1. Կենսոլորտ
• Կենսոլորտ Երկրի թաղանթ, որը բնակեցված է
կենդանի օրգանիզմներով և գտնվում է նրանց
ազդեցության տակ, նրանց կենսագործունեության
առարկաներով զբաղված: «Կյանքի թաղանթ», Երկրի
գլոբալ էկոհամակարգ: Կենսոլորտը Երկիր
մոլորակի երկրաբանական ոլորտների մի մասն է:
«Կենսոլորտ» հասկացությունը ներառել է
կենսաբանության մեջ Ժան-Բատիստ Լամարկը 19-րդ
դարի սկզբում, իսկ երկրաբանության մեջ
առաջարկել է ավստրիացի երկրաբան Էդուարդ
Զյուսը` 1875 թ. : Կենսոլորտի ամբողջական
ուսմունքը ստեղծել է ռուս կենսաերկրաքիմիկոս և
փիլիսոփա Վ.Ի. Վերնադսկին:
2. …
• Աշխարհագրականթաղանթում կենսոլորտը տարածվում է ք
արոլորտի վերին շերտում (մինչև 4-
5 կմ),մթնոլորտում մինչև օզոնի շետը (25-
30կմ) և ջրոլորտում ամբողջությամբ:
• Կենդանի օրգանիզմները միանգամից չենառաջացել երկրա
գնդի վրա: Դրանք առաջացել ենմիլիարդավոր տարիների ը
նթացքում,աստիճանական զարգացման ճանապարհով:
Կենսոլորտի առաջացման և զարգացման հարցերըգիտությ
ան մեջ դեռևս լիովին չբացահայտված հարցերից է: Գոյությո
ւն ունեն միկյանքի առաջացման վերաբերյալ մի շարք ենթա
դրություններ՝ վարկածներ,որոնցից մեկի համաձայն՝ կյանք
ը ծագել է օվկիանոսում՝ աբիոտիկ տարրերիսինթեզի գործը
նթացում:
3. • Ներկայումս երկիրը
բնակեցված է հսկայական
քանակությամբ բազմատես
ակբույսերով ու կենդանին
երով: Գիտնականները պա
րզել են, որ Երկրի վրա գոյ
ությունունեն մոտ 1,3 մլն կ
ենդանատեսակ և մոտ 0,4
մլն բուսատեսակ:
Միմյանց և շրջապատի հե
տ փոխկապակցվածլինելու
շնորհիվ օրգանիզմները կ
արողանում ենզարգանալ
ու պահպանել իրենց գոյու
թյունը:Օրգանիզմների
փոխազդեցությունը
մթնոլորտի վրա տեղի է
ունենում
գազփոխանակության
ճանապարհով:
4. Բուսական ռեսուրսներ
• Բուսականությամբ է պայմանավորված բուն կյանքի և դրա
համար անհրաժեշտ բնական միջավայրի գոյությունը և
հարատևումը: Բուսականությունը միաժամանակ բնական
ռեսուրս է, որն օգտագործվում է նյութական
արտադրության ոլորտում:
• Բուսական ռեսուրսը երկրագնդի բնական բուսածածկույթի
այն զանգվածն է, որը մարդկային հասարակության
զարգացման տվյալ մակարդակում հանդես է գալիս որպես
մարդկության գոյության անհրաժեշտ աղբյուր, որպես
կարևորագույն արտադրամիջոց:Ըստ կիրառության
բնագավառների բուսական ռեսուսները բաժանվում են
հետևյալ խմբերի սննդային բույսեր, դեղաբույսեր,
տեղնիկական բույսեր, կերաբույսեր, դեկորատիվ բույսեր:
5. Սննդային բույսեր
• Սննդային բույսերը
մարդու կողմից
անմիջականորեն
օգտագործվում են
որպես սնունդ, կամ էլ
հումք են ծառայում
սննդի արտադրության
համար: Սննդային
բույսերը բաժանվում են
մի քանի խմբի:Այս
խմբերը տարբերվում են
գլխավորապես իրենց
քիմիական կազմով:
6. Դեղաբույսեր
• Դեղաբույսերը պարունակում
են մարդու օրգանիզմի վրա
ֆիզիոլոգիական ազդեցություն
