1. БЗД-ийн 97-р сургууль
Монгол хэлний багш Х.Энхтуяа

2. Зорилго:
➢
Эхийн нэгжүүдийг задлах
➢
Монгол хүний үр хүүхдээ сурган
хүмүүжүүлэх ардын уламжлалаас
суралцах
➢
Монгол ёс заншлаа дээдлэх

3. Зорилт:
➢
Эхийн доторх өгүүлбэрт задлал хийж,
тайлбарлах
➢
Эхийг цогцолбороор ангилах
➢
Эхийн дөрвөн санааг олж, тайлбарлан
ярилцах
➢
Эхийн тулгуур ,түлхүүр нэгжүүдийг олох

4. “Цас лавсана.”гэсэн
лавсана
өгүүлбэрийн гишүүн бүрийн
хэлзүйн хэлбэржилт,
илэрхийлсэн утга,өгүүлбэрт
ямар гишүүн болохыг
тайлбарлаарай.

5. ЛАВСАНА- одоо цагаар төгсгөх
нөхцөлөөр хэлбэржиж, цас том
ширхгээр малгайлан орох гэсэн
утгатай,эс тусах үйл үг нь төгс
өгүүлэхүүн гишүүн
ЦАС-орны бус утгатай НТЯ-аар
хэлбэржиж, жихүүн цаг агаарт усан
талстууд бий болж цав цайм
ширхгүүдээр буух агаарын тунадас
гэсэн утгатай жинхэнэ нэрээр илэрсэн
өгүүлэгдэхүүн гишүүн

6. “Ногоо ургана.”гэсэн
өгүүлбэрийн гишүүн бүрийн
хэлзүйн хэлбэржилт,
илэрхийлсэн утга,өгүүлбэрт
ямар гишүүн болохыг
тайлбарлаарай.

7. УРГАНА- одоо цагаар төгсгөх
нөхцөлөөр хэлбэржиж “ амьд юм” бие
махбодын амьдран өсөн томрох гэсэн
утгатай, эс тусах үйл үг нь төгс
өгүүлэхүүн гишүүн
НОГОО- орны бус утгатай НТЯ-аар
хэлбэржиж, “ бут модонд үл тооцогдох
гандаагүй өвсөн ургамал” гэсэн
утгатай жинхэнэ нэр нь өгүүлэгдэхүүн
гишүүн

8. “Бороо шаагина” гэсэн
өгүүлбэрийн гишүүн бүрийн
хэлзүйн хэлбэржилт,
илэрхийлсэн утга,өгүүлбэрт
ямар гишүүн болохыг
тайлбарлаарай.

9. Шаагина- одоо цагаар төгсгөх
нөхцөлөөр хэлбэржиж, салхи салхилан
гэнэт үүлшиж, хур бороо ширүүн
орох” хэмээсэн утгатай, эс тусах үйл
үгээр илэрсэн төгс өгүүлэхүүн гишүүн
БОРОО- орны бус утгатай нтя-аар
хэлбэржиж “ агаарын тунадасны нэгэн
зүйл болох усан дуслууд гэсэн утгатай
жинхэнэ нэрээр илэрсэн өгүүлэгдэхүүн
гишүүн

10. “Шувуу буцна”гэсэн
өгүүлбэрийн гишүүн бүрийн
хэлзүйн хэлбэржилт,
илэрхийлсэн утга,өгүүлбэрт
ямар гишүүн болохыг
тайлбарлаарай.

11. БУЦНА-одоо цагаар төгсгөх
нөхцөлөөр хэлбэржиж, “ирсэн газар
луугаа эргэж явах” гэсэн уmгатай,эс
тусах үйл үг нь өгүүлэхүүн гишүүн
болжээ.
ШУВУУ-орны бус утгатай НТЯ-аар
хэлбэржиж, “биедээ өд өрөвлөг
жигүүртэй нэгэн төрлийн бүлээн
цуст,сээрт амьтан” гэсэн утгатай
жинхэнэ нэрээр илэрсэн өгүүлэгдэхүүн
гишүүн болжээ.

12. ЛАВСАХ-цас том том ширхгээр орох
ХЯСАХ-хүссэн эрмэлзсэн зүйл бүтэхгүй
саадтай байх
ҮНГҮҮШ-үйрмэг болсон,няцалсан зүйл

13. Цас лавсана.
”Шагайгаа хумиж бай”
гэж аав сургана.Хясахад
орхисон шагай дандаа
тэмээ бууна.

14. ыы

15. Тулгуур үг: Түлхүүр үг:
Цас Лавсана
Шагай Сургана
Аав Бууна
Тэмээ

16. Ногоо ургана.
“Чулуу хормойллоо”гэж ээж
загнана.”Хэлээгүй юу”гэж
эгч нэмэрлэнэ.Би эс
дуугарна.Чулуун тоглоом
минь улам олон болно.

18. Тулгуур үг: Түлхүүр үг:
Ногоо Ургана
Чулуу Загнана
Эгч Нэмэрлэнэ
Ээж Эс
дуугарна

19. Бороо шаагина.
“Миний хүүгийн хээр даага хойтон
түрүүлнэ”гэж өвөө аргадна.”Өөрсдөө
буруу уячхаад” гэж би уурсан
бодно.Тоостой нүүрий минь нулимс
угаана.

