo¹i V¨n tù phæ( Letter Notation ), nã th-êng ®-îc dïng ký ©m çc b¶n nh¹c
cho KÌn trong nh¹c cung ®×nh vµ nh¹c lÔ.
VÝ dô 30: B¶n ký ©m bµi “KÌn chiÕn” viÕt cho KÌn trong tËp Ph¶ nh¹c cæ
Qu¶ng TrÞ( trÝch ). [5:92]

- 46 -
Nh×n vµo b¶n ký ©m trªn ta thÊy, phÝa d-íi tªn bµi( KÌn chiÕn ) cã ghi sè
25, tøc lµ toµn bµi cã 25 nhÞp. §Õm trong bµi ta thÊy cã 25 ®iÓm( b»ng dÊu
phÈy ) ®¸nh dÊu ph¸ch m¹nh ®Çu nhÞp. Nh- vËy, néi dung thÓ hiÖn cña b¶n ký
©m nµy chØ gåm cã phÇn cao ®é, vÞ trÝ cña c¸c ©m n»m ë ph¸ch m¹nh ®Çu nhÞp;
ngoµi ra, kh«ng cã ký hiÖu nµo vÒ tr-êng ®é, kh«ng cã ký hiÖu s¾c th¸i vµ còng
kh«ng cã ký hiÖu chØ kü thuËt diÔn tÊu nh¹c cô. Nh÷ng yªu cÇu ®ã hoµn toµn
phô thuéc vµo vèn liÕng hiÓu biÕt cña nh¹c c«ng vÒ t¸c phÈm trong b¶n ký ©m
vµ tr×nh ®é sö dông nh¹c cô cña anh ta. Trªn c¬ së nh÷ng quy ®Þnh ®· ®-îc ®Ò
ra trong b¶n ký ©m( vÒ c¸c cao ®é chÝnh, vÞ trÝ ph¸ch m¹nh, sè l-îng nhÞp ),
ng-êi biÓu diÔn cã thÓ thªm nèt, thay ®æi tiÕt tÊu, xö lý nh÷ng rung nhÊn, t«
®iÓm cÇn thiÕt.v.v. ®Ó t¹o ra t¸c phÈm. Nguyªn t¾c ®ã trong ©m nh¹c cæ truyÒn
ng-êi ta gäi lµ BiÕn tÊu lßng b¶n. V× vËy, tõ mét b¶n ký ©m, ng-êi ta cã thÓ
tr×nh diÔn ra nhiÒu dÞ b¶n kh¸c nhau mµ vÉn ®¶m b¶o nh÷ng yªu cÇu c¬ b¶n cña
t¸c phÈm, cña lµn ®iÖu. Dùa theo cao ®é, vÞ trÝ ph¸ch m¹nh vµ sè l-îng nhÞp
cña b¶n ký ©m bµi KÌn chiÕn nªu trªn, nÕu chuyÓn sang lèi ký ©m trªn khu«ng
nh¹c 5 dßng kÎ, ta cã thÓ cã giai ®iÖu cña nã nh- d-íi ®©y.

- 47 -
VÝ dô 31: Nh¹c phæ bµi “KÌn chiÕn” chuyÓn ghi sang lèi ký ©m trªn khu«ng
nh¹c 5 dßng kÎ( trÝch 10 nhÞp ®Çu ).
Trong b¶n chuyÓn ghi trªn, chóng t«i ®· sö dông ©m Hß nhÊt( Hß = §å ) 1
;
nÕu so s¸nh víi b¶n ký ©m bµi “KÌn chiÕn” trong nh¹c lÔ cung ®×nh HuÕ do cô
TrÇn KÝch 2
ký ©m ë Hß t-( Hß = Xon ) th× ©m ®iÖu cña 2 bµi cã kh¸ nhiÒu
®iÓm t-¬ng ®ång. Tõ ®©y, ta cã thÓ ®Æt vÊn ®Ò nghi vÊn r»ng, kh«ng biÕt bµi
“KÌn chiÕn” trong nh¹c lÔ d©n gian ë Qu¶ng TrÞ lµ cã nguån gèc tõ bµi “KÌn
chiÕn” trong nh¹c lÔ cung ®×nh HuÕ? hay lµ bµi “KÌn chiÕn” trong nh¹c lÔ cung
®×nh HuÕ ®· tiÕp thu ¶nh hëng tõ bµi “KÌn chiÕn” trong nh¹c lÔ d©n gian ë
Qu¶ng TrÞ? Bµi nµo cã tr-íc?.v.v. Gi¶i quyÕt vÊn ®Ò nµy lµ ph¹m vi cña mét ®Ò
tµi nghiªn cøu kh¸c, ngoµi néi dung cña b¶n luËn ¸n nµy. ë ®©y, chóng t«i chØ
muèn nhÊn m¹nh mét vÊn ®Ò cã ý nghÜa lµ, viÖc nghiªn cøu, n¾m ®-îc nh÷ng
hiÓu biÕt cÇn thiÕt vÒ ch÷ nh¹c cæ truyÒn, lèi ký ©m cæ truyÒn cña d©n téc(
ph-¬ng thøc ký ©m b»ng ch÷ H¸n N«m ) sÏ gãp phÇn vÐn lªn bøc mµn bÝ mËt
cña kh¸ nhiÒu vÊn ®Ò quan träng trong nghiªn cøu ©m nh¹c cæ truyÒn ë n-íc ta.
HiÖn nay, c¶ 2 b¶n “KÌn chiÕn” vÉn ®ang ®îc sö dông; mét b¶n víi t çch
lµ nh¹c cung ®×nh HuÕ, n»m trong sè çc bµi ®-îc UNESCO c«ng nhËn lµ Di
s¶n v¨n ho¸ phi vËt thÓ vµ truyÒn khÈu cña thÕ giíi, cßn mét b¶n kia vÉn th-êng
®-îc tÊu lªn trong çc lÔ héi, çc nghi thøc tÕ lÔ lµng x· ë Qu¶ng TrÞ.
1
Çc danh tõ Hß nhÊt, Hß nh×, Hß ba, Hß t- lµ ®Ó chØ viÖc x¸c ®Þnh cao ®é chuÈn cña ©m Hß vµ nã
còng ®-îc dïng ®Ó chØ çch lªn d©y nh¹c cô D©n téc, th-êng ®-îc dïng nhiÒu nhÊt lµ ë Nam Bé.
2
Cô TrÇn KÝch lµ mét trong nh÷ng nh¹c c«ng cuèi cïng trong cung ®×nh HuÕ cßn sèng ®Õn ngµy
nay. B¶n phæ cña çc b¶n nh¹c lÔ cung ®×nh HuÕ cã thÓ tham kh¶o trong b¶n luËn v¨n “Nh¹c lÔ cung
®×nh HuÕ” ( 1999 ) cña NguyÔn §×nh S¸ng, hiÖn lµ phã G§ Së VH - TT tØnh Thõa Thiªn - HuÕ. T-
liÖu l-u tr÷ t¹i ViÖn ¢m nh¹c.

- 48 -
Còng sö dông çch ký ©m nh- vËy, nh-ng b¶n Xang Xª d-íi ®©y lµ lo¹i
nh¹c ThiÒn( ©m nh¹c trong çc nghi thøc cña ®¹o PhËt ), ®-îc ký ©m trong
cuèn Ph¶
nh¹c cæ Qu¶ng TrÞ.
VÝ dô 32: B¶n ký ©m bµi “Xang Xª” trong Ph¶ nh¹c cæ Qu¶ng TrÞ( trÝch ).
[5:86]
Tõ b¶n nh¹c phæ h¸n N«m trªn,ta cã thÓ chuyÓn ghi sang lèi ký ©m trªn
khu«ng nh¹c 5 dßng kÎ ®Ó thÊy râ giai ®iÖu cña nã vµ cã thÓ ®em ra sö dông ®Ó
tr×nh diÔn.
VÝ dô 33: nh¹c phæ bµi "Xang Xª" cho KÌn chuyÓn ghi sang khu«ng nh¹c 5
dßng kÎ.
Çc b¶n nh¹c "KÌn chiÕn", "Xang Xª" vµ nhiÒu bµi kh¸c n÷a ®-îc ký ©m cho
kÌn b»ng ch÷ H¸n N«m viÕt däc víi hÖ thèng ©m Hß Xù Xang, cã ®¸nh dÊu