ունեցող տարբեր նյութեր՝
եթերայուղեր, գլիկոզիտներ,
դաբաղանյութեր, ալկալոիդներ,
վիտամիններ:
• Ըստ ազդեցության բնույթի՝
տարբերվում են
հանգստացնող, քնաբեր,
ցավազրկող, հակաբորբոքային
և այլ դեղաբույսեր: Լայն
կիրառություն ունեցող
դեղաբույսերից են քինածառը,
կոկայենին, մասրենին,
արոսենին, հաղարջենին և մի
շարք այլ բույսեր: Գիտության
զարգացմանը զուգընթաց
հայտնաբերվում են բուժիչ
հատկություններ ունեցող
նորանոր տեսակներ:
7. Տեխնիկական
մշակաբույսեր• Տեխնիկական
մշակաբույսերը դրանք բոլոր այն բու
յսերն են, որոնքարդյունաբերության
տարբեր ճյուղերում կարող են օգտա
գործվել որպեսհումք: Դրանցիցի են
կաուչուկատուները, որոնցից ներկայ
ումսստացվում է ռետինի համաշխա
րհային արտադրության 30%-
ը:Որպես արդյունաբերական հումք բ
արձր են գնահատվում թելատու(վուշ
ը, բամբակենին, ջութը, բրդյա ծառը),
յուղատու (յուղատուարմավենիները
, արևածաղիկը, սիբիրական մայրին)
, ներկատու ևդաբաղանյութեր պարո
ւնակող բույսերը: Շատ տեխնիկակա
ն բույսերմարդու կողմից ընտելացվե
լ են և օգտագործվում են որպես մշա
կաբույսեր:
8. Կերաբույսեր
• Կերակրաբույսերը կարևոր
նշանակություն ունենգյուղ
ատնտեսության, մասնավո
րապես,անասնապահությ
ան համար: Դրանք աշխար
հումզբաղցնում են 30 մլն,
այսինքն ամբող աշխարհից
ամաքիշուրջ 20 %-
ը: Կերակրաբույսերը հատ
կապեսհարուս են նսսդանյ
ութերով ( շաքարներ, սիտ
ակուցներ,վիտամիններ):
9. Դեկորատիվ բույսեր
• Դեկորատիվ բույսերը
այն բույսերն են, որոնք
մարդիկ օգտագործում
են միջավայրը
գեղեցկացնելու համար,
օգտագործում են որպես
դեկոր:
10. Անտառային ռեսուրսներ
• Երկրագնդի բուսական ծածկույթում առանձնահատուկ տեղ են
գրավում անտառները: Դրանք զբաղեցնում են համեմատաբար ոչ
մեծ տարածք՝ Երկրագնդի ցամաքային մակերեսի ¼ -ից քիչ ավելին
(41 մլն քկմ):
• Անտառների կարևորագույն ֆունկցիան ջրի, թթվածնի, ազոտի,
ածխածնի և այլ կարևոր նյութերի շրջապտույտի ապահովումն է:
Անտառները պաշտպանում են հողը էրոզիայից, որի շնորհիվ
ջրամբարները, գետերը, լճերը զերծ են մնում տիղմի զանգվածի
կուտակումից: Անտառն օգնում է, որ տեղումների ու հալոցքների
ջրերը ներծծվեն հողի մեջ, պակասեցնում է հեղեղների
ուժգնությունը, նպաստում է ստորերկրյա ջրավազանի
պաշարների վերականգնմանը: Անտառը մարդուն ապահովում է
փայտանյութով, բազբաթիվ բույսերի ու կենդանիների
տեսակներով, որոնցից ստացվում են 5000 տեսակի տարբեր
ապրանքներ:
•
Անտառները բաժանվում են երկու խոշոր խմբի՝ արևադարևային և
բարեխառն անտառներ:
11. Արևադարձային
անտառներ
Խոնավ Չոր
• Արևադարձային խոնավ
անտառները գտնվում են այն
վայրերում, որտեղ անձրեվները
հաճախակի բնույթ են
կրում:Արևադարձային խոնավ ա
նտառները մշտադալարեն: Լայն
ատերև ծառերի սաղարթները դի
պչում ենմեկը մյուսին՝ կազմելով
փակ ծածկ, որըհուսալիորեն պաշ