21. Тулгуур үг: Түлхүүр үг:
Бороо Шаагина
Даага Түрүүлнэ
Өвөө Аргадна

22. Шувуу буцна.
“Аргал түү” гэж эмээ
үглэнэ.Эгчийг байхад
түүлгэхгүй яасан юм бэ ?гэж
би урвагнана.Хомоолтой
үнгүүштэй нь цуг хамт түүнэ.

24. Тулгуур үг Түлхүүр үг
Шувуу Буцна
Аргал Үглэнэ
Эмээ Урвагнана

25. Цогцолбор бүр нь
уг эх дотор биеэ
даасан нэг бяцхан
эх маягтай оржээ.

26. Цас лавсана.
Ногоо ургана.
Бороо шаагина.
Шувуу буцна.
Сургах,загнах,аргадах,үглэх
дөрөв зодохыг тойрон
эргэлдэнэ.

27. Цас лавсана-Өвөл
Ногоо ургана-Хавар
Бороо шаагина-Зун
Шувуу буцна-Намар бөгөөд
улирал бүрийн онцлогийг
илэрхийлэх гол үг,үйлдлийг
сонгож хураангуй
өгүүлбэрээр санаагаа
тодотгожээ.

28. Өвөл ,хавар,зун,намар ээлжлэх жилийн
дөрвөн улиралд малчин монгол айлын
хүүхэд юугаар тоглон наадаж,юу хийж,юу
бодож,юунд баярлан,юунд гоморхон,хэний
асрал хайр энхрийлэл дор бага насаа
өнгөрөөдгийг эл бичил эхэд дөрвөн
улирлын байдлаар төлөөлүүлэн үл мэдэг
үйл явдалжуулсан бичил зохиомжоор
харуулжээ.Уг эхэд “улирал” гэдэг үг
ороогүй ч түүнийг төлөөлөх өгүүлбэрээр
эхийн цогцолборуудыг бүтээжээ.

29. Эх нь бага нэгжээс их
нэгж үүсгэсээр бүтнэ. Энэ
шатлал нь:
өгүүлбэр- цогцолбор-
мөчлөг- эх

30. Эхийн хязгаар нь
хамгийн багадаа нэг
өгүүлбэр, дээд тал нь
хэчнээн ч өгүүлбэр
байж болно.

31. Цогцолбор нь эхийн үндсэн нэгж юм. Уул
эхийг бүтээх бусад эхээс ялгах тухайн нэг
санааг агуулсан хэд хэдэн өгүүлбэр
нийлснийг цогцолбор гэнэ.
Эхийн утга санааг брдүүлэгч цогцолбор,
өгүүлбэр, нийлэмж үг, үглэвэр, бүтээвэр
авиалбарыг шатлан багтаасан нийлэмж
бүтцийг мөчлөг гэнэ.

32. Эх гэдэг нь ерөнхий нэг
сэдэвт захирагдсан шаталсан
тогтолцоот бүрдэл хэсгүүдтэй,
тодорхой утга, хэлбэр, үүргийн
нэгдэлтэй харилцах мэдээлэх
төгс дохио юм.

33. Д.Батбаяр “Бага нас”
Цас лавсана.
”Шагайгаа хумиж бай” гэж аав сургана.Хясахад орхисон шагай дандаа
тэмээ бууна.
Ногоо ургана.
“Чулуу хормойллоо”гэж ээж загнана.”Хэлээгүй юу”гэж эгч нэмэрлэнэ.Би
эс дуугарна.Чулуун тоглоом минь улам олон болно.
Бороо шаагина.
“Миний хүүгийн хээр даага хойтон түрүүлнэ”гэж өвөө аргадна.”Өөрсдөө
буруу уячхаад” гэж уурсан бодно.
Тоостой нүүрий минь нулимс угаана.
Шувуу буцна.
“Аргал түү “гэж эмээ үглэнэ.Эгчийг байхад түүлгэхгүй яасан юм бэ?
гэж би урвагнана.Хомоолтой үнгүүштэй нь цуг хамт түүнэ.
Цас лавсана.
Ногоо ургана.
Бороо шаагина.
Шувуу буцна.
Сургах,загнах,аргадах,үглэх дөрөв зодохыг тойрон эргэлдэнэ.

34. Ээлжлэн солигдох дөрвөн
улиралд хүүгийн нааддаг
наадгай,уралддаг морь,хийдэг
ажил юу болохыг өгүүлж,үүнд
нь аав ээж,өвөө эмээ нь
хэрхэн оролцож хүүг сурган
хүмүүжүүлж байгаа хэсэг бол
эхийн гол хэсэг юм.

35. Харин “аавын сургах”, ”ээжийн
загнах”, ”өвөөгийн аргадах”,
”эмээгийн үглэх”нь хүүг сурган
хүмүүжүүлнэ гэсэн далд санаа
байгаа нь уул эхийн төгсгөл
буюу дүгнэлт хэсэг болно.

36. Гэрийн даалгаварт:
Баг бүр Д.Батбаярын
“Баганас” эхээс оногдсон
цогцолбороо үргэлжлүүлэн,
нэмэн зохион дэлгэрүүлж
мөчлөгтэй эх бүтээж
ирээрэй.