- 49 -
ph¸ch m¹nh ®Çu nhÞp nãi trªn,nh×n chung nh¹c c«ng sÏ khã sö dông ®-îc hoÆc
diÔn tÊu ra kh«ng s¸t víi yªu cÇu cña bµi nÕu nh- kh«ng ®-îc nghe t¸c phÈm
Êy Ýt nhÊt mét lÇn.Nãi çch, kh¸c nh÷ng b¶n ký ©m nh- v©y chØ phï hîp ®Ó sö
dông cho ph-¬ng ph¸p truyÒn ngãn, ,truyÒn khÈu,truyÒn nghÒ.
1.2.2. Çch ký ©m cho nh¹c cô H¬i sö dông ch÷ H¸n N«m ®Ó
ghi cao ®é b»ng çc tõ t-îng thanh ë vÇn“H”.
Tr-íc hÕt, t¹i sao trong çch ký ©m nµy l¹i sö dông çc tõ t-îng thanh ë
vÇn “H”®Ó lµm ký hiÖu cao ®é? Trong d©n gian, khi m« t¶ tiÕng kÌn th× ng-êi
ta hay dïng çc tõ “tß, tÝ, te” nhng trªn thùc tÕ, tõ x-a ®Õn nay tÊt c¶ çc nghÖ
nh©n, kÓ c¶ nh÷ng ng-êi thæi kÌn ®Òu kh¼ng ®Þnh r»ng, kh«ng cã kiÓu ký ©m
nµo sö dông çc tõ ®ã lµm ký hiÖu cao ®é, mÆc dï 3 tõ ®ã kh«ng ph¶i lµ kh«ng
cã ch÷ H¸n ®Ó viÕt.
Nhµ viÕt sö Ph¹m §×nh Hæ (1768-1839) sèng ë cuèi thêi Lª ®Çu thêi
NguyÔn,trong cuèn “Vò trung tïy bót”«ng ®· cho biÕt, nh÷ng tªn gäi cæ cña
d©n téc ®Ó chØ çc ©m cña ®µn lµ: TÝnh, tØnh, t×nh, tinh, tung, tang, tµng; cßn çc
tªn gäi ®Ó chØ çc ©m cña kÌn lµ: TÝ, um, b«, tÞch, tãt, tß, te [10:12]. Çc tõ nµy
viÕt b»ng ch÷ H¸n nh- sau:
僻陰餔寂卒徂希
TÝ um bo tÞch tãt tß te
Tuy nhiªn, theo sù kh¶o s¸t cña GS.TS. TrÇn V¨n Khª, trong b¶n luËn ¸n
tiÕn sü cña m×nh, «ng cho biÕt, khi «ng hái çc nh¹c sü giµ, hä ®Òu tr¶ lêi r»ng,
hä kh«ng thÊy cã hÖ thèng ghi b»ng nèt kiÓu ®ã1
.Thùc ra, nh÷ng tªn ©m kiÓu
nh- vËy tr-íc kia çc nghÖ nh©n chØ dïng cho nhí bµi b¶n ®Ó truyÒn khÈu chø
kh«ng dïng ®Ó ký ©m trªn giÊy.
ViÖc sö dông çc tõ tîng thanh ë vÇn “H”®Ó lµm ký hiÖu cao ®é ký ©m cho
kÌn víi çc tõ nh-:Hé, h«, hß, häi, ha, hu, hy,v.v.®· ra ®êi tõ bao giê?§©y lµ
mét vÊn ®Ò lÞch sö cßn tån nghi, ch-a cã lêi gi¶i ®¸p mét çch cô thÓ vµ chÝnh
x¸c.
1
TrÇn V¨n Khª, ¢m nh¹c truyÒn thèng ViÖt Nam, xuÊt b¶n t¹i Pari 1962, b¶n dÞch sang tiÕng ViÖt
l-u tr÷ t¹i ViÖn ©m nh¹c.

- 50 -
Cßn vÒ nguån gèc ra ®êi cña nã hiÖn cã nhiÒu ý kiÕn kh¸c nhau.Trong sè
®ã, chóng t«i l-u ý tíi ý kiÕn cña nhµ nghiªn cøu Hoµng kiÒu1
. §¹i ý sù gi¶i
thÝch cña «ng cho r»ng, trong ®êi sèng cña d©n téc ta, viÖc hiÕu, viÖc hØ lµ hai
viÖc träng ®¹i ®èi víi mét ®êi ng-êi. §Æc biÖt lµ viÖc hiÕu( tang lÔ ), ®· cã h¼n
s¸ch “Thä mai gia lÔ”ghi chÐp vÒ qui tr×nh b¾t buéc khi tæ chøc tang lÔ. Trong
tang lÔ, nh÷ng viÖc kh«ng thÓ thiÕu lµ khãc cho ng-êi qu¸ cè vµ nh¹c kÌn
trèng( sèng dÇu ®Ìn, chÕt kÌn trèng ). Nh÷ng tang lÔ gäi lµ cã qui cñ, ®óng
phÐp t¾c th× viÖc khãc cho ng-êi qu¸ cè còng cã néi dung bµi b¶n vµ tr×nh tù
nhÊt ®Þnh thËm chÝ cã tang chñ cßn thuª thªm ng-êi khãc m-ín ®Ó tá lßng hiÕu
nghÜa. Nh¹c kÌn trèng trong lÔ tang võa phô ho¹ cïng tiÕng khãc ®Ó tá lßng
th-¬ng tiÕc, nhí ¬n ng-êi ®· mÊt; võa lµ ©m thanh trung gian ®Ó giao tiÕp gi÷a
thÕ giíi trÇn gian víi thÕ giíi ©m ti, gi÷a thÕ giíi con ng-êi víi thÕ giíi thÇn
linh; ®ång thêi tiÕng nh¹c Êy còng lµ ®Ó ru ngñ, tiÔn ®-a linh hån ng-êi chÕt vÒ
n¬i suèi vµng. H¬n thÕ n÷a, nã cßn cã ý nghÜa cïng víi nh÷ng lêi cÇu khÊn
truyÒn t¶i nh÷ng mong muèn cña ng-êi th©n, cÇu nguyÖn cho linh hån cña
ng-êi qu¸ cè ®-îc siªu tho¸t, ®-îc thuËn buåm xu«i giã tíi câi tiªn c¶nh, vÜnh
h»ng ë thÕ giíi bªn kia, Ch¾c ch¾n lµ kÌn ®-îc sö dông trong tang lÔ b×nh d©n
tr-íc khi nã ®-îc dïng trong nh¹c lÔ cung ®×nh, nh¹c s©n khÊu vµ çc lo¹i h×nh
©m nh¹c kh¸c tõ rÊt l©u. §¸m tang nµo cña ng-êi ViÖt còng cã tiÕng kÌn, tiÕng
khãc. Ng-êi ta cã c¶m gi¸c lµ tiÕng kÌn thæi trong tang lÔ nghe nh- lµ sù b¾t
ch-íc tiÕng khãc. Cho nªn, khi nãi ®Õn KÌn lµ ng-êi ta nghÜ ngay ®Õn “KÌn
®¸m ma”; tríc khi nghÜ tíi çc lo¹i kÌn kh¸c. ChÝnh v× vËy,nhµ nghiªn cøu
Hoµng KiÒu cho r»ng,viÖc sö dông çc tõ tîng thanh ë vÇn “H”(Ha, h«, hu...)
lµ xuÊt ph¸t tõ viÖc b¾t ch-íc tiÕng khãc trong tang lÔ nãi trªn.
CÇn l-u ý r»ng,trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu çc b¶n ký ©m cho kÌn ,chóng t«i
thÊy, çch ký ©m b»ng çc tõ t-îng thanh Ha, h«, hu...kh«ng ®-îc dïng ®Ó ký
©m çc b¶n ngh¹c lÔ cung ®×nh 2 mµ nã chØ ®-îc dïng ®Ó ghi chÐp çc b¶n nh¹c
1
Xem Hoµng kiÒu,qu¸ tr×nh c¶i tiÕn ch÷ nh¹c,t- liÖu bµi viÕt l-u tr÷ t¹i ViÖn ¢m nh¹c.
2
Trong çc tËp nh¹c phæ H¸n N«m ký ©m nh¹c Cung ®×nh,kh«ng hÒ cã b¶n ký ©m nµo sö dông çc
tõ ha,h«,hu...®Ó ghi cao ®é,