տպանում է արևիճառագայթների
ց՝ ստեղծելով հուսալի և հարուստ
ապրելավայր բազմաթիվ տեսակն
երի համար:Գոյություն ունեն բազ
բատեսակ խոնավ անտառներ: Ա
րևադարձային խոնավանտառներ
ը աչքի են ընկնում կենդանիների
ու բույսերի արտակարգտարատե
սակությամբ:
• Արևադարձային չոր
անտառներ կարելի է
հանդիպել այն
վայրերում, որտեղ
անձրևները սեզոնային
են:Արևադարձային չոր
անտառների բուսածածկ
ը ավելի նոսր է, տարվա
ամենաչորեղանակին բա
ցառված չէ տերևաթափը
: Այս անտառները նույն
պես հարուստ ենբազբա
տեսակ կենդանիներով ո
ւ բույսերով, բայց ոչ խոն
ավ անտառների չափ:
12. Բարեխառն անտառներ
• Բարեխառն անտառները տարածվում ենբարեխառն լա
յնություններում: Այս անտառներըչափազանց օգտակա
ր են մարդկանց համար:Նրանք պահպանում են գետեր
ի ավազանները ևպաշտպանում են ջրհեղեղներից:Թեև
բարեխառն անտառներիկենսաբազմազանության մակ
արդակը ցածր է, այնուամենայնիվ, այստեղհանգրվան
ում են բազմաթիվ հազվագյուտ տեսակներ:
13. Անտառազրկում
• Գիտնականների կարիծիքով անտառները ծածկել են երկրի
ցամաքի մակերեսի մոտ 45%-ը: Ներկայումս արդեն դրանց
ավելի քան 50%-ը ոչնչացվել է: Ըստ Բնության
համաշխարհային հիմնադրամի հաշվարկների՝ երկրագնդի
վրա յուրաքանչյուր տարի 20 մլն հա անտառածածկ
տարածք անտառազրկվում կամ քայքայվում են:
• Անտառազրկման գլխավոր պատճառներն են՝
փայտամշակման և թղթի արտադրությունը,
գյուղատնտեսական տարածքներ ստեղծելու նպատակով,
վառելափայտ և անասնակեր ստանալու նպատակով,
թթվային անձրևներ, քաղաքաշինություն, պատերազմեր,
ծխախոտի մշակում, կլիմայի փոփոխությամբ
պայմանավորված կորուստներ և այլն:
14. Անտառազրկման
հետևանքները
• Անտառազրկամ հետևանքները շատ ծանր են:
Առաջնահերթ մթնոլորտում CO2 քանակի ավելացում,
O2 քանակի նվազում, որն էլ առաջացնում է
ջերմոցային էֆեկտը: Եղանակի տաքացումը
կառաջացնի անտառային հրդեհներ, անապատացում,
անտառազրկում և այլ խնդիրներ: Կուժեղանա հողային
էրոզիան, ջրհեղեղների քանակի ավելացում,
երաշտների հաճախականության մեծացում, ջրային
հոսքի ուժեղացում և այլն:
15. Անտառազրկումը
կանխող միջոցները
• Անտառաշահագործումը կարգավորելու և ռեսուրսները
ռացիոնալ օգտագործելու նպատակով երկրնրի մեծ մասում,
այդ թվում ՀՀ-ում, անտառները բաժանվում են 3 խմբի:
• Առաջին խմբին են պատկանում ամենից ավելի արժեքվոր
անտառները: Դրանք այն անտառներն են, որոնց համար
գլխավորը համարվում է էկոլոգիական և միջավայրաստեղծ
դերը: Դրանք պահպանվում ու ընդարձակվում են
հողապաշտպան, ջրակուտակիչ, սանիտարահիգենիկ,
առողջապահական դերի համար:
• Այդ անտանռերի արդյունաբերական հատումները
արգելված են: Կատարվում է միայն սանիտարական
հատում, որի նպատակն է անտառը մաքրել ծերացած,
չորացած և հիվանդ ծառերից և դրանով իսկ նպաստել
անտառի ինքնավերկանգնմանը:
16. ...