- 51 -
lÔ ngoµi d©n gian( mét bé phËn cña ©m nh¹c chuyªn nghiÖp b×nh d©n, sö dông
trong lÔ tÕ tæ, lÔ tÕ thµnh hoµng, lÔ tang.v.v.) hoÆc çc b¶n nh¹c lÔ PhËt gi¸o vÝ
dô nh- çc bµi: Lai kinh, TÊn tr¹o, Thíi b-êng, Bµi ph¸t, bµi HiÖp, C¶i hèi.v.v.
MÆt kh¸c,do cã sù kh¸c nhau Ýt nhiÒu trong çch nãi( çch ph¸t ©m, ng÷
®iÖu ®Þa ph-¬ng v,v,), çch sö dông dµn nh¹c lÔ( ch¼ng h¹n,dµn nh¹c lÔ B¾c bé
lµ dµn nh¹c B¸t ©m cßn dµn nh¹c lÔ Nam bé lµ dµn nh¹c ngò ©m). Çch sö dông
®iÖu thøc, çch rung, nhÊnv.v. cho nªn nh¹c lÔ ë 3 miÒn còng cã nh÷ng ®Æc
®iÓm kh¸c nhau, dÉn tíi viÖc sö dông çc tõ t-îng thanh ®Ó ký ©m cho kÌn
còng kh«ng hoµn toµn gièng nhau.
Theo nghiªn cøu cña Gi¸o s- tiÕn sü TrÇn V¨n Khª,ë MiÒn Nam ViÖt Nam,
çc tõ hay ®-îc dïng ®Ó ký ©m cho KÌn lµ: [13:293]
-Ch÷ H¸n: 亥吁呵
-Çch ®äc: H« häi hu ha hi
-øng víi çc ©m: Hß Xù Xang Xª Cèng
-øng víi cao ®é: §å rª pha xon la
c1 d1 f1 g1 a1
TiÕc r»ng chóng t«i ch-a t×m ®-îc t- liÖu vÒ nh÷ng b¶n ký ©m cã sö dông
dông nh÷ng ch÷ H¸n nãi trªn ký ©m cho KÌn ë MiÒn Nam ®Ó lµm vÝ dô minh
ho¹ 1.
Theo kÕt qu¶ kh¶o s¸t cña chóng t«i,ë MiÒn Trung ViÖt Nam, çc tõ hay
®-îc dïng ®Ó ký ©m cho KÌn lµ: [1:157-159]
-Ch÷ H¸n: 合何夏希吁呼
-Çch ®äc: hï hß ha hª hy hu h«
NÕu ta cho cao ®é cña ©m Hß t-¬ng øng víi cao ®é cña ©m §å, ta sÏ cã cao
®é t¬ng øng cña çc ch÷ ë vÇn”H” nãi trªn ®îc dïng ®Ó ký ©m cho kÌn nh-
sau.
1
GS.TS.TrÇn V¨n khª còng ch-a t×m ®-îc t- liÖu cô thÓ nµo b»ng v¨n b¶n ®Ó minh ho¹.

- 52 -
-Cao ®é dïng ®Ó ký ©m nh÷ng bµi ë ®iÖu thøc B¾c:
-Cao ®é dïng ®Ó ký ©m nh÷ng bµi b¶n ë ®iÖu thøc Nam 1:
Trong mét sè tr-êng hîp ,cã thÓ cã nh÷ng ch÷ ®-îc thay thÕ b»ng mét ch÷
kh¸c ®Ó tr¸nh nh÷ng tõ “ph¹m huý” hoÆc nh÷ng tõ bÊt tiÖn khi nãi ra.Ch¼ng
h¹n nh- ch÷ Hª ( 夏) 2,®«i khi ®-îc thay thÕ b»ng ch÷ §a (多) hoÆc ch÷ Hìi
(海). VÒ h×nh thøc tr×nh bµy,trong çc b¶n ký ©m cho KÌn sö dông çc tõ t-îng
thanh Ha, H«, Hu,çc ch÷ H¸n N«m vÉn ®-îc viÕt theo lèi cæ, tøc lµ viÕt theo
hµng däc víi thø tù tõ trªn xuèng d-íi,tõ ph¶i sang tr¸i.
Néi dung thÓ hiÖn cña çc b¶n ký ©m nµy chñ yÕu lµ phÇn cao ®é (kh«ng cã
tr-êng ®é râ rµng) vµ vÞ trÝ ph¸ch m¹nh ë ®Çu çc nhÞp. Sù ph©n chia cao ®é
cho çc tõ t-îng thanh còng ®-îc dùa vµo sù kh¸c nhau t-¬ng ®èi gi÷a çc tõ
trong tiÕng ViÖt, do dÊu giäng sinh ra. Çc tõ kh«ng dÊu vµ çc tõ mang dÊu
s¾c th-êng cã ®é cao cao h¬n çc tõ mang d¾u nÆng vµ dÊu huyÒn. Ch¼ng h¹n
nh-: H« cao h¬n Hé, Hï thÊp h¬n Hu, Ha cao h¬n H¹. v.v.trong çc b¶n ký ©m
1
Theo nhiÒu nhµ nghiªn cøu,2 ®iÖu thøc c¬ b¶n nhÊt trong ©m nh¹c cæ truyÒn ViÖt nam lµ :§iÖu B¾c
(gièng ®iÖu Chuû)vµ ®iÖu Nam( gièng ®iÖu Vò ).Tham kh¶o thªm: NguyÔn §×nh S¸ng,kh¶o s¸t nh¹c
lÔ cung ®×nh HuÕ,trang 136.
2
Thùc ra ©m ®äc thËt cña ch÷ nµy lµ H¹(夏 )nh-ng ®-îc ®äc chÖch ®i thµnh Hª.

- 53 -
Êy, hÇu hÕt ®Òu kh«ng cã ký hiÖu biÓu thÞ s¾c th¸i ,nhÞp ®é vµ kü thuËt diÔn tÊu
nh¹c cô.
Çch ®¸nh dÊu ph¸ch n¹nh trong çc b¶n ký ©m cho KÌn ë MiÒn Trung ViÖt
Nam còng cã 3 qui -íc kh¸c nhau:
-§¸nh dÊu ph¸ch m¹nh b»ng dÊu ph¶y (hoÆc dÊu huyÒn).
-§¸ng dÊu ph¸ch m¹nh b»ng mét g¹ch däc.
-Kh«ng ®¸nh dÊu ph¸ch m¹nh, ®Ó cho ng-êi biÓu diÔn xö tù
lý.
D-íi ®©y ta thö xem xÐt vµi tr-êng hîp cô thÓ.
Trong b¶n ký ©m bµi “Çch uy”dµnh cho kÌn trong tËp ph¶ nh¹c cæ Qu¶ng
trÞ [5:94] ; ®©y lµ mét bµi nh¹c lÔ ®-îc dïng phæ biÕn ë vïng Qu¶ng TrÞ -Thõa
Thiªn-HuÕ, ta thÊy cao ®é ®· ®-îc ghi b»ng çc ch÷ nh- sau:
Dïng thay cho hª khi Hª ®øng tr-íc Hy 1
Çc ph¸ch m¹nh ë ®Çu nhÞp ®-îc ®¸nh dÊu b»ng dÊu ph¶y viÕt ë phÝa d-íi,
bªn ph¶i ký hiÖu cao ®é. Sè l-îng nhÞp cã trong bµi ®· ®-îc ghi râ ngay bªn
c¹nh tªn bµi (viÕt ë bªn ph¶i tªn bµi).
VÝ dô 34:
B¶n ký ©m bµi Çch uy cho KÌn trong ph¶ nh¹c cæ Qu¶ng trÞ. [5:94]
1
Ch÷ Hìi (海) nµy thùc ra lµ ch÷ H¶i trong ch÷ H¸n nh-ng ®· ®-îc ®äc chÖch ®i thµnh Hìi. Mét
trong nh÷ng lý do khiÕn ng-êi ta kh«ng ®äc"Hª Hy "mµ ®äc " Hìi Hy"lµ ®Ó tr¸nh nh÷ng tõ kh«ng
hay, kh«ng nghiªm tóc, kh«ng nªn nãi ra trong nh÷ng tÕ lÔ t«n nghiªm, trang träng. NghÜa ®en cña tõ
"Hª Hy" trong tiÕng H¸n lµ ®ïa rìn, c-êi cît.