• Երկրորդ խմբին են պատկանում բնակչության և
տրանսպորտային ցանցի բարձր խտություն ունեցող շրջանները,
ինչպես նաև հումքային ռեսուրսներով աղքատ անտառները,
որոնց համար գլխավորը միջավայրպշտպան դերն է: Այդ խմբի
անտառների արդյունագործական շահագործումը սահմանափակ
է և կատարվում է հատուկ հսկողության ներքո: Անտառային
ռեսուրսների մյուս տեսակների՝ որսի կենդանիների, սնկերի,
հատպտուղների, կերաբույսերի, դեղաբույսերի և մյուսների
օգտագործումը թույլատրվում է:
• Երրորդ խմբի մեջ մտնում են անտառաշատ շրջանների այն
անտառային զանգվածները, որոնց արտադրական արժեքը բարձր
է, իսկ շահագործումը մեծ վնաս չի հասցնում անտառի
միջավայրաստեղ և էկոլոգիական ֆունկցիաներին: Այդ
անտառներին բաժին է ընկնում աշխարհում կատարվող
անտառահատումների հիմնական մասը:
17. Բուսական ռեսուրսների
պահպանումը
• Բուսական ռեսուրսների պահպանության, ռացիոնալ
օգտագործման ու վերականգնման ուղություններն ու կոնկրետ
եղանակները բազմազան են: Բուսական ռեսուրսների
պահպանության կարևորագույն ուղղությունը բույսերի
բազբազանության՝ գենոֆոնդի պահպանումն է:
• Գենոֆոնդը բուսատեսակների ժառանգական հատկանիշների ու
հատկությունների ամբողջությունն է: Ամեն մի բուսատեսակ ունի
իր ուրույն, միայն իրեն բնորոշ ժառանգական հատկությունները:
Գենոֆոնդը կյանքի շարունակման անհրաժեշտ պայմանն է:
• Բուսատեսակների պահպանության գործում կարևոր է դրանց
հավաքի ճիշտ
կազմակերպումն ու վերահսկումը:Բուսականության
պահպանմանն են ծառայում հատուկ պահպանվող տարածքները՝
արգելոցները, արգելավայրերը, ազգային պարկերը: Այն վայրում,
որտեղ արգելված կամ սահմանապակված են է մարդու
արտադրական գործունեությունը, բույսերն աճում, զարգանում ու
բազմանում են առանց մարդածին գործոնների ազդեցության:
18. ...
• Բուսական ռեսուրսների պահպանման համար կարևոր
նշանակություն ունի բույսերի << Կարմիր գրքի>> ստեղծումը:
Բնապահպանական միջոցառումների շարքում առանձնահատուկ
կարևորություն ունի արոտավայրերի բուսածածկույթի
պահպանումը: Արոտավայրերին մեծ վնաս է հասցնում
թունաքիմիկատների ոչ ճիշտ կիրառումը: Թունաքիմիկատները
օգտագործելով մոլախոտերի և վնասակար միջատների դեմ՝ մարդը
հաճախ ոչնչացնում է նաև արժեքավոր բուսատեսակները,
նպաստում է անցանկալի բուսատեսակների տարածմանը: Լավ
արդյունք է տալիս արտոաշրջանառությունը: Ընդարձակ
արոտավայրերը բաժանումեն տեղամասերի, որոնք հերթափոխով
արածեցվում են: Մի տեղամասի արածեցման օրերին, մյուս
տեղամասում բուսածածկը հասցնում է վերականգնվել՝ խտանալ ու
փարթամանալ:Աշխարհի մի շարք զարգացած երկրներում
կատարվում է բնական կերային հանդակների մակերեսային կամ
արմատական բարելավում՝ հարստացվում քիմիական
պարարտանյութերով, ոչնչացնում են մոլախոտերն ու վնասատու
բույսերը, միջատներին, մաքրում քարերը, չորացնում ճահիճները,
կատարում արհեստական ոռոգում, լրացուցիչ ցանք և այլ
միջոցառումներ: Այդ ամենի շնորհիվ բնական կերհանդակները
կուլտուրացվում են:
19. Կենդանական
ռեսուրսներ
• Կենդանական աշխարհը, ինչպես բուսականությունը
կեսնոլորտի կարևորագույն բաղադրիչներից է: Սնվելով
բույսերով և մեկը մյուսով՝ կենդանիները կարևոր դեր են
խաղում կեսնոլորտում ընթացող նյութի շրջապտույտում,
ապահովելով դրա ընդհանուր հաշվեկշռի պահպանումը:
Բուսականության հետ մեկտեղ կենդանական աշխարհը
բնական միջավայրի գոյության անհրաժեշտ նախադրյալ
է:Կենդանական աշխարհը միաժամանակ արտադրամիջոց
է, բնական ռեսուրս, որը հումք է տալիս
արդյունաբերության մի շարք ճյուղերի՝ սննդի
արդյունաբերությանը, կաշվի-մորթեղենի արտադրությանը
և այլն: Կենդանական ռեսուրսները ըստ իրենց
նշանակության բաժանվում են երկու խմբի՝
որսորդաարդյունագործական և միջավայրաստեղծ:
20. Միջավայրաստեղծ
կենդանիներ
• Միջավայրաստեղծ կենդանիները, որոնց տեսակները շատ
են, ունեն կարևորագույն էկոլոգիական նշանակություն:
Օրինակ. միջատների դերը բույսերի փոշոտման, ինչպես
նաև բուսաբուծության զարացման գործում:
• Կան բազմաթիվ կենդանիներ, որոնք ոչնչացնում են
վնասակար միջատներին ու կրծողներին: Որոշ կենդանիներ
և միջատներ էլ կատարում են սանիտարների դեր՝
մաքրելով շրջակա միջավայրը թույլերից և հիվանդներից:
• Շրջապատի մաքրման գործում անփոխարինելի են
լեշակերները: Հողում բնակվող մի շարք կենդանիներ,
փխրցլելով հողը՝ բարելավում են դրա կառուցվածքը: Ջրում
բնակվող փափկամարմինների և խեղգետինների որոշ
տեսակներ մաքրում են ջրավազանները
տարբեր վնասակար նյութերից:
•
21. Կենդանական ռեսուրսների
պահպանումը
• Կենդանական ռեսուրսների պահպանման և ռացիոնալ օգտ
ագործման
միջոցառումները շատ առանձնահատուկ են: Այդ միջոցառո
ւմների համակարգում
գլխավորը կենդանիների որսի կարգավորումն է: Դա նշանա
կում է, որ որսը պետք է
կատարվի հատուկ կանոնակարգով, որոշակի ժամկետներո
ւմ որոշակի քանակով,
իսկ առանձին դեպքերում պետք է ընդհանրապես արգելվի:
• Որսի կարգավորումից բացի, կարևոր նշանակություն ունի
որսահանդակների պահպանումը, այսինքն՝ այն վայրերի,
որտեղ կենդանիների գոյության բնական պայմանները
նպաստավոր են:
•
22. ...
• Կենդանիների պահպանման և ռացիոնալ օգտագործման
համար կարևոր նշանակություն ունեն կենսատեխնիկական
միջոցառումները: Հատկապես լավ արդյունք են տալիս
սմբակավորների համար կերաբույսերի ցանքը, ջրում
բնակվող կենդանիների համար՝ ջրային բույսերի, առափնյա
ճահճային բույսերի ու թփուտների ցանքը, ձմռանը
կենդանիների կերակրումը և այլն:
• Մեծ է կենդանիների կլիմայավարժեցման և
վերաբնակեցման դերը: Բազմաթիվ կենդանատեսակներ
աշխարհի մի շրջանից ներմուծվել են այլ շրջաններ,
հարմարվել են նոր բնակլիմայական պայմաններին,
բազմացել և ներկայումս արդյունագործական
նշանակություն են ձեռք բերել:
• Վերաբնակեցման շնորհիվ հնարավոր եղավ վերականգնել
ոչնչացման եզրին հասած մի շարք կենդանիների քանակը,
իսկ որոշ կենդանիներ փրկել իսպառ ոչնչացումից:
23. ...