- 54 -
Ta cã thÓ chuyÓn ghi b¶n ký ©m bµi Çch uy cho kÌn nãi trªn sang lèi ký
©m trªn khu«ng nh¹c 5 dßng kÎ nh- sau 1 :
VÝ dô 35:
B¶n ký ©m bµi Çch uy cho KÌn chuyÓn ghi sang lèi ký ©m trªn khu«ng nh¹c 5
dßng kÎ(trÝch 6 nhÞp ®Çu).
1
Ngoµi tËp nh¹c phæ cæ ký ©m b»ng ch÷ H¸n N«m do ViÖn ©m nh¹c t×m thÊy ë §iÕu Ngao, §«ng
Hµ, Qu¶ng TrÞ (9 th¸ng 12 -1993), chóng t«i cßn cã b¨ng cassette ghi phÇn x-íng ©m çc b¶n ký ©m
®ã do cô Hoµng ¢n ®äc ( cô Hoµng ¢n sinh n¨m 1920, hiÖn lµ chñ nh©n cña tËp ph¶ nh¹c cæ nãi
trªn. T- liÖu nµy còng lµ c¬ së ®Ó chóng t«i ®èi chiÕu, kiÓm chøng khi x¸c ®Þnh cao ®é cña çc tõ Ha
H« Hu còng nh- khi chuyÓn ghi sang lèi ký ©m trªn khu«ng nh¹c 5 dßng kÎ.

- 55 -
§Ó ký ©m bµi PhÇn ho¸ ë ®iÖu nam, ng-êi ta còng ®¸nh dÊu ph¸ch m¹nh
b»ng dÊu ph¶y viÕt ë phÝa d-íi, bªn ph¶i ký hiÖu cao ®é nh-ng qui -íc dïng
ch÷ thay thÕ phøc t¹p h¬n ë bµi C¸ch uy. cô thÓ lµ ch÷ Hª( ©m Xang, t-¬ng
®-¬ng víi nèt pha , khi cho Hß =®å) khi ®øng tr-íc ch÷ Hy(©m Xª, t-¬ng
®-¬ng víi xon) th× thay thÕ b»ng ch÷ Hìi (海) khi ®øng tr-íc ch÷ Ha ( ©m Xõ,
t-¬ng ®-¬ng víi Mi gi¸ng ) vµ ë vÞ trÝ m¹nh h¬n Ha th× thay b»ng ch÷ §a (多).
Nh- vËy, c¸c ch÷ H¸n ®-îc dïng ®Ó ký ©m cao ®é gåm cã:
VÝ dô 36: Nh¹c phæ bµi "PhÇn ho¸" cho kÌn trong ph¶ nh¹c cæ Qu¶ng TrÞ
[5:91

- 56 -
Ta cã thÓ chuyÓn ghi nh¹c phæ bµi PhÇn ho¸ cho KÌn ë trªn sang lèi ký ©m
trªn khu«ng nh¹c 5 dßng kÎ nh- sau:
VÝ dô 37: B¶n ký ©m bµi PhÇn ho¸ chuyÓn ghi sang lèi ký ©m trªn 5 dßng kÎ
(trÝch 8 nhÞp ®Çu).
Trong b¶n ký ©m bµi "Líp H¹", mét b¶n nh¹c lÔ, ng-êi ta l¹i ®¸nh dÊu ph¸ch
m¹nh b»ng mét g¹ch däc ghi ë ngay d-íi ký hiÖu cao ®é. G¹ch däc nµy cßn cã
hµm ý lµ, ©m n»m ë ph¸ch m¹nh ®Çu nhÞp th-êng cã tr-êng ®é dµi h¬n c¸c ©m
kh¸c ë trong nhÞp. C¸c ký hiÖu cao ®é sö dông trong bµi ®-îc bè trÝ nh- sau:
Hï Hß Ha Hª Hy Hu H«
Cång Hß Xù Xang Xª C«ng Liu
VÝ dô 38: B¶n ký ©m bµi "Líp H¹" trong cuèn "Ph¶ nh¹c cæ Qu¶ng
TrÞ"(trÝch).
[5:59]

- 57 -
Ta cã thÓ chuyÓn ghi b¶n ký ©m trªn sang lèi ký ©m trªn khu«ng nh¹c 5
dßng kÎ nh- sau.
VÝ dô 39: B¶n ký ©m bµi "Líp H¹" chuyÓn ghi sang lèi ký ©m trªn
khu«ng nh¹c 5 dßng kÎ( trÝch 9 nhÞp ®Çu ).
§èi víi nh÷ng bµi b¶n ë nhÞp ®é tù do( t-¬ng tù nh- tr-êng hîp Adlibitum
trong ©m nh¹c Ph-¬ng T©y ) ng-êi ta sÏ ký ©m b»ng çch kh«ng ®¸nh dÊu
ph¸ch m¹nh, tøc lµ kh«ng ph©n chia nhÞp, ®Ó cho ng-êi biÓu diÔn ®-îc tïy ý
thÓ hiÖn. B¶n ký ©m bµi "Líp Trung" dµnh cho KÌn d-íi ®©y lµ mét vÝ dô, toµn
bµi chØ cã çc ký hiÖu cao ®é víi çc ch÷ ®-îc sö dông nh- sau:

- 58 -
Hé Hß Ha Hª Hy H« Hã
Céng Hß Xù Xang Xª C«ng Liu
Trong sè c¸c ch÷ H¸n dïng lµm ký hiÖu cao ®é ë trªn, ta thÊy cã ch÷ míi ®-îc
sö dông, ch-a tõng gÆp trong bÊt kú mét b¶n ký ©m nµo. §ã lµ tr-êng hîp dïng
ch÷ Hã( ) thay cho ch÷ Liu(六) ®Ó ký ©m cao ®é cña ©m c¸ch ©m Hß mét
qu·ng 8 vÒ phÝa trªn.
VÝ dô 40: B¶n ký ©m bµi "Líp Trung" cho KÌn trong tËp "Ph¶ nh¹c cæ
Qu¶ng TrÞ". [5:64]
B¶n chuyÓn ghi sang lèi ký ©m trªn 5 dßng kÎ d-íi ®©y 1cã thÓ coi lµ mét
trong nh÷ng ph-¬ng ¸n tr×nh diÔn bµi "Líp Trung" cho KÌn nãi trªn.
1
Do NguyÔn B×nh §Þnh thùc hiÖn chuyÓn ghi.

- 59 -
VÝ dô 41: Nh¹c phæ bµi "Líp Trung" cho KÌn chuyÓn ghi sang lèi ký ©m
trªn 5 dßng kÎ.
.v.v.
ë miÒn B¾c ViÖt Nam, hiÖn t¹i kh«ng cßn t×m thÊy mét b¶n ký ©m nµo cho
KÌn tõ tr-íc kia ®Ó l¹i mµ trong ®ã cã sö dông lèi viÕt b»ng ch÷ H¸n N«m. Mét
phÇn cña sù mÊt m¸t lµ do chiÕn tranh, do ®iÒu kiÖn thiªn nhiªn, ®iÒu kiÖn b¶o
qu¶n kh«ng tèt g©y ra. Bªn c¹nh ®ã, cã mét lý do kh¸c dÉn tíi sù hiÕm hoi,
thiÕu thèn cña lo¹i t- liÖu nµy lµ, do thãi quen sinh ho¹t nghÒ nghiÖp cña nh÷ng
ng-êi thæi kÌn ®· thay ®æi. Kh«ng biÕt tõ bao giê nh-ng cã lÏ còng tõ kh¸ l©u
råi, nh÷ng ng-êi lµm nghÒ thæi KÌn ë n-íc ta( kÌn Bãp, kÌn BÇu ) nãi chung,
®Æc biÖt lµ ë miÒn B¾c nãi riªng, hÇu nh- kh«ng cßn sö dông çc b¶n nh¹c ®-îc
ký ©m trªn giÊy khi luyÖn tËp, biÓu diÔn còng nh- khi truyÒn d¹y mµ chñ yÕu
hä ®· tiÕn hµnh çc c«ng viÖc Êy b»ng ph-¬ng ph¸p truyÒn khÈu. Tuy nhiªn,
qua çc ®ît ®iÒu tra, kh¶o s¸t, ®iÒn d· t¹i mét sè ®Þa ph-¬ng thuéc vïng §ång
b»ng B¾c Bé nh- Th¸i B×nh, B¸c Ninh, Hµ T©y.v.v. ,chóng t«i vÉn t×m thÊy
nh÷ng nguån t- liÖu cã liªn quan ®Õn çch ký ©m cho nh¹c cô H¬i( KÌn ) sö
dông ch÷ H¸n N«m
®Ó ghi cao ®é b»ng çc tõ t-îng thanh ë vÇn "H". Ch¼ng h¹n nh-, t¹i th«n Ng«
néi, x· Trung NghÜa, huyÖn Yªn Phong, tØnh B¾c Ninh cã gia ®×nh «ng NguyÔn
§øc TiÕt ®· 5 ®êi lµm nghÒ thæi kÌn trong çc ban nh¹c lÔ ë ®Þa ph-¬ng 1. ¤ng
TiÕt cho biÕt, anh em, con ch¸u trong gia ®×nh «ng ®Òu ®-îc häc thæi kÌn b»ng
lèi truyÒn khÈu, truyÒn ngãn tõ çc thÕ hÖ tr-íc. Hä ®· ®-îc häc thuéc lßng tÊt
c¶ çc bµi b¶n cÇn biÕt, tr-íc khi b-íc vµo thæi kÌn.
Trong çc b¶n nh¹c KÌn mµ hä ®äc ra, cã nhiÒu b¶n thuéc d¹ng sö dông ch÷
H¸n N«m ®Ó biÓu thÞ cao ®é b»ng çc tõ t-îng thanh ë vÇn "H". Qua ghi chÐp,
1
T- liÖu ®iÒn d· cïng ViÖn ¢m nh¹c tiÕn hµnh t¹i x· Trung NghÜa, huyÖn Yªn Phong tØnh B¾c Ninh
ngµy 14 - 3 - 1999

- 60 -
nghiªn cøu, ph©n lo¹i, chóng t«i thÊy ë ®ã th-êng sö dông çc tõ sau ®©y ®Ó
biÓu thÞ cao ®é.
C¨n cø vµo b¨ng cassette ghi ©m nh÷ng b¶n nh¹c do «ng NguyÔn §øc TiÕt ®äc
x-íng ©m vµ gâ nhÞp, chóng t«i cã thÓ ký ©m ra b¶n phæ cña çc b¶n nh¹c lÔ
mµ ban nh¹c gia ®×nh «ng th-êng dïng ®Ó phôc vô cho çc lÔ tang t¹i ®Þa
ph-¬ng.
Bµi "B¶n H·m" lµ mét trong nh÷ng b¶n nh¹c chÝnh ®-îc sö dông trong thêi
gian cóng tÕ vong linh ng-êi qu¸ cè; ng-êi ta cßn gäi lµ ®iÖu KÌn thê; rÊt phæ
biÕn ë çc ®Þa ph-¬ng vïng §ång b»ng B¾c Bé. NÕu sö dông ch÷ H¸n N«m ®Ó
ký ©m, ta sÏ cã b¶n phæ cña nã nh- sau( trÝch )1
.
VÝ dô 42: Nh¹c phæ bµi "B¶n H·m" ký ©m b»ng ch÷ H¸n N«m.
1
T- liÖu b¨ng ghi ©m do ViÖn ¢m nh¹c cung cÊp. NguyÔn B×nh §Þnh ký ©m ra nh¹c phæ H¸n N«m.

- 61 -
( Chó thÝch çch ®äc: §äc theo thø tù tõ trªn xuèng d-íi, tõ ph¶i sang tr¸i.
Ch÷ "Hy" khi ®øng tr-íc ch÷ "H«" th× ®äc lµ "Tó" ).
NÕu chuyÓn ghi b¶n nh¹c trªn sang lèi ký ©m trªn khu«ng nh¹c 5 dßng kÎ,
ta sÏ cã h×nh d¸ng giai ®iÖu cña nã nh- sau:
VÝ dô 43: Bµi "B¶n H·m" chuyÓn ghi sang khu«ng nh¹c 5 dßng kÎ( trÝch
10 nhÞp ®Çu).
Bµi "Th¸i B×nh" còng lµ mét b¶n nh¹c cho KÌn thæi trong lÔ tang, khi r-íc linh
c÷u trªn ®-êng ®i ra huyÖt mé. Çc ch÷ H¸n N«m ®-îc dïng ®Ó biÓu thÞ cao ®é
trong bµi nµy còng t-¬ng tù nh- ë bµi "B¶n H·m" nh-ng cã mét vµi tr-êng hîp
©m ®äc ®· bÞ thay ®æi.
VÝ dô 44: Nh¹c phæ bµi "Th¸i B×nh" ký ©m b»ng ch÷ H¸n N«m víi çc tõ
t-îng thanh ë vÇn "H" ( trÝch )[5:50].

- 62 -
( Chó thÝch çch ®äc: §äc tõ trªn xuèng d-íi, tõ ph¶i sang tr¸i. Ch÷ "Ha"( 訶)
khi ®øng tr-íc ch÷ "Häi"(亥) hoÆc ®øng sau ch÷ "H«"( 呼) th× ®äc lµ "Ta". Ch÷
"Hy"(希) khi ®øng tr-íc ch÷ "H«"( 呼) th× ®äc lµ "TÝ"( nÕu cã luyÕn ©m ) hoÆc
lµ "Tó"( nÕu kh«ng cã luyÕn ©m)).
VÝ dô 45: Nh¹c phæ bµi "Th¸i B×nh" cho KÌn chuyÓn ghi sang lèi ký ©m
trªn 5 dßng kÎ( trÝch 4 nhÞp ®Çu ).
1.3.Ph-¬ng thøc ký ©m cæ truyÒn cho nh¹c cô Gâ.
Trong sè çc nh¹c cô truyÒn thèng cña n-íc ta, nh¹c cô Gâ lµ lo¹i ra ®êi
sím nhÊt. Còng nh- ë nhiÒu n-íc Ph-¬ng §«ng kh¸c, trong ©m nh¹c cæ truyÒn
cña n-íc ta, çc nh¹c cô Gâ, ®Æc biÖt lµ Trèng( Trèng mÆt da ) lu«n cã vÞ trÝ
quan träng. Nã ®ãng vai trß lµ ng-êi chØ huy, ng-êi gi÷ nhÞp, ng-êi ®iÒu tiÕt
tèc ®é, s¾c th¸i... trong tÊt c¶ çc d¹ng hßa tÊu khÝ nh¹c lín nhá, kÓ c¶ nh¹c cho
s©n khÊu còng nh- nh¹c ®Öm cho h¸t.

- 63 -
ViÖc ký ©m cho nh¹c cô Gâ ®· cã tõ l©u trong lÞch sö ©m nh¹c ViÖt Nam.
Ngay tõ d-íi thêi nhµ §inh( nöa sau thÕ kû X ), ng-êi ViÖt ®· biÕt dïng quèc
©m
®Ó ghi nh¹c, gäi lµ phÐp "Cæ ©m hµi thanh" 1. §ã lµ çch phiªn ©m tiÕng trèng
b»ng thanh ®iÖu cña tiÕng nãi th-êng ®Ó cã thÓ ghi ra mét khæ trèng 8 nhÞp
trong trß Nh¹i( tiÒn th©n cña s©n khÊu ChÌo ), lµm cho nã dÔ hiÓu, dÔ nhí, dÔ
thuéc. Trong phÐp "Cæ ©m hµi thanh" Êy, cã nh÷ng quy -íc ®Ó ghi tiÒng trèng
nh- sau :
[9:51]
- TiÕng ®¸nh vµo mÆt trèng ®-îc ghi b»ng tõ kh«ng cã
dÊu(tinh,tung,tang…).
- TiÕng gâ vµo tang trèng ®-îc ghi b»ng tõ cã dÊu s¾c(gi¸, ký, ç,c¾c...).
- TiÕng ®¸nh vµo mÆt trèng cã tang bÞt ®-îc ghi b»ng tõ cã dÊu nÆng(rÞ,
t‘rôc...).
Toµn bé khæ trèng trß 8 nhÞp( trong çch ®¸nh trèng gäi lµ "Khæ t¸m" ) d-íi
thêi nhµ §inh ghi theo phÐp "Cæ ©m hµi thanh" ®-îc thÓ hiÖn d-íi d¹ng mét
c©u v¨n nh- sau:
"Nam binh s¸t B¾c t-íng, diÖt B¾c t-íng, Nam thiªn sinh v-¬ng, Nam
thiªn sinh V-¬ng th¸nh, th¸nh sinh v-¬ng, sinh ®Õ."
Phiªn ©m ra tiÕt tÊu cô thÓ, ta sÏ cã khæ trèng ®ã nh- sau:
Cã khi ng-êi ta biÕn hãa tiÕt tÊu ®i mét chót ®Ó t¹o ra mét khæ trèng kh¸c
vÉn cã 8 nhÞp nh- sau:
1
Theo Hµ V¨n CÇu, "Qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña nghÖ thuËt ChÌo". Tµi liÖu gi¶ng d¹y cña
tr-êng NghÖ thuËt S©n khÊu.

- 64 -
Bªn c¹nh ®ã cßn cã lèi dïng tõ t-îng thanh m« pháng ©m s¾c cña tiÕng
trãng ®Ó ghi nhí. Cô thÓ lµ:
- Dïng tõ "Tßng" ®Ó chØ ©m ®¸nh vµo mÆt trèng.
- Dïng tõ "Tr¾c" ®Ó chØ ©m ®¸nh vµo tang trèng.
D-íi ®©y lµ khæ trèng 4 nhÞp trong c©u gi¸o trß cña trß nh¹i thêi nhµ §inh
®-îc ghi nhí b»ng 2 tõ "Tßng tr¾c" nãi trªn.
"Tßng tßng tr¾c tßng tßng tßng tr¾c"
Phiªn ©m ra tiÕt tÊu cô thÓ ta sÏ cã khæ trèng 4 nhÞp ®ã nh- sau:
[9:52]
Nh÷ng çch ghi nhí nãi trªn dï ch-a ph¶i lµ mét lèi ký ©m chÝnh thøc
nh-ng nã còng cho thÊy, ng-êi ViÖt ë thÕ kû X ®· cã nh÷ng t- duy, nh÷ng çch
lµm cã thÓ gäi lµ tiÒn ®Ò dÉn tíi çch ký ©m cho nh¹c cô Gâ ë thêi kú sau ®ã.
Trong çch ký ©m cæ truyÒn cho nh¹c cô Gâ cña ng-êi ViÖt, cã thÓ ph©n
chia thµnh 2 lo¹i kh¸c nhau:
- Ký ©m cho nh¹c cô Gâ trong t¸c phÈm khÝ nh¹c( hßa tÊu ).
- Ký ©m cho nh¹c cô Gâ trong t¸c phÈm thanh nh¹c (nh¹c cô Gâ trong
ban nh¹c ®Öm cho h¸t).
D-íi ®©y, chóng t«i sÏ lÇn l-ît tr×nh bµy tõng lo¹i.
1.3.1. Çch ký ©m cho nh¹c cô gâ trong t¸c phÈm khÝ nh¹c
§Ó ký ©m mét b¶n khÝ nh¹c cho nh¹c cô gâ, ng-êi ta sö dông mét lo¹i nh¹c
phæ kÕt hîp gi÷a tÊu ph¸p phæ (Tablature) vµ §éng c¬ phæ( Ecphonetic
Notation). Trong ®ã, dïng ch÷ H¸n hoÆc ch÷ N«m ghi çc tõ t-îng thanh biÓu
thÞ ©m s¾c, kü thuËt diÔn tÊu( vÞ trÝ gâ, çch gâ.v.v. ) vµ mét sè m« h×nh tiÕt tÊu

- 65 -
®Æc tr-ng cho tõng thÓ lo¹i ©m nh¹c hoÆc lµn ®iÖu. Nh÷ng m« h×nh tiÕt tÊu ®ã
çc nh¹c c«ng ®· thuéc lßng trong trÝ nhí. Çc ch÷ ®-îc viÕt theo hµng däc víi
thø tù tõ trªn xuèng d-íi, tõ ph¶i sang tr¸i. Ph¸ch m¹nh ®-îc ®¸nh dÊu b»ng
dÊu ph¶y, viÕt ë phÝa d-íi, bªn ph¶i ký hiÖu ©m thanh, hoÆc ®Ó chõa ra mét
kho¶ng çch ë vÞ trÝ ph¸ch m¹nh ®Çu nhÞp. Khi t¸c ®éng vµo mÆt trèng ng-êi ta
gäi lµ "®¸nh", cßn khi t¸c ®éng vµo tang trèng ng-êi ta gäi lµ "gâ". Nh÷ng tõ
t-îng thanh biÓu thÞ tiÕng trèng ®· chÞu ¶nh h-ëng râ nÐt cña quy luËt dÊu
giäng, ng÷ ®iÖu trong tiÕng ViÖt. Ch¼ng h¹n nh÷ng tõ mang dÊu huyÒn( Tïng,
Tßng, K×nh...) biÓu thÞ ©m thanh ph¸t ra ©m "Tïng" do gâ vµo mÆt trèng.
Nh÷ng tõ kh«ng dÊu( Tung, tang, rang, tong, tinh, dinh...) biÓu thÞ ©m thanh
ph¸t ra tiÕng "Tung" do gâ vµo d×a mÆt trèng( trèng çi, trèng lín ) hoÆc gâ vµo
mÆt trèng nhá. Nh÷ng tõ mang dÊu s¾c( gi¸, ký, ç...) cho biÕt ©m ®ã ph¸t ra
tiÕng "C¾c" do gâ vµo tang trèng, gâ Ph¸ch hoÆc gâ Song loan.
Nh÷ng tõ cã liªn quan ®Õn ©m "Tïng" cã çc tõ nh-:
- Tïng, tßng (從): §¸nh tõng tiÕng vµo gi÷a mÆt trèng, ph¸t ra ©m "tïng".
- Tßng k×nh(從惊): LÇn l-ît ®¸nh 2 dïi lªn mÆt trèng. Dïi tr¸i tr-íc, dïi
ph¶i kÕ tiÕp sau ph¸t ra 2 ©m "tïng tïng" víi tiÕt tÊu :
- Cµ rång k×nh 了淹惊): §¸nh vµo gi÷a mÆt trèng, ph¸t ra 3 tiÕng, 2
tiÕng nhanh, 1 tiÕng chËm, theo tiÕt tÊu .v.v.
Nh÷ng tõ cã liªn quan ®Õn ©m "tung" cã çc tõ nh-:
- Tang(桑): §¸nh vµo d×a mÆt trèng, ph¸t ra ©m "tung" ë tèc ®é nhanh,
th-êng n»m ë vÞ trÝ ph¸ch yÕu.
- Tung(蹤): §¸nh vµo d×a mÆt trèng, ph¸t ra ©m "tung" ë tèc ®é võa ph¶i
hoÆc chËm, th-êng ë vÞ trÝ ph¸ch m¹nh hoÆc ®Çu ph¸ch.
- Tang cµ rang(桑了 ): §¸nh vµo c¹nh mÆt trèng, ph¸t ra 3 ©m
"tung" víi tiÕt tÊu .v.v.
Nh÷ng tõ liªn quan ®Õn ©m "C¾c" cã çc tõ nh-:
- Gi¸(這): Gâ vµo tang trèng, ph¸t ra ©m "C¾c"

- 66 -
- KÝch(擊): Gâ vµo tang trèng, ph¸t ra ©m "C¾c" nh-ng tiÕng s¾c gän vµ
nhanh h¬n ë ch÷ "Gi¸".
- Gi¸ ký ç(這既了): Gâ vµo hai bªn tang trèng, ph¸t ra 3 ©m "C¾c c¾c
c¾" víi tiÕt tÊu .v.v.
Nh÷ng tõ kÕt hîp gâ mÆt trèng víi gâ tang trèng cã çc tõ nh-:
- Tïng gi¸(從這 ): §¸nh dïi tr¸i vµo mÆt trèng råi gâ dïi ph¶i vµo
tang trèng ph¸t ra ©m "tïng c¾c"
- K×nh gi¸(惊這 ): §¸nh dïi ph¶i vµo d×a mÆt trèng( c¹nh mÆt trèng)
råi gâ dïi tr¸i vµo tang trèng, ph¸t ra 2 ©m "Tung c¾c".v.v.
Trong çc b¶n ký ©m cho nh¹c cô gâ, ph¸ch m¹nh ®-îc ®¸nh dÊu b»ng dÊu
ph¶y hoÆc ®Ó chõa ra mét kho¶ng trèng ë vÞ trÝ ph¸ch m¹nh. PhÇn lín trong ký
©m ng-êi ta ph©n ng¾t ra thµnh çc côm tõ gåm 2 hoÆc 3 tõ, mçi côm tõ ®ã
t-¬ng ®-¬ng víi mét kiÓu m« tÝp( ®éng c¬ ), trong ®ã th-êng cã ©m cuèi cïng
r¬i vµo vÞ trÝ ph¸ch m¹nh. B¶n ký ©m cho Trèng ®-îc më ®Çu b»ng mét tiÕng
"C¾c" th× ng-êi ta gäi lµ "Gi¸ mét", më ®Çu b»ng 3 tiÕng "C¾c" gäi lµ "Gi¸ ba",
më ®Çu b»ng 7 tiÕng "C¾c" gäi lµ "Gi¸ b¶y". Trong khi tr×nh diÔn ng-êi ta
th-êng s¾p xÕp theo thø tù Gi¸ ba - Gi¸ mét - Gi¸ b¶y.
VÝ dô 46: B¶n ký ©m bµi "Trèng qu©n"( thuéc lo¹i "Gi¸ ba" )( trÝch ).
[5:49]

- 67 -
Cã thÓ chuyÓn ghi phÇn ®Çu cña b¶n ký ©m trªn nh- sau:
3.2.Ký ©m cho nh¹c cô gâ trong t¸c phÈm thanh nh¹c( nh¹c
cô gâ trong ban nh¹c ®Öm h¸t ).
Trong b¶n ký ©m cho nh¹c cô gâ ®Öm cho h¸t, ng-êi ta ghi lêi ca b»ng ch÷
H¸n hoÆc ch÷ N«m viÕt theo hµng däc, ®äc theo thø tù tõ trªn xuèng d-íi, tõ
ph¶i sang tr¸i råi ®iÒn vµo ®ã nh÷ng ký hiÖu biÓu thÞ phÇn ®Öm do nh¹c cô gâ
®¶m nhiÖm. §Ó biÓu thÞ ©m "C¾c", ng-êi ta dïng dÊu khuyªn viÕt ë bªn ph¶i
ho¹c phÝa d-íi ch÷ H¸n hoÆc ch÷ N«m ghi Ca tõ. Ký hiÖu nµy cho biÕt vÞ trÝ ca
tõ cã gâ tang trèng, ph¸ch hoÆc Song loan. §Ó ®¸nh dÊu vÞ trÝ lêi ca cã ®¸nh

- 68 -
trèng( tiÕng "Tïng" ), ban ®Çu ng-êi ta dïng dÊu hcÊm ®á, sau nµy dïng dÊu
ph¶y1
ghi bªn ph¶i hoÆc phÝa d-íi ca tõ.
Khi muèn ký hiÖu mét håi trèng, ng-êi ta ghi mét hµgn gåm nhiÒu dÊu
chÊm.
Khi viÕt ký hiÖu ë bªn ph¶i ca tõ, cã nghÜa lµ, tiÕng trèng, tiÕng ph¸ch Êy
vµo cïng lóc víi ca tõ ®-îc h¸t lªn. Khi viÕt ký hiÖu Êy ë phÝa d-íi ca tõ, cã
nghÜa lµ.
nh¹c cô gâ vµo sau khi ca tõ ®-îc h¸t lªn.
C¸c ký hiÖu cô thÓ ®-îc quy -íc nh- sau:
- Ghi mét dÊu chÊm hoÆc mét dÊu ph¶y tøc lµ ®¸nh 1 tiÕng "Tïng"( gâ vµo
mÆt trèng ).
- Ghi 2 dÊu chÊm hoÆc 2 dÊu ph¶y, tøc lµ ®¸nh 2 tiÕng "Tïng".
- Ghi 1 dÊu khuyªn, tøc lµ gâ 1 tiÕng "C¾c"( gâ vµo tang trèng, gâ ph¸ch
hoÆc gâ Song loan ).
- Ghi 2 hoÆc 3 dÊu khuyªn, tøc lµ gâ 2 hoÆc 3 tiÕng "C¾c".
- Khi ®¸nh dÊu nh©n (x) tøc lµ cïng 1 lóc võa ®¸nh "Tïng" võa gâ "C¾c".
VÝ dô: Bµi "Thó vÞ trªn ®êi"( 1 bµi h¸t nãi, trÝch trong s¸ch "§¶ cæ ph¸p", t-
liÖu ViÖn nghiªn cøu H¸n N«m, trang 6 ).
Thó vÞ trªn ®êi ( C¾c c¾c )
L¹ thay thó vÞ trªn ®êi ( C¾c c¾c )
( Tïng c¾c )
Hãa c«ng cßn ®Ó ®îi ng-êi phong l-u
( Tïng c¾c ) ( c¾c ) ( c¾c tïng )
.v.v.
VÝ dô 47 : B¶n ký ©m bµi Thó vÞ trªn ®êi h¸t nãi) cã phÇn ký ©m cho nh¹c cô
gâ ®ªm theo . [36:6]
1
DÊu chÊm trong ch÷ H¸n vµ ch÷ N«m ®-îc viÕt b»ng bót l«ng cho nªn cã h×nh gièng nh- giät n-íc,
nhiÒu khi tr«ng gièng nh- dÊu ph¶y, nhÊt lµ khi viÕt nhanh.

- 69 -
B¶n phiªn ©m phÇn gâ (NguyÔn B×nh §Þnh thùc hiªn).
1.4 Ký ©m cho thanh nh¹c.
Trong çc b¶n ký ©m cho thanh nh¹c, çc nh¹c sÜ cæ truyÒn ViÖt Nam sö
dông mét lo¹i v¨n tù phæ (Letter Notation). Trong ®ã, phÇn lêi ca ®-îc ghi
b»ng ch÷ H¸n hoÆc ch÷ N«m, phÇn giai ®iÖu nh¹c ®-îc ký ©m b»ng hÖ thèng
Hß Xù Xang còng viÕt b»ng ch÷ H¸n hoÆc ch÷ N«m theo hµng däc, ®äc tõ trªn
xuèng, tõ ph¶i sang tr¸i. Vµo ®Çu thÕ kû XX, cã thªm lèi viÕt theo hµng ngang,
ph¸ch m¹nh ®-îc ®¸nh dÊu b»ng dÊu phÈy hoÆc chõa ra mét kho¶ng trèng ë
chç cã ph¸ch m¹nh ®Çu nhÞp.
Trong khi ng-êi Trung Hoa chñ yÕu chØ cã çch ghi nh¹c vµ lêi ®i kÌm
song song víi nhau [38:199-201] (®· tr×nh bµy ë ch-¬ng 2) th× ng-êi ViÖt Nam
cã nhiÒu çch ghi kh¸c nhau nh- sau:
+ Çch thø nhÊt: ChØ ghi phÇn lêi ca (phÇn v¨n häc) kh«ng ghi phÇn ©m
nh¹c (phÇn nh¹c ®-îc thuéc theo çch truyÒn khÈu).
Trong cuèn "§¹i nam quèc ©m ca khóc" do Th-îng th- NguyÔn C«ng
Trø so¹n [36:166,167,169]; ta cã thÓ t×m thÊy nh÷ng bµi nh- vËy. Ch¼ng h¹n
nh- çc bµi H¶o cÇu thôc n÷ tiÓu thuyÕt, HËu xÝch bµi phó, Tø ®¹i c¶nh, Hùu

- 70 -
thÓ v.v. trong cuèn CÇm ca DiÖu phæ cã çc bµi : ThËp ®¹i c¶nh, Thiªn chóa tø
quý ®µn .v.v.
VÝ dô 48: Bµi Hång Hång TuyÕt TuyÕt (ca trï) [36:178]
+ Çch thø hai : ChØ ký ©m phÇn ©m nh¹c (phÇn lêi ca ®-îc thuéc theo
çch truyÒn khÈu).
Giai ®iÖu cña bµi h¸t ®-îc ký ©m b»ng hÖ thèng Hß Xù Xang, viÕt theo
hµng däc tõ trªn xuèng d-íi tõ ph¶i sang tr¸i. Ph¸ch m¹nh ®-îc ®¸nh dÊu b»ng
dÊu phÈy.
VÝ dô 49: Bµi Tam thiªn tông (ca HuÕ) [36:176]

- 71 -
+ C¸ch thø 3 : Ghi nh¹c kÌm theo lêi, nh¹c ghi b»ng ch÷ H¸n vµ ch÷
N«m viÕt to; lêi ca ghi b»ng ch÷ H¸n vµ ch÷ N«m viÕt nhá h¬n, ë phÝa d-íi ký
hiÖu ghi nh¹c. C¶ nh¹c vµ lêi ®-îc viÕt theo hµng däc.
VÝ dô 50: Bµi Chinh phô ng©m (ca HuÕ) [29:13]
+ C¸ch th- 4: Ghi toµn bé phÇn nh¹c tr-íc råi ghi phÇn lêi sau ®ã. C¶
nh¹c vµ lêi ®Òu ghi däc. Ph¸ch m¹nh ®-îc d¸nh dÊu b»ng dÊu ph¶y kÕt hîp víi
®Ó chõa chæ trèng.

- 72 -
VÝ dô 51: Bµi T- m· khóc (Ca Trï) (trÝch trong §¹i Nam quèc ©m ca
khóc). [36:174 vµ 175].
+ C¸ch thø 5 : Ghi mét ®o¹n lêi råi ®Õn mét ®o¹n nh¹c, mét træ th¬ råi
®Õn nèt nh¹c.
VÝ dô 52: Bµi Qu¶ phô [29:30,31]

- 73 -
+ C¸ch thø 6: Ghi mét c©u lêi ca råi ®Õn mét c©u nh¹c. ViÕt b»ng ch÷
H¸n vµ ch÷ N«m theo hµng däc , ®äc tõ trªn xuèng d-íi tõ ph¶i sang tr¸i.
VÝ dô 53 : Bµi T- m· phông cÇu[29:35].

- 74 -
Trong tr-êng hîp lêi ca lµ th¬ th× còng tiÕn hµnh ghi mét c©u th¬ råi ®Õn
mét c©u nh¹c.
VÝ dô 54: Bµi T- m· t-¬ng nh- khóc (ca HuÕ) [29:36]

- 75 -
T-¬ng tù nh- vËy cßn cã c¸c bµi h¸t kh¸c nh- : "Kim v©n KiÒu toµn -íc"
(trong tËp Di thanh nh· ®iÖu); "§µo thiªn vÞnh", "Tiªn n÷ tèng L-u NguyÔn;
"Phó lôc b¶n" (trong tËp §¹i Nam quèc ©m ca khóc) .v.v.
Tiểu kết chương 1:
Từ thuở ban đầu tiếp thu lối ký âm bằng Công Xê phổ của Trung Hoa rồi từng
bước đổi mới, cải tiến, người Việt Nam đã tạo ra được các lối ký âm cho từng
loại nhạc cụ của mình trong thời kỳ âm nhạc cổ truyền(từ 1945 trở về trước).
Nhìn chung, các phương thức ký âm cổ truyền cho nhạc cụ Dây, nhạc cụ Hơi
hay cho thanh nhạc cũng đều có một nguyên tắc chung là: sử dụng chữ Hán
Nôm làm ký hiệu để ghi cao độ theo hệ thống tên âm Hò Xư Xang Xê Công.
Cách viết có thể theo hàng dọc từ trên xướng dưới, từ phải sang trái; có thể viết
theo hàng ngang có hoặc không có dòng kẻ hay biểu đồ.Trong hầu hết các
trường hợp đều rất ít hoặc không có ký hiệu chỉ trường độ của các âm mà chỉ
đánh dấu các phách mạnh ở đầu nhịp bằng cách ghi một dấu huyền ở phía
dưới, bên phải ký hiệu cao độ của âm nằm ở vị trí phách mạnh, hoặc chừa ra
một khoảng trống ở phía dưới ký hiệu cao độ nằm ở phách mạnh, cũng có khi
vừa chừa khoảng trống vừa ghi dấu huyền.
Trong phương thức ký âm cho nhạc cụ Hơi, ngoài cách dùng chữ Hán Nôm
để ghi cao độ như trong nhạc phổ cho nhạc cụ Dây, còn có cách dùng chữ Hán
Nôm với các từ tượng thanh ở vần “H” như :Hò Họi Ha Hu Hô Hy.v.v.để ghi
cao độ.
Trong cách ký âm cổ truyền cho nhạc cụ Gõ, đã biết cách vận dụng qui luật
bằng trắc và dấu giọng để tạo ra một kiểu ký âm kết hợp giữa tấu pháp phổ
(tablature) và Động cơ phổ(ecphonetic notation) . Nội dung cơ bản trên bản
phổ của nhạc cụ Gõ(chủ yếu là cho Trống) là biểu thị âm sắc và kỹ thuật diễn
tấu.
Trong phương thức ký âm cho thanh nhạc, vẫn sử dụng chữ Hán Nôm để ghi
ca từ và giai điệu nhưng chia thành 6 cách ghi khác nhau: Ghi lời không ghi
nhạc; ghi nhạc không ghi lời; ghi một chữ lời kèm theo một chữ nhạc; ghi hết
phần lời rồi đến phần nhạc; ghi một đoạn lời một đoạn nhạc, một câu lời một
câu nhạc. Chỉ có các bản ký âm cho nhạc cụ dây là có một số ký hiệu chỉ kỹ

- 76 -
thuật biểu diễn(ví dụ như : rung, nhấn, mổ…) còn lại là hầu như chưa sử dụng
được ký hiệu chỉ kỹ thuật biểu diễn cũng như sắc thái và các yêu cầu khác.
Do chỉ ký âm lòng bản nên trên bản phổ có nhiều yếu tố chưa được rõ
ràng(nhịp, tiết tấu, sắc thái, cường độ…) vì vậy, để có thể hình dung và trình
diễn được tác phẩm trong bản ký âm, nhất thiết phải được chỉ dẫn cụ thể hoặc
phải được nghe người khác trình diễn qua tác phẩm trong bản phổ.
Các phương thức ký âm cổ truyền trong lịch sử chủ yếu là được dùng để ghi
chép các tác phẩm trong âm nhạc cung đình.
Ch-¬ng 2
çc khuynh h-íng nghiªn cøu, c¶i tiÕn
çch ký ©m nh¹c truyÒn thèng d©n téc.
Tõ kho¶ng nh÷ng n¨m 30 cña thÕ kû XX cho ®Õn nay, b»ng sù yªu mÕn vµ
tinh thÇn ®Çy tr¸ch nhiÖm ®èi víi tiÒn ®å cña nÒn ©m nh¹c truyÒn thèng d©n
téc, cã kh¸ nhiÒu nh÷ng nghÖ nh©n, nghÖ sÜ, thÇy ®µn, nh÷ng nhµ so¹n nh¹c,
nh÷ng nhµ nghiªn cøu ®· kh«ng tiÕc c«ng søc tiÕn hµnh t×m tßi, c¶i tiÕn nh»m
môc ®Ých t×m ra mét ph-¬ng thøc ký ©m phï hîp cho nh¹c truyÒn thèng.Mçi
ng-êi mét vÎ, mçi ng-êi mét çch suy nghÜ kh¸c nhau. Tuy nhiªn, khi tËp hîp
l¹i, chóng t«i thÊy trong çch lµm cña hä cã thÓ chia thµnh 3 h-íng chÝnh:
- H-íng thø nhÊt : C¶i tiÕn tõ lèi ký ©m cæ truyÒn.
- H-íng thø hai : KÕt hîp lèi ký ©m cæ truyÒn víi lèi ký ©m ph-¬ng T©y råi
c¶i tiÕn nh÷ng ®iÓm ch-a phï hîp, bæ sung nh÷ng ®iÒu cÇn thiÕt cßn thiÕu.
- H-íng thø ba: C¶i tiÕn tõ lèi ký ©m ph-¬ng T©y.
2.1. Khuynh h-íng c¶i tiÕn tõ lèi ký ©m cæ truyÒn.
Tr-íc hÕt, nh÷ng ng-êi ®i theo h-íng nµy cã chñ tr-¬ng muèn t¹o ra lèi ký ©m
®æi míi cho nh¹c truyÒn thèng mµ trong ®ã kh«ng sö dông çc ký hiÖu biÓu thÞ
cao ®é vµ tr-êng ®é cña ph-¬ng T©y. HiÖu qu¶ tõ çch lµm nµy lµ t¹o ra ®-îc
nh÷ng b¶n ký ©m cô thÓ h¬n, chi tiÕt h¬n, cã kh¶ n¨ng thÓ hiÖn cao h¬n so víi
lèi kÝ ©m cæ truyÒn mµ vÉn gi÷ ®-îc cèt çch d©n téc, kh«ng bÞ ¶nh h-ëng bëi
nh÷ng yÕu tè ph-¬ng T©y.

Một giải pháp ký âm cho nhạc truyền thống việt nam

Một giải pháp ký âm cho nhạc truyền thống việt nam

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (16)

Viewers also liked

Viewers also liked (19)

Similar to Một giải pháp ký âm cho nhạc truyền thống việt nam

Similar to Một giải pháp ký âm cho nhạc truyền thống việt nam (20)

More from https://www.facebook.com/garmentspace

More from https://www.facebook.com/garmentspace (20)

Một giải pháp ký âm cho nhạc truyền thống việt nam