• Վերջին ժամանակները համաշխարհային
ձկնաբուծության բնագավառում արագ թափով աճում է
աքվակուլտուրայի դերը: Դա ջրային
անասնապահություն է, երբ ջրային պայմաններում
կատարվում են կենդանիների ընտելացում:
Ներկայումս աքվակուլտուրայի համաշխարհային
տարեկան արտադրանքը կազմում է 15-20 մլն տ:
• Կենդանիների ու բույսերի պահպանության գործում մե
ծ է ազգային պարկերի,արգելոցների, արգելավայրերի
նշանակությունը: Դրանք հուսալի ապաստան ենհազվ
ադեպ և արժեքավոր կենդանատեսակների համար:
24. Կենսաբանական
բազմազանւթյուն
• Որոշակի տարածքում ապրող բուսական և կենդանական
աշխարհը, ինչես նաև նրանց վրա ազդող ֆիզիկական ու
էկոլոգիական գործոնների միասնությունը կոչվում է
էկոհամակարգ:
• Էկոհամակարգում ամեն մի բուսատեսակ ու կենդանատեսակ
ունի իր որոշակի դերը և մյուս բուսատեսակների ու
կենդանատեսակների, ինչպես բնակատեղի հետ գտնվում է
կայուն և օրինաչափ կապերի մեջ: Այս կապերի շնորհիվ է, որ
պահպանվում է կենսոլորտի և փոքր էկոհամակարգերի
գոյությունը, դրանց էկոլոգիական հավասարակշռությունը, և
պահպանվում է կյանքը երկրագնդի վրա: Ցանկացած
էկոհամակարգի, այդ թվում նաև ամենամեծ էկոհամակարգ
հանդիսացող կեսոլորտի ինքնակարգավորումն ու
ինքնավերականգնումն տեղի է ունենում նրա առանձին
բաղադրիչների փոխադարձ կապերի շնորհիվ: Որքան բազմազան
են էկոհամակարգի կենսաբանական բաղադրիչները` բուսական
ու կենդանական աշխարհը, այնքան այդ կապերը բազմազան ու
զարգացած են լինում:
25. Կարմիր գիրք
• Բույսերի ու կենդանիների բազմազանության
պահպանության մեթոդներն ու միջոցառումներն
բազմազան են: Գիտնականները եկան այն եզրակացության,
որ այդ միջոցառումներին կազմակերպված բնույթ տալու և
արդյունավետությունը բարձրացնելու համար անհրաժեշտ
է նախ և առաջ բացահայտել այն բուսատեսակներն ու
կենդանատեսակները, որոնք ոչնչացման վտանգի տակ են և
առաջին հերթին կազմակերպել դրանց պահպանությունը:
Այսդես ծագեց <<Կարմիր գիրքը>>, որն այժմ կիրառվում է
աշխարհի մի շարք երկրներում:
• <<Կարմիր գիրքը>> հազվադեպ և ոչնչացման վտանգի
տակ գտնվող օրգանիզմների համակարգված ցուցակն է:
26.
27.
28. Եզրակացություն
• Իմ կարծիքով դարը փոխվել է և հասարակությունը
սկսել է ավելի շատ անհանգստնալ էկոհամակարգի
համար: Երիտասարդները իհարկե ոչ ամբողջությամբ,
բայց մի մասը, տարբեր միջոցառումներ է
կազմակերպում բնապահպանույան համար: Դա մեծ
առաջնթաց է: Պետք է մարդիկ իրենք հասկանան, որ
վնասելով էկոհամակարգը՝ վնասում են իրենց: Չէ որ
հենց այդ աղտոտված էկոհամակարգն է բնական
միջավայրի գոյության կարևոր նախադրյալը:
