SlideShare a Scribd company logo

BRE-CASE Seminarium 54 - Reform of the Financial Sector in the Countries of Central and Eastern Europe

•
•
CASE Center for Social and Economic Research
CASE Center for Social and Economic Research

Prezentacja przedstawiona przez Lajos Bokros podczas 54 Seminarium BRE-CASE: Reform of the Financial Sector in the Countries of Central and Eastern Europe (31.05.2001) Zobacz więcej na nasze stronie: http://www.case-research.eu/en/node/56250

Economy & Finance
1 of 35
Download to read offline
54 Lajos Bokros DOOEWIADCZENIA I PERSPEKTYWY ROZWOJU SEKTORA FINANSOWEGO WEUROPIE OERODKOWO-WSCHODNIEJ
Publikacja jest kontynuacją serii wydawniczej Zeszyty PBR-CASE CASE-Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych, Fundacja Naukowa 00 – 944 Warszawa, ul. Sienkiewicza 12 BRE Bank SA 00 – 950 Warszawa, ul. Senatorska 18 Copyright by: CASE-Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych, Fundacja Naukowa i BRE Bank SA Redakcja Zeszytów Redakcja naukowa Ewa Balcerowicz Sekretarz Zeszytów Krystyna Olechowska Opracowanie graficzne Agnieszka Bury DTP SK Studio ISSN 1233-121X Wydawca CASE-Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych, Fundacja Naukowa, 00 - 944 Warszawa, ul. Sienkiewicza 12 Nakładca BRE Bank SA, 00-950 Warszawa, ul. Senatorska 18 Oddano do druku w czerwcu 2001 r. Nakład 600 egz.
Lajos Bokros Dyrektor ds. systemów finansowych w Banku Światowym dla Europy i Azji Centralnej. Były minister finansów Wę-gier, prezes Giełdy Papierów Wartościowych w Budapeszcie, dyrektor Agencji Własności Skarbu Państwa. Autor za-kończonego sukcesem planu makrostabilizacyjnego dla Węgier z połowy lat 90.
SPIS TREŒCI Lajos Bokros – DOŚWIADCZENIA I PERSPEKTYWY ROZWOJU SEKTORA FINANSOWEGO W EUROPIE ŚRODKOWO-WSCHODNIEJ 9 1. Wstęp 9 2. Zaufanie zakorzenione w kulturze i tradycji 9 3.Warunki wyjściowe 10 4. Wspólne cechy w roku 2000 10 5. Rosnące różnice między krajami w rozwoju sektora finansowego 12 6. Zaawansowani reformatorzy 13 7. Niechętni reformatorzy 15 8. Borykający się z podwójnym dziedzictwem 17 9. Zdesperowani reformatorzy 19 10. Kraje z przedłużającym się kryzysem 23 11.Trzy filary rozwoju sektora finansowego 25 12. Corporate Governance 26 13. Konkurencja 27 14. Ostrożnościowe regulacje i nadzór 28 Krystyna Olechowska – DOŚWIADCZENIA I PERSPEKTYWY ROZWOJU SEKTORA FINANSOWEGO W EUROPIE ŚRODKOWO-WSCHODNIEJ – DYSKUSJA 29
LISTA UCZESTNIKÓW SEMINARIUM Beata Arasim PAP Tadeusz Baczko INE PAN Ewa Balcerowicz Fundacja CASE Henryk Bąk Kancelaria Prezesa Rady Ministrów Jan Bielawski Departament Analiz Ekonomicznych MSZ Bogumił Bińczak K&K Consultants Joanna Binienda Fundacja CASE Barbara Błaszczyk Fundacja CASE Mirosław Błażej Ministerstwo Finansów Lajos Bokros Bank Światowy Michel Carter Bank Światowy w Polsce Tomasz Chmielewski SGH Grzegorz Cydejko ePress Marek Dąbrowski Fundacja CASE Małgorzata Dobrzyńska AmerBank SA Bartosz Drabikowski Ministerstwo Finansów Stefan Dunin Wąsowicz SGH Barbara Durka Instytut Koniunktur i Cen Mirosław Dusza Narodowy Bank Polski Michał Dwurzyński Kredyt Bank SA Piotr Dziewulski Towarzystwo Funduszy Inwestycyjnych BH Jasmin El-Falouji Gaeta Finansowa Irena Folta Bank Przemysłowo-Handlowy Maciej Fornalczyk CDC Comper Jacek Furga HypoVereinsbank Bank Hipoteczny SA Lech Gajewski BSE Marta Gołajewska Narodowy Bank Polski Michał Górzyński Fundacja CASE Włodzimierz Grudziński BISE SA Magdalena Jakubiak Fundacja CASE Anna Jaros Ambasada USA Leszek Jasiński INE PAN Cezary Józefiak Rada Polityki Pieniężnej NBP Jakub Karnowski Narodowy Bank Polski Leszek Kąsek Ministerstwo Finansów Barbara Kluza Uniwersytet Warszawski Krzysztof Kluza Bank Handlowy SA Paweł Kłosiewicz Narodowy Bank Polski Radosław Koniar BRE Bank SA Wojciech Kostrzewa BRE Bank SA Jan Kowalczyk RCSS Marzena Kowalska Wood & Company SA Marek Kozak Polska Agencja Rozwoju Regionalnego Zygmunt Królak Wyższa Szkoła Handlu i Prawa Ewa Krukowska Reuters Maciej Krzak Bank Handlowy w Warszawie SA Stanisław Kubielas NICOM Wojciech Kwaśniak NBP GINB Jerzy Kwieciński Unia Europejska Przedstawicielstwo w Polsce Adam Lipowski INE PAN Jan Macieja INE PAN Patrycja Maciejewicz Gazeta Wyborcza Wojciech Maliszewski Fundacja CASE Waldemar Markiewicz ProCapital Jarosław Maroń Fundacja CASE Mirosław Maszybrocki DAEWOO TU SA Krystyna Olechowska Fundacja CASE Leszek Pawłowicz Gdańska Akademia Bankowa Piotr Perlański Deutsche Bank Polska SA Jerzy Pieńkowski Przedstawicielstwo Komisji Europejskiej w Polsce Jerzy W. Pietrewicz SGH Piotr Poruziński 3M POLAND Jerzy Pruski Rada Polityki Pieniężnei NBP Elżbieta Pustoła Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych Artur Radziwiłł Fundacja CASE Wojciech Rogowski Narodowy Bank Bolski Wiesław Rozłucki Giełda Papierów Wartościowych Ewa Sadowska-Cieślak Narodowy Bank Polski Cyrus Saasnapour International Finance Corporation Andrzej Sławiński Narodowy Bank Polski Jan K. Solarz Narodowy Bank Polski Małgorzata Sosnowska AmerBank SA Piotr Sota Ministerstwo Finansów Piotr Szpunar Narodowy Bank Polski Przemysław Szubański Businessman Urszula Szyperska Polityka Andrzej Śniecikowski IBD Zmiany SA Piotr Tefelski PBK SA Robert Tkaczyk AIG Poland Insurane Company SA Piotr Tomaszewski Bank Pocztowy SA Andrzej Tuszyński MSP Tomasz Uchman Business Cenre Club Dorota Wesołowska Agencja Unia-Press Ewa Wilk Narodowy Bank Polski Łukasz Wilkowicz Gazeta Bankowa Jacek Wojciechowicz Bank Światowy w Polsce Richard Woodward CASE Marek Wrzosek Kredyt Bank SA Marzena Zaremba Narodowy Bank Polski Wiesław Zawadzki Business Centre Club
WPROWADZENIE Sektor finansowy jest swego rodzaju symbolem ogólnych zjawisk rozwojowych w gospodarce. Znajduje się on na skrzyżowaniu polityki makroekonomicznej i strukturalnych reform, a więc jest to bardzo istotny sektor gospo-darki, na który w znacznej mierze ma wpływ dobre bądź słabe zarządzanie całą gospodarką. Dobrym przykładem wspierającym tę tezę jest Rosja, w której nadal trwa debata na temat tego czy to dobra, czy też zła sytuacja sek-tora realnego spowodowała zapaść sektora finansowego, czy też może była to relacja odwrotna. Sektor finanso-wy jest faktycznym papierkiem lakmusowym rozwoju reform w krajach transformujących się gospodarek. Z kolei prywatyzacja istotnego elementu sektora finansowego, na przykład dużego banku, który wszyscy uważają za klej-not w koronie, zawsze staje się tematem naładowanym emocjami i politycznie drażliwym. W wielu więc przypad-kach władze czują się często dosyć ograniczone opinią publiczną i stąd tendencja, by dobierać rozwiązanie, które wydaje się nie tylko optymalne z technicznego punktu widzenia, ale także z politycznego. Rozwój sektora finanso-wego to kwestia ważna również z tego punktu widzenia, że jest to sektor, w którym niezbędny jest chyba najwięk-szy zakres reform w gospodarce, bo transformacja, to nic innego jak zmiana kultury, zmiana w sercach i duszach ludzi, zmiana bardzo paternalistycznych nastawień i zachowań na zachowania racjonalne, a po drugie bardziej od-powiedzialne, bo odpowiedzialność, zwłaszcza publiczna, jest niezwykle istotna. Zastrzeżenie to jest szczególnie istotne w sektorze finansowym. Instytucje finansowe i banki mają bowiem bardzo specyficzny charakter, ich dzia-łalność jest złożona, a wszelkie ważniejsze inicjatywy dotyczące sektora finansowego są niezwykle drażliwe poli-tycznie. W sektorze bankowym identyfikujemy dwa główne rodzaje konfliktów interesów.W zwykłym, produkcyjnym przedsiębiorstwie, w gospodarce kapitalistycznej, najważniejszym interesem jest interes udziałowców. Wszyscy mówią o zwiększaniu wartości firmy dla udziałowców, chociaż odwołując się do tradycji europejskiej mówią także o interesach wszystkich zainteresowanych stron. W banku natomiast sytuacja jest bardziej złożona, bo mamy do czynienia nie tylko z interesami udziałowców. W banku, kiedy pojawia się konflikt pomiędzy interesami udziałow-ców, by maksymalizować wartość akcji, a utrzymaniem płynności, zagwarantowaniem wypłacalności lokat ważniej-szym staje się interes depozytariuszy, interes właścicieli lokat. Doświadczenia i perspektywy rozwoju sektora fi-nansowego w Europie Środkowo-Wschodniej były tematem 54 seminarium BRE-CASE, które odbyło się 31 maja br. w Warszawie. O wygłoszenie wykładu organizatorzy poprosili Lajosa Bokrosa, dyrektora Banku Światowego. Po dziesięciu latach transfomacji we wszystkich krajach Europy Środkowo-Wschodniej mamy dość niski poziom pośrednictwa finansowego w porównaniu z innymi, lepiej rozwiniętymi krajami, gdzie łączna kwota udzielonych kre-dytów czy suma bilansowa sektora finansowego to więcej niż 100 proc. PKB. We wszystkich krajach transformacji gospodarczej mamy dosyć niską wartość aktywów i poważne niedokapitalizowanie banków. Oczywiście występują poważne różnice pomiędzy poszczególnymi krajami, ale ogólnie rzecz biorąc, nie zmienia to relacji pomiędzy naszy-mi a zachodnimi krajami. Mamy również dość wąski zakres usług, zwłaszcza niebankowych, przykładowo dotyczy to rynków kapitałowych, zarządzania funduszami, rynku ubezpieczeń, funduszów emerytalnych itp. Przyczyn tego stanu rzeczy jest co najmniej kilka, między innymi dość niedojrzała struktura nadzoru właścicielskiego (corporate 7
governance) tak zewnętrznego, jak i wewnętrznego, choć wyraźnie rośnie poziom zaawansowania środowiska pra-wnego i regulacyjnego nawet w najsłabiej rozwiniętych jurysdykcjach z obszaru byłego bloku wschodniego. Jest też bardzo płytki potencjał wdrażania i egzekwowania regulacji, co jest obecnie jednym z najważniejszych ograniczeń występujących w krajach transformacji gospodarczej. Najważniejsi i najskuteczniejsi reformatorzy to Polska iWęgry, niechętni reformatorzy to Czechy i Słowenia, następ-ną grupę tworzą dwa ciekawe kraje, które borykają się z podwójnym dziedzictwem, czyli Słowacja i Chorwacja, w trze-ciej grupie znajduje się Bułgaria i Rumunia, i wreszcie grupa skupiająca kraje przedłużającego się kryzysu z punktu widzenia rozwoju sektora finansowego, czyli Rosja i Ukraina. Transformacja nawet w krajach-liderach przemian, czyli w Polsce i na Węgrzech nie jest procesem zakończonym. Nadal jest wiele obszarów zapóźnień. Przykładowo obecnie rynki są zaniepokojone zapóźnieniem w rozwoju węgierskich spółek internetowych.Niepokój wywołał też upadek Po-stabanku, dużego prywatnego banku węgierskiego. Z kolei w Polsce władze stoją w obliczu prywatyzacji Powszechnej Kasy Oszczędności Banku Polskiego SA i innych instytucji finansowych. Eksperci szczególną uwagę zwracają również na tworzenie ostrożnych regulacji, sugerując, aby sprywatyzować na drodze sprzedaży inwestorom zagranicznym in-stytucje, które tworzą modele zachowań, bo jest to jedyny sposób na to, by je uzdrowić, zapewnić silną kontrolę, unik-nąć wszelkiego rodzaju nieporozumień dotyczących podziału pracy w ramach tych instytucji. Prezentowany niżej tekst jest rozszerzoną wersją wykładu wygłoszonego na majowym seminarium. Został przy-gotowany specjalnie na potrzeby seminarium i niniejszej publikacji, za co Autorowi organizatorzy składają serdecz-ne podziękowanie. 8
1.Wstęp DOŒWIADCZENIA I PERSPEKTYWY ROZWOJU SEKTORA FINANSOWEGO WEUROPIE ŒRODKOWO-WSCHODNIEJ Rozwój sektora finansowego w Europie Środko-wo- Wschodniej przebiegał jako proces niezwykle drama-tyczny, charakteryzujący się wieloma nagłośnionymi suk-cesami, ale w jeszcze większym stopniu nieoczekiwany-mi upadkami licznych z pozoru niezawodnych instytucji, jak również pewnym rozpadem systemu. Ogólny doro-bek transformacji w zakresie rozwoju sektora finansowe-go – z powodu wielu przyczyn – jest o wiele mniej spek-takularny od sukcesów w zakresie stabilizacji makroeko-nomicznej, liberalizacji gospodarczej i prywatyzacji by-łych przedsiębiorstw państwowych. Między innymi chciałbym podkreślić specyficzną złożoność działalności finansowej oraz ogromne znaczenie faktu, że wszelkie ważniejsze inicjatywy podejmowane w tej dziedzinie są niezwykle drażliwe politycznie. Wpływowe koła, jak poli-tycy, urzędnicy rządowi, ludzie biznesu i dziennikarze zwykle przeceniają faktyczną wartość poszczególnych instytucji, jednocześnie wyolbrzymiając ich znaczenie dla gospodarki krajowej. Przy braku mocnych zewnętrz-nych i wewnętrznych struktur nadzoru właścicielskiego (corporate governance), zarządy, a czasem i właściciele banków, domów inwestycyjnych i towarzystw ubezpie-czeniowych wykorzystują tę sytuację, by wzmocnić wła-sne wpływy i postrzegane znaczenie. Stąd też losy i dzie-je rozwoju sektora finansowego w większości krajów Eu-ropy Środkowo-Wschodniej w pierwszej dekadzie trans-formacji to historia nierównej walki o przywrócenie nieza-wodnych kanałów i ostrożnej praktyki pośrednictwa fi-nansowego – o stworzenie nowej kultury zaufania pomi-mo wszelkich konsekwencji trudnego bagażu przeszło-ści, który niejednokrotnie charakteryzowały przestęp-czość i korupcja, kumoterstwo i manipulacje. 2. Zaufanie zakorzenione w kulturze i tradycji Bez wątpienia zasadnicze znaczenie ma to, by pośre-dnictwo finansowe wprowadzać na nowo w sposób wiary-godny, gdyż nie ma wzrostu gospodarczego bez skutecz-nego i wydajnego lokowania oszczędności finansowych przedsiębiorstw i gospodarstw domowych w postaci inwe-stycji. Tego właśnie brakuje w świecie transformacji po wy-niszczającym doświadczeniu komunizmu, kiedy to redy-strybucja środków dokonywała się na drodze administra-cyjnej, a nie na podstawie decyzji biznesowych wynikają-cych ze świadomego podejmowania ryzyka. Doprowadziło to do powstania odmiennej kultury i tradycji, nie wymaga-jącej inwestycji w zaufanie. Zmiana tej kultury i tradycji i przywrócenie podejścia rynkowego wymaga wiele czasu, nawet wówczas, gdy elity polityczne wiedzą, czego potrze-ba do odtworzenia takiego zaufania i działają w tym kierun-ku. Jednakże pierwsza dekada transformacji uświadamia nam, że konstytutywne elementy tego zaufania nie zostały w pełni zrozumiane, a tym bardziej wdrożone w praktyce. Wwiększości krajów nastąpiły przypadki nadużywania kieł-kującego dopiero zaufania publicznego, zaś w niektórych krajach, zwłaszcza w Rosji, zaufanie publiczne było syste- 9
matycznie niszczone przez postępującą szkodliwą degra-dację systemu finansowego. Na przykład w Rosji osoby, które ulokowały swe środki w posiadających licencje ban-kach, mogły je stracić co najmniej dwukrotnie – po raz pierwszy wówczas, gdy hiperinflacja w pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych pożarła większość oszczędności, zaś po raz drugi wtedy, gdy sektor bankowy załamał się w sierpniu 1998 r. Osoby, które swe oszczędności trzyma-ły w walutach obcych, w skarpecie czy za granicą, nie utra-ciły ich. (Oznacza to, że wypływ kapitału jest nie tylko zja-wiskiem odzwierciedlającym nielegalny i masowy wywóz środków przez zamożnych biznesmenów czy przestępców, lecz zakorzenioną codzienną praktyką nawet drobnych ciu-łaczy, nauczonych gorzkim doświadczeniem.) 3.Warunki wyjściowe W niektórych krajach reformę systemu finansowego, a przede wszystkim bankowości, rozpoczęto jeszcze przed przemianami politycznymi.Węgry i Polska już odpo-wiednio w roku 1987 i 1988 stworzyły dwupoziomową strukturę bankowości. Jugosławia, która w czasach socja-listycznych formalnie zawsze posiadała strukturę dwupo-ziomową, rozpoczęła stopniową liberalizację regulacji bankowych w drugiej połowie lat osiemdziesiątych. Cze-chosłowacja, Rumunia, Bułgaria oraz byłe republiki Związ-ku Radzieckiego miały o wiele mniej szczęścia – mogły rozpocząć reformę finansową dopiero po dość gwałtow-nych wydarzeniach politycznych, pod auspicjami pierw-szych demokratycznych rządów. Jednakże warto zauwa-żyć, że we wszystkich krajach regulacje dotyczące tworze-nia i funkcjonowania banków i innych pośredników były dość liberalne, czasem nawet zbytnio liberalne, co umoż-liwiło podjęcie szerokich inicjatyw prowadzących do szyb-kiego wzrostu liczby i wielkości tych instytucji. Dobrą wia-domością było to, że – oprócz początkowego ograniczania możliwości w zakresie przyjmowania przez banki depozy-tów gospodarstw domowych czy dokonywania transakcji walutowych – brak było poważniejszych ograniczeń admi-nistracyjnych dla pozyskiwania klientów, określania pozio-mu opłat i stóp procentowych. Konkurencji nie ograniczały żadne administracyjne limity dotyczące grupy klientów, ro-dzajów działalności i określania cen produktów. Złą wiado-mością było zaś to, że nie istniały również regulacje ostrożnościowe. Minimalne wymogi kapitałowe, wskaźniki płynnościowe, pojęcia wypłacalności i adekwatności kapi-tałowej, wymogi klasyfikacji aktywów i tworzenia rezerw, adekwatne zasady podatkowe itp. nie istniały jeszcze w początkach transformacji. Wytworzyło to środowisko nieco „dzikiego”, liberalnego kapitalizmu, w którym klienci i zarządy nadal państwowych instytucji finansowych, jak również właściciele i menadżerowie nowo utworzonych in-stytucji prywatnych mogli wykorzystywać liczne luki pra-wne i regulacyjne (a czasami wręcz ich nadużywać) dla swych osobistych korzyści kosztem właścicieli lokat, kre-dytobiorców, a w końcu również podatników. 4.Wspólne cechy w roku 2000 Po dziesięciu latach transformacji sektor finansowy w Europie Środkowo-Wschodniej charakteryzuje się: 1. Niskim poziomem pośrednictwa finansowego (za-ledwie 5-40% PKB). 2. Względnie niską jakością aktywów i poważnym niedokapitalizowaniem. 3. Nadal dość małym zakresem usług, zwłaszcza niebankowych. 4. Bardzo niedojrzałymi strukturami nadzoru właści-cielskiego, zewnętrznymi i wewnętrznymi. 5. Coraz bardziej zaawansowanym środowiskiem prawnym i regulacyjnym. 6. Płytkim potencjałem wdrażania i egzekwowania regulacji. Wporównaniu z rozwiniętymi krajami uprzemysłowiony-mi czy nawet niektórymi szybko rozwijającymi się krajami Azji lub Ameryki Łacińskiej, system pośrednictwa finanso-wego w Europie Środkowo-Wschodniej jest nadal bardzo płytki. Nie tylko poziom oszczędności lokowanych w syste-mie bankowym i ubezpieczeniowym jest niższy niż w go-spodarkach rozwiniętych; co więcej, również poziom środ-ków bezpośrednio wprowadzonych do sektora realnego w postaci kredytów, obligacji korporacyjnych, wtórnych emi- 10
sji akcji itp. jest poniżej porównywalnych standardów i fak-tycznego zapotrzebowania. Nawet najbardziej zaawanso-wane gospodarki Europy Środkowej – Polski, Węgier i Czech – wykazują duży deficyt w kredytach dla firm; kwo-ty kredytów udzielonych gospodarce realnej nie przekracza-ją 40% PKB.Ten brak rynkowy jest bezpośrednim wynikiem wielu różnych czynników: we wszystkich krajach obserwo-wano przez kilka lat nadmierną i hojną akcję kredytową, po czym nastąpił krach kredytowy i skrajne unikanie ryzyka po upadku niektórych banków i domów inwestycyjnych oraz wzroście restrykcyjności polityki pieniężnej i zastosowaniu zasad ostrożnościowych względem klasyfikacji aktywów, wyceny zabezpieczenia, tworzenia rezerw itp. Jeśli w pierw-szym etapie ekspansji wyraźnie pomogła akcja kredytowa uprzywilejowująca ustosunkowane osoby, wspierana przez wpływowych parlamentarzystów, urzędników rządowych i ustosunkowanych biznesmenów, to reakcja na tak rozrzut-ną i mało ostrożna praktykę doprowadziła do pozbawienia środków nawet najbardziej rentowne przedsiębiorstwa o wysokiej zdolności kredytowej. Wiele banków w krajach przechodzących transformację nadal funkcjonuje jak broke-rzy na rynkach pieniężnych i kapitałowych, próbując bezpo-średnio powiązać swoich partnerów biznesowych, oferując im usługi generujące prowizje, nie podejmując jednak ryzy-ka właściwego pośrednictwa dostępnych środków. Kolejne próby uporządkowania sytuacji i poprawienia jakości aktywów podejmowane w drodze interwencji rzą-dowych miały również, jak kij, dwa końce.Podczas gdy sa-nacja największych banków państwowych była oczywiście nieunikniona ze względu na odziedziczone ogromne port-fele złych kredytów, jednak przeprowadzone przez pań-stwo programy dokapitalizowania i restrukturyzacji ban-ków były zbyt hojne, zbyt obszerne, zbyt liczne i kosztow-ne. Zarządy banków państwowych nie doceniały zwykle prawdziwej wielkości strat, aż było za późno – a wtedy, po ogłoszeniu programu sanacji, zaczynały je wyolbrzymiać. Ponieważ niezwykle trudno było odróżnić złe aktywa, fak-tycznie będące dziedzictwem przeszłości od tych powsta-łych po przemianach politycznych i właściwie niemożliwe było wskazanie osób odpowiedzialnych za gwałtowne po-gorszenie się portfeli kredytów w świetle upadku bardzo licznych klientów korporacyjnych, władze nie miały innego wyjścia, jak przyznać się do porażki i nadal przepompowy-wać środki budżetowe do upadających okrętów flagowych sektora bankowego. Jednakże nie była to dobra wymówka dla braku poważnych wysiłków mających na celu określe-nie i wyegzekwowanie odpowiedniego zestawu ograniczo-nych czasowo, kwantyfikowalnych i poddanych monitorin-gowi kryteriów wyników, na podstawie których można by oceniać sukcesy starych/nowych zarządów. Z tego powo-du, jak również ze względu na raczej luźne ramy innych aspektów planów sanacji w powiązaniu z poważnymi wa-dami w zakresie zrozumienia i oceny wielkości pośrednich strat w przypadku poszczególnych banków, niejedne wła-dze wpadły w pułapkę koniecznego powtórzenia konsoli-dacji działalności bankowej i ubezpieczeniowej, tym sa-mym przeznaczając nieproporcjonalnie dużą część środ-ków budżetowych na proces ekonomicznie nieunikniony, lecz politycznie szalenie bolesny. Nawet Węgry, o których mówi się, że osiągnęły najlepsze dotychczas wyniki w roz-woju sektora finansowego, przeznaczyły ponad 10% swo-jego PKB na ponad trzy rundy sanacji sektora bankowe-go. W Rumunii, bank-okręt flagowy Bancorex, dawniej fi-nansujący handel zagraniczny, był dokapitalizowywany pięciokrotnie, zanim władze wreszcie podjęły decyzję o je-go likwidacji. W innych krajach, zwłaszcza w Chorwacji, władze czuły się zobowiązane do sanacji również dużych banków prywatnych, by uniknąć załamania się całego sy-stemu. Ale w krajach, w których prywatne banki komercyj-ne nie odgrywały znaczącej roli w przyjmowaniu lokat go-spodarstw domowych i kierowaniu tych środków do sekto-ra realnego, nawet załamanie się systemu nie musiało ko-niecznie doprowadzić do znaczących działań władz na rzecz sanacji sektora bankowego. Rosja jest najlepiej chy-ba znanym przykładem takiego dość racjonalnego braku działania. „Banki mają dużo pieniędzy, ale są to wszystko cudze pieniądze” W krajach przechodzących transformację istnieje fatal-ne nieporozumienie co do charakteru i roli działalności bankowej.Wiele osób ma dość zniekształcony obraz istoty bankowości, zwłaszcza gdy wypowiada się opinie oparte na bardzo powierzchownym zrozumieniu tego, na czym polega pośrednictwo finansowe.Na wczesnym etapie ewo- 11
lucji bankowości dość częste i powszechnie akceptowane były poglądy, że banki powinny płacić wysokie odsetki od lokat, pobierać niskie odsetki od kredytów i utrzymywać wysoką rentowność, by wypłacać wysokie dywidendy po komercjalizacji. Ostrożne zarządzanie ryzykiem i płynno-ścią z jednoczesnym kontrolowanym wzrostem i optymali-zacją kosztów w celu osiągnięcia maksymalnej wydajności to koncepcje wówczas raczej nie znane bądź powszechnie źle zrozumiane. Prywatni biznesmeni, władze samorządo-we, a nawet niektóre kościoły chciały utworzyć własne ban-ki, by pozyskać cudze środki na finansowanie własnej sta-tutowej i powiązanej działalności. W imię wspierania two-rzenia, rozwoju i funkcjonowania nowych firm, banki, za-równo prywatne jak i publiczne, miały gromadzić portfele inwestycyjne złożone z akcji spółek o bardzo małej płynno-ści. Banki państwowe były otwarcie krytykowane przez przedstawicieli władz za to, że nie pomagają ważnym przedsiębiorstwom i zbyt wiele środków lokują w papiery rządowe nie obciążone ryzykiem. Na zarządy, które chcia-ły tworzyć większe rezerwy na pokrycie ewentualnych strat swych banków, nasyłano inspekcję skarbową. Brak było konsekwentnych wytycznych działania określonych przez władze dla zarządów banków państwowych. Przedstawiciele różnych instytucji państwowych za-siadający w zarządach i radach nadzorczych banków państwowych kierowali się w najlepszym przypadku wą-sko pojętym interesem swych jednostek administracji czy, w najgorszym razie, swymi osobistymi interesami. Ludzie tacy byli często wymieniani, a w wielu przypadkach mia-nowano ich w celu otwartego promowania partykularnych interesów politycznych ich mocodawców. Brak było rów-nież zasad ostrożnościowych, jakimi mogliby kierować się w swych działaniach. Nowoczesne ustawodawstwo bankowe wprowadzono późno i dość często zmieniano. Organy regulacyjne i nadzorcze – nawet w najbardziej za-awansowanych gospodarczo krajach – pozostawały sła-be i nadmiernie upolitycznione. Podsumowując, struktury nadzoru właścicielskiego wewnętrznego i zewnętrznego nadal były nieadekwatne; z wyjątkiem tych instytucji fi-nansowych, które zostały w końcu sprywatyzowane z udziałem silnych i ostrożnych inwestorów, w większości przypadków pierwszorzędnych, renomowanych zagra-nicznych partnerów strategicznych. 5. Rosnące różnice między krajami w rozwoju sektora finansowego W tle tego ogólnie niejasnego obrazu kryją się duże i rosnące różnice w rozwoju sektora finansowego pomię-dzy różnymi krajami, które tłumaczy głównie różny poziom polityki władz i reform wdrożonych w celu modernizacji. Ponieważ rozbieżności te stają się obecnie coraz bardziej znaczące, a ponadto w dużym stopniu przyczyniają się do wciąż rosnących różnic w potencjale średnioterminowego rozwoju, należy przyjrzeć im się bardziej szczegółowo. W niniejszym artykule porównam ze sobą doświad-czenia dziesięciu krajów Europy Środkowo-Wschodniej1, które można podzielić na następujących pięć grup: 1. Zaawansowani reformatorzy: Polska i Węgry. 2. Niechętni reformatorzy: Czechy i Słowenia. 3. Borykający się z podwójnym dziedzictwem: Sło-wacja i Chorwacja. 4. Zdesperowani reformatorzy: Bułgaria i Rumunia. 5. Przypadki przedłużającego się kryzysu: Rosja i Ukraina. Należy jednak podkreślić, że powyższa klasyfikacja odzwierciedla tylko postępy poczynione w modernizacji sektora finansowego, co niekoniecznie oznacza, że dane kraje osiągnęły podobny poziom rozwoju w innych obsza-rach reform strukturalnych. W odróżnieniu od reform ma-kroekonomicznych, gdzie terapia szokowa i wszechstron-ne pakiety dostosowawcze mogą występować i być jedno-cześnie z powodzeniem wdrażane, w przypadku mikroeko-nomicznych reform: strukturalnych i instytucjonalnych na-stępuje tylko stopniowy postęp na drodze ewolucji wykazu-jący pewną cykliczność wraz z upływem czasu.Mimo to po pierwszych dziesięciu latach transformacji nasuwa się bez wątpienia jeden wniosek: dojrzałość i konsekwencja reform zmierzających do modernizacji sektora finansowego są najważniejszym czynnikiem sprzyjającym zdrowemu zrów-noważonemu rozwojowi pośrednictwa finansowego, który z kolei w dużym stopniu przyczynia się do ożywienia i po-jawienia konkurencyjnej i szybko rozwijającej się gospo-darki realnej zapewniającej zrównoważony rozwój. I jeszcze jedno zastrzeżenie: inne czynniki, jak wa-runki wyjściowe (np. stopień swobody tolerowanej i osią- 12
gniętej w systemie komunistycznym, względnie swobod-ny przepływ osób i idei, dostępność wyższej edukacji, poziom osobistego majątku i doświadczeń w ogólnej przedsiębiorczości), położenie geograficzne (tj. bliskość rynków zachodnich), czynniki polityczne, jak stabilność i dojrzałość demokracji, podejście kulturowe, jak stano-wisko opinii publicznej względem inwestycji zagranicz-nych, powszechne i autentyczne dążenie do NATO i Unii Europejskiej itp., również odgrywają bardzo ważną rolę determinującą ogólne postępy w dostosowaniu gospo-darczym i modernizacji wspomnianych dziesięciu kra-jów. Bez wątpienia wszystkie te czynniki ukształtowały politykę i reformy zmierzające do restrukturyzacji sekto-ra finansowego, zaś wyniki czy niepowodzenia takiej po-lityki i reform modyfikowały również wpływ wszelkich in-nych czynników. 6. Zaawansowani reformatorzy Zarówno Polska jak iWęgry przyjęły bardzo liberalne podejście w pozyskiwaniu bezpośrednich inwestycji za-granicznych na drodze do modernizacji sektora finanso-wego. Nowo powstałe zagraniczne spółki zależne i joint venture założone z państwowymi bankami i towarzy-stwami ubezpieczeniowymi pojawiły się na rynku je-szcze przed przemianami politycznymi. Co ciekawe, Węgry sprzedały pakiet kontrolny w dwóch dużych pań-stwowych towarzystwach ubezpieczeniowych przed ro-kiem 1993, by uniknąć ich bankructwa i likwidacji. Co więcej, wszystkie inne nowo powstałe mniejsze przed-siębiorstwa w sektorze ubezpieczeniowym zostały wy-kupione przez zagranicznych inwestorów strategicznych w pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych. Z kolei Pol-ska była o wiele bardziej ostrożna i nieco mniej śmiała w tej dziedzinie: jedyne państwowe towarzystwo ubez-pieczeniowe zostało tylko częściowo zrestrukturyzowa-ne i nadal czeka na prywatyzację. Polska bankowość była w o wiele większym stopniu poddana szybkiej prywatyzacji. Duże państwowe banki, powołane początkowo dla obsługi pewnych określonych obszarów i częściowo zmodernizowane w oparciu o part-nerskie porozumienia z doświadczonymi zachodnimi in-stytucjami finansowymi, zostały już w pełni wchłonięte przez inwestorów zagranicznych i konkurują na poziomie rynku krajowego. Co ciekawe, jedynym wyjątkiem jest naj-większy bank, będący częścią dawnej wyspecjalizowanej kasy oszczędnościowej, PKO BP, który nadal w pełni na-leży do skarbu państwa i wciąż ugina się pod ciężarem starych portfeli kredytów mieszkaniowych. Jest to najlep-szy przykład bardzo drażliwej i złożonej natury restruktu-ryzacji banków oszczędnościowych. Elity polityczne łudzą się, że jest to naprawdę bardzo wyspecjalizowany rodzaj działalno-ści, klejnot w koronie, którego nie można sprzedać zagranicznym inwestorom. Węgry również w pewnym sensie wpa-dły w tę samą pułapkę, kiedy Postabank, nowo powstały formalnie prywatny bank wydzielony z pocztowego banku oszczęd-nościowego, zbankrutował w 1998 roku w konsekwencji skrajnie złego zarządzania i wreszcie oszustw.Władze czuły się zobo-wiązane do sanacji tego banku z wykorzy-staniem dużych środków z kieszeni podat-nika. Przez kraj przetoczyła się szeroka dyskusja, czy bank ma pozostać państwo-wy, czy też znów go prywatyzować, a jeśli – większość dużych banków kontrolują zagraniczni inwestorzy stra-tegiczni – kapitał zagraniczny odgrywa dominującą rolę w całym systemie bankowym – większość banków ma dobre portfele, wystarczające rezerwy i ka-pitały – wewnętrzny nadzór właścicielski bliski praktykom zachodnim – jakość usług w bankowości korporacyjnej szybko rośnie – szybki rozwój i szeroki asortyment usług bankowości detalicznej – dość duże i płynne rynki kapitałowe (obligacji rządowych i akcji) – zaawansowane regulacje i coraz lepsze ich egzekwowanie – konkurencyjne otoczenie, dobre uregulowanie wejścia i wyjścia – niemal pełna liberalizacja ponadgranicznych usług finansowych – obszary zastoju w regulacji i prywatyzacji – zaawansowana reforma emerytalna i zarządzanie funduszami 13
tak, to czy sprzedać pakiet kontrolny dużemu i ostrożne-mu inwestorowi strategicznemu, czy też planować wyłącz-nie ofertę publiczną. Uprzedni bank oszczędnościowy OTP sprywatyzowano w ten właśnie sposób. (Postabank miał zostać sprzedany OTP bez przetargu, lecz w końcu władze węgierskie nie zaakceptowały ceny proponowanej przez OTP, którą uznano za śmiesznie niską. Obecnie, w kwietniu 2001 r., władze mówią o sprzedaży bądź prze-kazaniu Postabanku poczcie państwowej.) WPolsce Bank Handlowy przez dłuższy czas dumny był z braku kontrolu-jącego udziałowca, aż na początku 2000 r. został niemal zupełnie wchłonięty przez Citibank, gdy Skarb Państwa sprzeciwił się niemal otwartej próbie przejęcia przez nie-miecki Commerzbank. Ten przykład wyraźnie wskazuje, że pomimo politycznej niechęci i żywych dyskusji, prywa-tyzacja poprzez sprzedaż kontrolnego pakietu renomowa-nemu zagranicznemu partnerowi strategicznemu jest bez porównania najskuteczniejszym sposobem na stabilizację i modernizację słabych banków państwowych. Jeśli efek-tywną kontrolę utrzymuje państwo lub zarząd, nawet w przypadku większościowych udziałów prywatnych, mo-że to z łatwością prowadzić do nagłego pogorszenia się lo-sów banku. Z kolei jeśli zarząd działa ostrożnie i ma wsparcie pierwszorzędnych inwestorów, bank może paść ofiarą dużych przejęć strategicznych na szybko konsolidu-jącym się rynku. Strategiczne inwestycje zagraniczne w większości wiodących banków zakończyły się bezwarunkowym sukcesem tak w Polsce, jak i na Węgrzech, po szeregu kolejnych prób obmyślonej i sfinansowanej przez pań-stwo konsolidacji niewypłacalnych banków państwo-wych. Zagraniczni partnerzy strategiczni byli w stanie i mieli wolę, by nie tylko dostarczyć tak potrzebny dodat-kowy kapitał i umiejętności zarządcze, ale również zna-cząco przyczynić się do powstania nowych produktów, innowacji, modernizacji zarządzania ryzykiem i operacji gospodarki pieniężnej, kontroli wewnętrznej, technologii informatycznych itp. To nie przypadek, że Polska i Węgry stanowią rów-nież najlepszy przykład rozwoju rynków kapitałowych. Oba kraje dysponują, wedle standardów tego regionu, dość dużym, dobrze dokapitalizowanym i raczej płyn-nym rynkiem akcji. Ta wiodąca pozycja w regionie jest bardzo znaczącym osiągnięciem w świetle braku (na Węgrzech) lub bardzo podrzędnego znaczenia (w Pol-sce) programu powszechnej prywatyzacji. W zamian władze i uczestnicy rynku postanowili oprzeć się na dwóch istotnych czynnikach: stopniowej, a do połowy lat dziewięćdziesiątych pełnej liberalizacji zagranicznych inwestycji portfelowych (w powiązaniu z wczesną wy-mienialnością rachunków kapitałowych dla tego rodzaju inwestycji) oraz wysokim poziomie transparencji po-przez przyjęcie i egzekwowanie najnowszych zacho-dnich standardów upowszechniania informacji, zasad notowania, określania cen, rozliczeń itp.Wysoki poziom samoregulacji stale charakteryzował obie instytucje, co znakomicie przyczyniło się do odtworzenia kultury i za-ufania niezbędnych dla stałego wzrostu obrotów na ryn-kach kapitałowych. Oprócz obrotu akcjami, Warszawska Giełda Papierów Wartościowych stworzyła znaczący ry-nek obligacji korporacyjnych, zaś Giełda Papierów War-tościowych w Budapeszcie zyskała na atrakcyjności dzięki obrotom papierami rządowymi. Funkcjonuje tu również obrót instrumentami pochodnymi, jak opcje i fu-tures, choć ten rynek w obu krajach jest jeszcze na bar-dzo wczesnym etapie rozwoju. Polska i Węgry wdrożyły już bardzo szeroki program reform systemu emerytalne-go poprzez utworzenie struktury złożonej z trzech fila-rów z systemem obowiązkowych i dobrowolnych skła-dek na zarządzane przez prywatne firmy fundusze kapi-tałowe. Te ostatnie, wraz z prywatnymi towarzystwami ubezpieczeń, stanowią obecnie kręgosłup krajowych in-westycji instytucjonalnych i dostarczają coraz więcej środków z zakontraktowanych oszczędności na uznane rynki kapitałowe. Rozmiar reform sektora finansowego w tych dwóch krajach odzwierciedla wysoki i zrównoważony poziom wzrostu gospodarczego osiągnięty w ciągu ostatnich 4 – 5 lat. Już obecnie istnieje szeroki wybór usług finan-sowych dostępnych na zasadach konkurencji dla firm z sektora realnego. Dzięki szerokiej liberalizacji ponad-granicznych transakcji finansowych przynajmniej na dłuższym końcu rynku, największe przedsiębiorstwa, w tym firmy zagraniczne, mogą z łatwością finansować swą działalność ze źródeł zagranicznych. O względy średnich przedsiębiorstw konkuruje szereg banków. Ma- 14
ją one również dostęp do mniej ściśle uregulowanych segmentów prywatnego rynku kapitałowego. Jednakże małe przedsiębiorstwa nadal borykają się z pewnymi trudnościami – tylko kilka banków zdecydowało się na obsługę tego segmentu rynku. Jednocześnie należy pa-miętać o problemach, jakie banki napotykają w ocenie historii takich małych przedsiębiorstw, oszacowaniu ich poziomu zwrotu i ryzyka, oraz przejmowaniu zabezpie-czenia w przypadku naruszenia warunków umowy. 7. Niechętni reformatorzy Czechy i Słowenia to najlepsze przykłady krajów, w których pewne korzystne warunki wyjściowe – zwła-szcza wysoki poziom dochodów per capita dzięki długiej tradycji przemysłowej i zaawansowanej strukturze go-spodarczej, dobrze rozwiniętej według standardów tego regionu, oraz nowe bodźce po uwolnieniu od obowiązku wspierania słabiej rozwiniętych części kraju w efekcie rozpadu Czechosłowacji i Jugosławii – okazały się za-równo błogosławieństwem, jak i przekleństwem. Oba kraje korzystały z bezprecedensowej stabilności poli-tycznej i dość długiego miesiąca miodowego z tym sa-mym rządem czy rządzącą koalicją. Ogromny sukces wczesnej stabilizacji makroekonomicznej w połączeniu ze skutecznym przeorientowaniem eksportu na rynki zachodnie wytworzyły poczucie samozadowolenia i po-wszechną niechęć wobec podejmowania bardziej zna-czących i bolesnych reform strukturalnych, jak moderni-zacja sektora finansowego. Oba kraje rozpoczęły wcze-sne dokapitalizowanie swych największych instytucji fi-nansowych i postanowiły na tym poprzestać. Władze otwarcie i wyraźnie opowiadały się przeciwko sprzedaży pakietów kontrolnych w wiodących bankach i towarzy-stwach ubezpieczeniowych jakimkolwiek inwestorom zagranicznym. Przeciwnie, twierdziły, że banki są już w rękach prywatnych (w przypadku Czech duże banki formalnie zostały na poły sprywatyzowane w efekcie po-wszechnej prywatyzacji) lub uznały, że przy braku sil-nych inwestorów krajowych lepiej jest utrzymać je pod ścisłą kontrolą państwową (w Słowenii). Program powszechnej prywatyzacji raczej nie dopo-mógł w modernizacji sektora finansowego. W Czechach co najmniej dwa z największych banków, Komercni Ban-ka (KB) i Investicni a Postovni Banka (IPB), czuły się zo-bowiązane, by nadal finansować wielu ze swych tradycyj-nych i wciąż niezrestrukturyzowanych klientów, z których wielu było również ich współwłasnością za pośrednic-twem powołanych przez banki spółek za-rządzania inwestycjami. Rosnące zaanga-żowanie kapitałowe banków wśród ich klientów postrzegano jako naśladowanie rzekomo pozytywnej niemieckiej praktyki bliskich związków między bankami a przedsiębiorstwami przemysłowymi bez jednoczesnego obciążenia niemieckimi re-gulacjami i bez samych inwestorów nie-mieckich. Słowenia żywiła podobną nie-chęć wobec inwestorów zagranicznych. Nawet strategiczni zagraniczni inwestorzy nie zawsze byli mile widziani w dużych bankach, domach inwestycyjnych i towa-rzystwach ubezpieczeniowych. Jugosło-wiańska droga powszechnej prywatyzacji wytworzyła jeszcze więcej konfliktów inte-resu niż czeska, gdyż w tym przypadku by- – największe banki pozostają pod kontrolą państwa lub są od nie-dawna 15 prywatne – opóźniane, niechętnie podejmowane działania dla pozyskania za-granicznych inwestorów strategicznych – sanacja wiodących banków trwa lub niedawno się zakończyła – portfele innych, przeważnie średniej wielkości banków są wzglę-dnie zdrowe – nadzór właścicielski nadal musi zostać poważnie wzmocniony – jakość usług i bankowość detaliczna szybko się rozwijają – mniejsze, fragmentaryczne i dość mało płynne rynki kapitałowe – ulepszane regulacje, trochę luk, nierówne egzekwowanie – rosnąca konkurencja w krajowych usługach finansowych – niebankowe pośrednictwo finansowe wymaga dalszych reform – pewna niechęć i opór wobec dalszej liberalizacji – reforma emerytalna i zarządzanie funduszami wciąż na wstęp-nym etapie
ło odwrotnie: to banki były często własnością swych klien-tów o niskiej wiarygodności kredytowej. Taki model uwa-ża się za najbardziej niebezpieczny układ powiązań wła-snościowych na kształt błędnego koła. Koszty tej niechęci i samozadowolenia były szczególnie wysokie w Czechach.Najlepiej obrazuje to wymuszone po-nowne upaństwowienie upadającego IPB i natychmiasto-wa sprzedaż bankowi Ceskoslovenska Obchodni Banka (CSOB) w czerwcu 2000 r., co było naprawdę bezprece-densowym krokiem w historii konsolidacji i prywatyzacji w sektorze bankowym. Z tej historii płynie kilka wniosków. Po pierwsze, nie ma sensu sprzedawać nawet wzglę-dnie większościowych udziałów jednostce zagranicznej, jeśli nie przekazuje się jej faktycznej kontroli zarządczej i odpowiedzialności. Po drugie, nie wszystkie dobrze brzmiące zagraniczne nazwy reprezentują firmę napraw-dę ostrożnego partnera strategicznego. Po trzecie, co najważniejsze, władze powinny bardzo dokładnie przy-gotować dokumentację prawną wszystkich transakcji, by mieć pewność, że przeprowadzone badanie due diligen-ce wartość aktywów ocenia rozsądnie i realistycznie, właściwie identyfikuje wszelkie wątpliwości co do warto-ści aktywów i warunkowych zobowiązań, a majątek do-chodowy wyraźnie oddziela od niedochodowego. Nieste-ty, żaden z tych fundamentalnych warunków nie został spełniony przy zawarciu formalnej transakcji sprzedaży IPB Nomurze w 1997 roku.W efekcie zaistniał podręcz-nikowy przypadek ryzyka moralnego, kiedy to partnerzy prywatni mogli sprywatyzować wszelkie zyski, zaś (no-we) władze czeskie zostały zobowiązane do przejęcia na siebie wszelkich strat. Koszty sanacji trzech dużych cze-skich banków również przekroczyły poziom 10% PKB. Koszty te mogłyby być o wiele niższe, gdyby banki te sprzedano renomowanym i ostrożnym zagranicznym in-westorom strategicznym zaraz po wstępnej restruktury-zacji. (Nastąpiło to na długo przed rozpadem Czechosło-wacji, kiedy wyeliminowano wszystkie niedochodowe ak-tywa odziedziczone po czasach komunistycznych.) Cho-ciaż Czechy mogą obecnie z łatwością pozwolić sobie na spowodowany tym wzrost swego wewnętrznego zadłu-żenia publicznego, stracono znakomitą okazję, umniej-szając dynamikę wzrostu gospodarczego i spowalniając proces dostosowywania się do Unii Europejskiej. Słowenia w swej polityce i deklaracjach wykazywała mniejsze samozadowolenie, lecz była równie niechętna wobec pozyskiwania zagranicznych udziałowców dla instytucji sektora finansowego. Dwa największe banki, Nova Ljubljanska Banka (NLB) i Nova Kreditna Banka Maribor (NKBM), są nadal kontrolowane przez skarb państwa i nie ma widoków na konkretne plany ich osta-tecznej prywatyzacji. Chociaż niektóre banki zagranicz-ne utworzyły swe spółki zależne, których są wyłączny-mi właścicielami, i zaczęły konkurować z dwoma naj-większymi bankami oraz mniejszymi regionalnymi in-stytucjami finansowymi, to mały słoweński rynek jest obecnie tak zatłoczony, iż pojawiła się poważna groźba, że dwa duże banki publiczne szybko utracą swój udział w rynku, zwłaszcza że w chwili przystąpienia do Unii Europejskiej obowiązywać będzie zasada swobodnego otwierania oddziałów bankowych. Ponadto Słowenia nałożyła szereg ograniczeń na przepływ nie tylko kapi-tału krótkoterminowego, ale również inwestycyjnego, próbując w ten sposób bronić krajowej waluty. Aż do niedawna ograniczenia te nadal obowiązywały. Utru-dniano czasami nawet inwestycje bezpośrednie w firmy niefinansowe, co utrwalało niską wydajność przedsię-biorstw wynikającą z wadliwego programu powszech-nej prywatyzacji, co z kolei skutecznie blokowało szer-szą restrukturyzację, uniemożliwiając zwolnienia zbęd-nych pracowników i utrzymując wynagrodzenia na po-ziomie znacznie wyższym od tego, na jaki można by sobie racjonalnie pozwolić. Polityka władz nie ułatwiała również szybkiego dosto-sowania i głębszej restrukturyzacji. Podatki dochodowe od osób fizycznych są nieznośnie wysokie, co wspiera tylko bardzo hojny i niezreformowany repartycyjny sy-stem emerytalny i nadmiernie rozbudowany system opieki zdrowotnej. Inicjatywy prywatne w zakresie zarzą-dzania funduszami emerytalnymi oraz składkami ubez-pieczeniowymi i innymi zakontraktowanymi oszczędno-ściami są w powijakach, tylko częściowo będąc dostęp-ne jednostkom zagranicznym. Podsumowując, można śmiało powiedzieć, że słoweński system finansowy nie realizuje swojego potencjału, gdyż oprócz udanej sana-cji banków nie poddano go dotychczas większym funda-mentalnym reformom. 16
Ironią historii jest również to, że rynki akcji w Cze-chach i Słowenii są o wiele mniejsze i mniej płynne niż w Polsce czy na Węgrzech, nie tyle pomimo, co raczej ze względu na niekorzystne warunki wyjściowe stworzo-ne przez program powszechnej prywatyzacji. I znów czeski rynek akcji stanowi świetny przykład porażki. Na pierwszy rzut oka program powszechnej prywatyzacji dał znakomity jednorazowy bodziec dla formalnej kapi-talizacji otwartych rynków, zwłaszcza przy braku wszel-kich znaczących kryteriów notowań i upowszechniania informacji o akcjach. Ekstremiści ideologiczni chwalili nawet brak wymogów wejścia na rynek w imię nieogra-niczonego liberalizmu, który umożliwia najpierw stwo-rzenie rynku, a nie zdławienie go obciążeniami regulacji i ciężkimi strukturami nadzorczymi. Ale brak przejrzys-tości i egzekwowalnych zasad stał się wręcz zaprosze-niem do nadużyć i ostatecznie doprowadził do odwrot-nych skutków, stając się źródłem powszechnych rozcza-rowań, a nawet wrogości wobec rynku akcji. Negatywne nastroje, zwłaszcza wśród zagranicz-nych inwestorów portfelowych, w połączeniu z heroicz-nymi wysiłkami pewnych oświeconych urzędników i tak dość słabych i znajdują-cych się pod politycznym ostrzałem urzę-dów nadzoru, doprowadziły ostatnio do zaostrzenia regulacji w celu odtworzenia zaufania, które utracono, bądź którego nigdy nie udało się uzyskać. Giełda Pa-pierów Wartościowych w Pradze w ostat-nich latach zdjęła z parkietu setki firm, ale mimo wprowadzenia i egzekwowania twardych zasad notowań i stałego ujaw-niania pełnych informacji, w 1999 r. jej łączne obroty nadal były na poziomie nie-całej jednej trzeciej obrotów giełdy w Bu-dapeszcie. (Węgry są bez wątpienia naj-lepszym odnośnikiem dla porównań z Czechami, gdyż ich gospodarka ma podobną skalę – PKB na poziomie około 50 miliardów USD – a kraj liczy sobie podobną liczbę mieszkańców – 10 milio-nów osób – przy czym populacja dość szybko zmniejsza się i starzeje.) 8. Borykający się z podwójnym dziedzictwem Rozwój polityczno-gospodarczy Słowacji i Chorwacji w ostatniej dekadzie transformacji jest uderzająco podobny, przy czym kraje te stanowią wyraźne przeci-wieństwo odpowiednio Czech i Słowenii, z którymi dzie-liły swe losy i historię przez niemal 70 lat. Oba te kraje po odzyskaniu niepodległości na początku lat dziewięć-dziesiątych miały przez dłuższy czas nacjonalistyczne i autokratyczne rządy. Ponieważ Chorwacja brała udział w konflikcie zbrojnym, próbując odzyskać swoją inte-gralność terytorialną, a pośrednio również w Bośni, ten-dencje nacjonalistyczne zyskały tu na znaczeniu i spo-wodowały większe zniekształcenia słabej gospodarki i wrażliwej tkanki społecznej niż na Słowacji. Charyzma-tyczni i populistyczni przywódcy polityczni w obu krajach usiłowali stworzyć krajową oligarchię, co szybko dopro-wadziło do praktyki zawierania nielegalnych transakcji przez osoby mające dostęp do poufnych informacji po – największe banki są sprzedane lub wkrótce zostaną sprzedane zagranicznym inwestorom strategicznym – silna motywacja do prywatyzacji wszystkich banków po kosztow-nej sanacji systemowej – szereg niewypłacalnych banków, które nadal należy poddać sa-nacji lub ostatecznej likwidacji – jakość portfeli dość słaba z wyjątkiem niektórych banków średniej wielkości – ostrożne działania nadal marginalne w nadzorze właścicielskim – jakość usług i bankowość detaliczna stopniowo ulegają poprawie – małe rynki kapitałowe o niskiej płynności i niewielkim udziale ka-pitału zagranicznego – poprawa regulacji, ale nadal nieśmiałe lub nierówne ich egzekwo-wanie – słaba konkurencja z segmentacją regionalną lub sektorową – niebankowe pośrednictwo finansowe na wstępnym etapie rozwoju – poważne zamiary i prace nad liberalizacją transakcji ponadgra-nicznych – głębokie problemy budżetowe i strukturalne; odkładana reforma emerytalna 17
programie powszechnej prywatyzacji rozpoczętym je-szcze w czasach Czechosłowacji i Jugosławii. Warunki wyjściowe były tu pod wieloma względami mniej sprzyjające rozwojowi instytucji finansowych. Oba kraje odziedziczyły gospodarkę realną silniej zorientowa-ną na rynek krajowy oraz rynki wschodnie, gospodarkę mniej konkurencyjną, o nieproporcjonalnie dużym znacze-niu dość przestarzałego przemysłu ciężkiego (np. prze-mysł stoczniowy w Chorwacji i przemysł obronny w Słowa-cji). Rynki na ich produkty bardzo szybko się załamały i ża-den z tych dwóch krajów nie był odtąd w stanie odzyskać zrównoważonej dynamiki eksportu. Ogólna modernizacja sektorów realnych była boleśnie długim procesem, gdyż dość słabi istniejący gracze, w większości przypadków by-li menadżerowie i pojawiający się klienci polityczni, sku-tecznie blokowali udział jednostek zewnętrznych, w tym tak potrzebnego kapitału zagranicznego.Względnie szyb-ki wzrost w połowie lat dziewięćdziesiątych był krótkotrwa-ły, gdyż opierał się na sztucznym rozdęciu popytu dzięki kredytom dla firm w obu tych krajach, a ponadto w Chor-wacji również na boomie odbudowy. Ponieważ odziedzi-czone przez oba kraje zadłużenie zagraniczne było mini-malne, nadmierne wydatki budżetowe umożliwiały ukrycie słabości strukturalnych i na długo opóźniały przeprowa-dzenie poważnych reform mających je naprawić. Ważniejsze instytucje finansowe niemal z definicji zo-stały formalnie sprywatyzowane również w efekcie pro-gramu powszechnej prywatyzacji. Chorwacja, jak wszyst-kie inne byłe państwa członkowskie Jugosławii, doświad-czyła najmniej korzystnej formy prywatyzacji. Kiedy sa-morządność pracowniczą formalnie przekształcono we własność akcji, banki natychmiast i niemal automatycznie przeszły w ręce swych wciąż niezrestrukturyzowanych klientów. Ponadto silna regionalizacja Chorwacji, którą odzwierciedlają również nazwy banków, wytworzyła lokal-ne monopole przy żadnym bądź znikomym poziomie kon-kurencji. Autokratyczne rządy w obu krajach bardzo ak-tywnie podsycały poczucie jedności narodowej, wspoma-gając powstanie wzajemnych stosunków własnościowych między lokalnymi firmami i instytucjami finansowymi ma-jącymi błogosławieństwo i usankcjonowanie ze strony sa-morządów lokalnych.Gęsta sieć wzajemnych usług i brak przejrzytości stworzyły bardzo płodny grunt do nadużyć politycznych i korupcji, co ostatecznie doprowadziło do upadku wielu banków w latach 1997-98. Sanacja w obu krajach była zadaniem niezwykle wymagającym i ko-sztownym i objęła niemal cały sektor, włączając w to za-równo publiczne, jak i prywatne instytucje finansowe. Konsekwencje tego bezcelowego przedsięwzięcia w kontekście przemian oligarchicznych są tak szkodli-we, jak samo dziedzictwo systemu komunistycznego. Obecnie szerokie koalicje partii demokratycznych usiłu-ją zapanować nad negatywnymi efektami tych znie-kształceń poprzez przeprowadzenie odważnych reform w celu zmniejszenia dystansu dzielącego te kraje od najbardziej zaawansowanych gospodarek przechodzą-cych transformację. Na Słowacji władze zrestrukturyzowały portfele trzech największych banków państwowych: Vseobecna Uverova Banka (VUB), Investicna a Rozvoja Banka (IRB) i Slovenska Sporitelna (SS), oraz zasygnalizowa-ły zdecydowane zamiary jak najszybszej sprzedaży pa-kietów kontrolnych w tych bankach pierwszorzędnym zagranicznym partnerom strategicznym. (Sprzedaż SS Erste Bankowi już się faktycznie dokonała.). Moderniza-cja prawna i regulacyjna, jak również korekta przepro-wadzonych niezgodnie z prawem transakcji prywatyza-cyjnych toczą się w szybkim tempie, czemu towarzyszy silna motywacja do pozyskania bezpośrednich inwesty-cji zagranicznych dla dużych firm spoza sektora finan-sowego. Dzięki szybkiej liberalizacji finansowej i innym odważnym reformom strukturalnym Słowacja została w 2000 r. trzydziestym członkiem OECD. Z kolei Chorwacja skutecznie zakończyła prywatyza-cję swego wiodącego banku, Privredna Banka Zagreb (PBZ), i kontynuuje poważne działania zmierzające do pozyskania partnerów strategicznych dla wielu banków średniej wielkości. (Sfinalizowano również sprzedaż pa-kietów kontrolnych w Rijecka Banka (RB) i Splitska Ban-ka (SB) na rzecz silnych branżowych inwestorów zagra-nicznych.) Jednakże Chorwacja musi zakończyć likwi-dację wielu niewypłacalnych banków średniej wielkości, w tym największego i najważniejszego, Dubrovacka Banka, zanim dobry nadzór właścicielski stanie się po-wszechną praktyką w zarządzaniu instytucjami finanso-wymi. Sektor ubezpieczeniowy w obu krajach nadal po- 18
zostaje w dużej mierze niezrestrukturyzowany, podczas gdy jednostki zagraniczne bardzo szybko zyskują silną pozycję kosztem dawnego monopolu państwowego. I znów jest ironią historii, że władze słowackie, a i naj-pewniej nowe władze chorwackie, wykazują bardziej au-tentyczną wolę wprowadzania najbardziej zaawansowa-nej dobrej praktyki w zakresie transformacji, niewypłacal-ności, likwidacji, restrukturyzacji, a jednocześnie nie po-dejmują faktycznych wysiłków w celu pozyskania bezpo-średnich inwestycji zagranicznych, by zrekompensować gorszy wizerunek wypracowany przez te kraje w porówna-niu z lepiej postrzeganymi przez międzynarodowych inwe-storów Czechami i Słowenią. Ze względu na swe podwój-ne dziedzictwo i słabiej rozwiniętą strukturę gospodarczą, Słowacja i Chorwacja borykają się z większymi trudno-ściami w pozyskiwaniu znacznych bezpośrednich inwe-stycji zagranicznych dokonywanych przez renomowane firmy zagraniczne. Jest tak szczególnie w przypadku insty-tucji finansowych, gdzie głównym motywem interesów i działania ze strony zagranicznych inwestorów strategicz-nych jest nie tyle bieżąca wartość aktywów netto istnieją-cych przedsiębiorstw, co raczej potencjał przyszłego roz-woju całej gospodarki i szanse szybkiego przystąpienia kraju do Unii Europejskiej. Słowacja jest pod tym wzglę-dem w szczęśliwszym położeniu. Być może przyłączy się nawet do pierwszej grupy kandydatów do akcesji i przystą-pi do Unii wraz z nimi, podczas gdy Chorwacja w ogóle nie rozpoczęła jeszcze poważnych negocjacji. Jeśli idzie o rozwój rynków kapitałowych, to program powszechnej prywatyzacji w powiązaniu z brakiem ade-kwatnych regulacji i ich egzekwowania uniemożliwiły ich szybki rozwój. Choć ich sytuacja jest podobnie niekorzyst-na, pomiędzy oboma krajami występują pewne różnice, które wskazują, że słowacki rynek akcji charakteryzuje się większą liczbą notowanych walorów i chyba większą płyn-nością, zaś giełda chorwacka ma większe firmy o wyższej jakości (Pliva, Podravka i Zagrebacka Banka to nazwy znane dobrze nawet na rynkach międzynarodowych). Ustawodawstwo i regulacje ostatnio poprawiono, ale ich egzekwowanie nadal pozostawia wiele do życzenia. Spóźnialscy borykają się nie tylko ze wspomnianą już ne-gatywną spuścizną zjawisk oligarchicznych, ale również z brakiem entuzjazmu wobec publicznego notowania firm. Niewielka skala rynku krajowego wraz z brakiem środków instytucjonalnych na inwestycje to kolejne bariery w krót-szej perspektywie. Ograniczenia budżetowe i żywotne in-teresy w zakresie utrzymania hojnych przywilejów emery-talnych – zwłaszcza w Chorwacji – w przewidywalnej przy-szłości uniemożliwią raczej jakiekolwiek próby zaktywizo-wania rynku zakontraktowanych oszczędności. I odwrot-nie, rynki obligacji rządowych mają większe szanse szyb-kiego rozwoju dzięki dużemu deficytowi budżetowemu i zadłużeniu obu krajów. Ciekawą cechą struktury instytucjonalnej w obu kra-jach jest to, że ich banki centralne odgrywają zasadniczą rolę nie tylko w ogólnej regulacji sektora bankowego, ale również w sferze nadzoru i kontroli. Ponieważ obie insty-tucje zaledwie dziesięć lat temu przyjęły właściwą rolę banku centralnego i zaczęły emitować środki płatnicze i regulować podaż pieniądza, nic dziwnego, że ich poten-cjał instytucjonalny w pełnieniu wszystkich tych nowych funkcji jest dość słaby. Oba banki centralne niemal bez-błędnie wdrożyły restrykcyjną politykę pieniężną, co w znaczny sposób przyczyniło się do utrzymania stabil-ności makroekonomicznej w dekadzie lat dziewięćdzie-siątych. Ostrożne regulacje i nadzór były z kolei kwestią drażliwą i kontrowersyjną politycznie ze względu na ży-wotne interesy, które są najczęściej sprzeczne z ostrożną praktyką.To nie tyle niski potencjał intelektualny, co raczej brak wsparcia politycznego uniemożliwił wdrożenie twar-dych ostrożnościowych zasad regulacji i nadzoru. 9. Zdesperowani reformatorzy Z wyjątkiem Albanii i byłych republik dawnego Związ-ku Radzieckiego, Rumunia i Bułgaria otrzymały w spadku najgorsze możliwe dziedzictwo po systemie komunistycz-nym w całej Europie Wschodniej.Oba kraje charakteryzo-wały się skrajnie sztywnym, neostalinowskim systemem zarządzania gospodarczego, może z większą tolerancją dla mniejszych przedsiębiorstw pomocniczych w bułgar-skim rolnictwie, przy szczególnie destrukcyjnych tenden-cjach autarkicznych w Rumunii. O ile zachowanie pań-stwowości narodowej po drugiej wojnie światowej było ko- 19
– kilka dużych niewypłacalnych banków nadal w rękach państwa – desperackie próby sprzedaży banków systemowych zagranicz-nym rzystne, to od tamtej pory instytucje publiczne były tu bar-dzo słabe i miały bardzo niski potencjał wdrożeniowy. Fragmentacja polityczna, zwłaszcza w Rumunii, do-prowadziła do dalszego osłabienia motywacji do re-form, co nie stworzyło masy krytycznej wdrażanych konsekwentnych środków w żadnym z ważniejszych obszarów transformacji. Rumunia straciła nie tylko pierwszych sześć lat okresu transformacji opóźniając reformy strukturalne, ale i kolejne cztery lata, kiedy to rząd złożony z koalicji wielu partii centroprawicowych paraliżowały ciągłe walki między frakcjami. Z kolei Buł-garia miała więcej szczęścia. Po głębokim kryzysie w latach 1996 i 1997, niezwykle silny i zjednoczony rząd usiłował nadrobić stracony czas, nie tylko przywra-cając stabilność makrofinansową, ale również rozpo-czynając restrukturyzację, prywatyzację i modernizację sektora finansowego. Mimo dodatkowego negatywnego wpływu czynników zewnętrznych, jak kryzys rosyjski i wojna w Kosowie, przerwane kanały handlowe i trans-portowe itp., Bułgaria zdołała wyróżnić się jako kraj z gospodarką o najlepszych perspektywach średnio-okresowych na całym Półwyspie Bałkań-skim. Jednak oba kraje mają przed sobą długą drogę nim będą mogły rzeczywi-ście spełnić kryteria członkostwa w Unii Europejskiej i dogonić poziomem docho-dów pozostałych kandydatów. Rozwój sektora bankowego rozpoczął się od utworzenia trzech czy czterech du-żych banków państwowych (zorientowa-nych na finansowanie handlu zagranicz-nego, przemysłu i rolnictwa) bez prze-kształcenia istniejącego banku oszczęd-nościowego w uniwersalną instytucję fi-nansową. Skłaniające się na lewo socja-listyczne rządy w pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych nie brały pod uwagę prywatyzacji banków. Przyzwoliły jedynie na pojawienie się wielu nowych małych prywatnych banków komercyjnych w efekcie dość liberalnej polityki w zakre-sie wchodzenia na rynek, którą można również interpretować jako brak odpo-wiednich regulacji dotyczących minimalnych wymogów kapitałowych oraz ostrożnościowych wymogów w za-kresie własności. Te małe banki były tak błogosławień-stwem, jak przekleństwem, gdyż okazało się, że więk-szość z nich działa niemal jak piramidy finansowe. Szybko bankrutowały, dostarczając dobrej wymówki tym, którzy byli w ogóle przeciwni prywatyzacji banków. Jednakże duże banki państwowe nie miały wcale lep-szych wyników i właściwie wszystkie w obu krajach w połowie lat dziewięćdziesiątych również były tech-nicznie niewypłacalne. W obu krajach reakcje na tak rozczarowujące zjawi-ska były nieco różne, głównie ze względu na różne roz-wiązania polityczne w obliczu zarysowującego się kry-zysu. W Bułgarii cała niezreformowana gospodarka za-łamała się pod koniec roku 1996, zaś nowe władze zmieniły politykę o 180 stopni. Postanowiły przeprowa-dzić sanację wszystkich banków państwowych poprzez restrukturyzację ich portfeli kredytowych oraz ogłosiły bezkompromisowy i ambitny program prywatyzacji z udziałem inwestorów strategicznych. Przedsiębiorstwo 20 inwestorom strategicznym – szereg niewypłacalnych banków nadal do sanacji lub likwidacji – dobre portfele rosną powoli ze względu na małą liczbę klientów o zdolności kredytowej – ostrożna praktyka nadal rzadka w nadzorze właścicielskim – jakość usług stopniowo rośnie, szybki rozwój bankowości detalicznej – bardzo małe rynki kapitałowe o niskiej płynności i niewielkim udziale kapitału zagranicznego – ulepszane regulacje, nierówne lub nieprzewidywalne ich egze-kwowanie – słaba konkurencja, zagraniczne spółki zależne odgrywają w Ru-munii rolę marginalną – niebankowe pośrednictwo ubezpieczeniowe na wstępnym etapie rozwoju – liberalizacja transakcji ponadgranicznych jeszcze nie została przeprowadzona – brak inwestorów instytucjonalnych, brak widoków na reformę emerytalną
Konsolidacji Banków powołane w 1992 roku w celu kie-rowania sanacją banków państwowych upoważniono do decydowania o poszczególnych transakcjach sprzedaży pakietów kontrolnych renomowanym inwestorom zagra-nicznym. Ze względu na trudną sytuację bułgarskiej go-spodarki w latach 1996-97 i dość negatywny wizerunek kraju, pozyskanie ostrożnych partnerów zagranicznych było niezwykle trudne. Jednakże nieugięty upór władz faktycznie się opłacił. Władze bułgarskie podejmowały przemyślane i ostrożne decyzje co do harmonogramu procesu i po-trafiły zaktywizować i stopniowo zmienić postrzegany na zewnątrz obraz perspektyw bułgarskiej gospodarki. Naj-łatwiejszy cel, Postbank, nowo utworzony, a przez to względnie dobry mały bank państwowy, jak również wy-dzielony z dużego monopolisty w obsłudze handlu za-granicznego United Bulgarian Bank (UBB), poszły na pierwszy ogień, a w ślad za nimi dwa nieco większe banki państwowe o znaczeniu regionalnym, lecz łatwiej-sze w restrukturyzacji (Expressbank i Hebrosbank). Pry-watyzacja największego i bez wątpienia najważniejsze-go banku, byłego monopolisty w finansowaniu handlu zagranicznego, Bulbanku, który obsługiwał niemal 40% krajowej gospodarki, została skutecznie zakończona w 2000 r. pomimo czynnego i zaciętego oporu ówcze-snego zarządu wobec sprzedaży kontrolnego pakietu zagranicznym inwestorom strategicznym. Do sprzedaży pozostają tylko dwa duże banki państwowe, Biochim i Savings Bank, co może być dość łatwe dzięki drodze wytyczonej przez poprzednie transakcje. Rumunia poczyniła znacznie mniejsze postępy za-równo w sanacji, jak i prywatyzacji banków. Chociaż BancPost, nowo utworzony i zdrowy bank państwowy, sprzedano bez problemów wraz ze względnie mocnym, niewielkim Bankiem Rozwoju (BRpD), to faktyczne po-stępy względem bardzo dużych, naprawdę systemo-wych banków były niewielkie. Wręcz przeciwnie – okręt flagowy, Bancorex, uprzedni monopolista w handlu za-granicznym, był pięciokrotnie dokapitalizowywany, co rumuńskiego podatnika kosztowało ponad miliard dola-rów, a i tak w 1999 r. został zlikwidowany. Banca Agrico-la (BA) również był kilkukrotnie poddawany sanacji i dra-stycznemu zmniejszeniu bez nadziei na szybką sprze-daż, najwyraźniej z powodu braku konsensusu politycz-nego w zakresie konsekwentnej strategii prywatyzacyj-nej, a ostatnio ze względu na bardzo słabe zaintereso-wanie z zewnątrz. Banca Comerciala Romana (BCR), który był postrzegany jako najzdrowszy z trzech naj-większych banków, również pozostaje w rękach pań-stwa. Ze względu na zmienne środowisko polityczne i nadmierną siłę przetargową zarządów banków pań-stwowych – powoływanych ze względu na powiązania polityczne w zależności od uzgodnień koalicyjnych – brak chyba gotowych rozwiązań dla tych dwóch dużych banków państwowych, jak też dla niedawno skomercja-lizowanego Banku Oszczędnościowego (CEC). Ze względu na te okoliczności, nie można chyba oczekiwać szybkiej poprawy w zakresie nadzoru właści-cielskiego lub ostrożnego działania czy jakości usług, ja-kości aktywów, kontroli wewnętrznej, zarządzania ryzy-kiem, alokacji kredytów itp. Chociaż w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych w obu krajach znacznie poprawiono ustawodawstwo, to egzekwowanie prawa nadal charak-teryzują nierówności, nieprzewidywalność i czasem uzależnienie od warunków politycznych, zwłaszcza w Rumunii. Słaby potencjał wdrożeniowy stanowi po-ważną przeszkodę w obu jurysdykcjach. Ani jeden, ani drugi bank centralny nigdy nie spełniał wymogów zapo-biegania kryzysom i zarządzania kryzysem. Brak zaufania i zamieszanie co do niezbędnych za-sad i wartości znalazły odzwierciedlenie w faktach pod-czas szeregu minikryzysów bankowych, jakie dotknęły Rumunię w 2000 r. Upadek dużego funduszu inwestycyj-nego spowodował run na BCR, z którego klienci usiłowa-li wycofać lokaty, a jednocześnie trzy inne banki średniej wielkości zostały objęte nadzorem syndyka. (Jeden z nich nosił dumną nazwę „Międzynarodowy Bank Reli-gii”.) W międzyczasie sąd odrzucił wniosek Narodowego Banku Rumunii (NBR) o ogłoszenie upadłości potężne-go banku regionalnego Dacia Felix (DFB), dokładnie dwa lata od złożenia wniosku. Kiedy wreszcie ogłoszono niewypłacalność banku, na początku roku 2001 nowy le-wicowy rząd zmusił NBR i CEC do przyjęcia częściowej spłaty, by uratować DFB przed likwidacją.Wszystko to ja-sno obrazuje brak wyraźnych interpretacji i egzekwowa-nia regulacji bankowych, jak również wskazuje na dalsze 21
próby arbitralnych interwencji politycznych w zarządza-nie sektorem finansowym. Rynki kapitałowe w Rumunii i Bułgarii są bardzo ma-łe i charakteryzują się niską płynnością pomimo, a mo-że ze względu na wadliwy i sfuszerowany program po-wszechnej prywatyzacji, który doprowadził do zalania wcześniej nieuregulowanych rynków kapitałowych set-kami – a w przypadku Rumunii tysiącami – walorów o niskiej jakości. O ile oba kraje podejmowały heroicz-ne wysiłki, by wdrożyć poważne działania budujące za-ufanie poprzez utworzenie niezbędnej infrastruktury obrotu, rozliczeń, notowań i upowszechniania informa-cji, to dotychczas ani uczestnicy krajowi, ani zagranicz-ni nie zainwestowali znaczących środków w żaden z tych rynków. Niski poziom rozwoju sektora bankowego, ubezpie-czeniowego i rynków kapitałowych w Rumunii i Bułgarii jest silnie skorelowany z początkowymi wynikami re-strukturyzacji gospodarki realnej. Jest zupełnie jasne, że poważne zniekształcenia spowodowane przez niedo-rzeczną i nieodpowiedzialną komunistyczną megaloma-nię sprawiają, że to dziedzictwo jest bardzo ciężkie – znów, szczególnie w Rumunii. Bardzo wiele dużych firm przemysłowych nie nadaje się w ogóle do prywatyzacji, nawet po likwidacji finansowej i rozczłonkowaniu.W licz-nych i ważnych przypadkach sens ma wyłącznie fizycz-ne zamknięcie zakładu, który utracił swe rynki, korzysta z przestarzałych i szkodliwych dla zdrowia technologii, niszczy środowisko naturalne i w miejsce majątku posia-da tylko zobowiązania finansowe. W świetle tych skrajnie niekorzystnych warunków wyjściowych, wprowadzenie programu powszechnej prywatyzacji w obu krajach było jeszcze bardziej szko-dliwe niż w bardziej dojrzałych gospodarkach przemy-słowych, np. w Czechach i Słowenii. Powszechna pry-watyzacja nie tylko stworzyła iluzję nabycia prawdziwej pozytywnej wartości, ale również stała się ogromną przeszkodą na drodze bolesnej restrukturyzacji i unika-nia realizacji strat. Nic dziwnego, że ostrożne banki nie-chętnie pożyczają środki sektorom gospodarki realnej, gdyż klienci o wiarygodności kredytowej i kontrolowa-nym poziomie ryzyka są naprawdę nieliczni. Jest tak szczególnie w Bułgarii, gdzie większość banków syste-mowych jest obecnie w rękach renomowanych, silnych zagranicznych inwestorów strategicznych. Wprowadzenie gospodarki rynkowej zależy w dużej mierze od nowych przedsięwzięć, tak krajowych, jak i zagranicznych. Ponieważ bezpośrednie inwestycje zagraniczne i inwestycje portfelowe w sektorach niefi-nansowych są marginalne, obie gospodarki są uzależ-nione przede wszystkim od ekspansji i organicznego rozwoju krajowych małych i średnich przedsiębiorstw. Ze względu na szybkie zawężanie się sektora pań-stwowego, nowo powstały, aktywny sektor prywatny po prostu nie był w stanie swą łączną produkcją zrekom-pensować wszystkich strat. Ponadto małe i średnie przedsiębiorstwa mniej nadają się do finansowania przez banki oraz mają mniejszy dostęp do otwartych rynków kapitałowych. Stąd też sytuacja w sektorze fi-nansowym jest zwierciadlanym odbiciem problemów gospodarki realnej. Oprócz rosnących zaległości niektórych przedsię-biorstw, zwłaszcza dużych przedsiębiorstw użytecz-ności publicznej, i rozdętego zadłużenia między przedsiębiorstwami, co odzwierciedla miękkość ogra-niczeń budżetowych i brak silnej dyscypliny rynkowej, która rzucałaby wiarygodną groźbę upadłości i likwi-dacji, w obu krajach w drugiej połowie lat dziewięć-dziesiątych utrzymano ostrożną dyscyplinę budżeto-wą. Bułgarii z pewnością pomogło wprowadzenie za-rządu walutą (currency board) w lecie 1997 r., ale na-wet Rumunia, która balansowała ponoć od czasu do czasu na krawędzi załamania finansowego, potrafiła utrzymać dyscyplinę budżetową i wysunęła się nawet przed Węgry w kategoriach ogólnego bilansu budżeto-wego. Gorzka ironia kryje się jednak w tym, że sama ostrożność budżetowa nie jest receptą na ponowne ożywienie wzrostu gospodarczego, zwłaszcza jeśli po stronie podaży brak w gospodarce dostosowania ze względu na brak elastycznych struktur mikroekono-micznych mogących reagować na sygnały z rynku. Wielokrotne odkładanie reform strukturalnych może prowadzić do tego, że ostrożna polityka makroekono-miczna stanie się mało przydatna, a nawet szkodliwa. Rumunia może tu posłużyć jako wręcz podręcznikowy przykład. 22
10. Kraje z przedłużającym się kryzysem Rosja i Ukraina to przypadki tak dziwne, że trudno dla nich znaleźć miejsce w porównaniach międzynaro-dowych. Rosja to przypadek szczególny już ze względu na samą wielkość kraju i jego znaczenie strategiczne. Ukrainę charakteryzuje z kolei stały kryzys i pozorny brak jakichkolwiek możliwości. Rosja mogła sobie po-zwolić na to, by nie wdrażać poważnych reform struktu-ralnych, gdyż jej potężne zasoby naturalnych surowców eksportowych w powiązaniu z doskonałą umiejętnością pozyskiwania ogromnej pomocy finansowej od krajów zachodnich zawsze pomagały jej przetrwać najgorszy nawet kryzys. Ukraina pozbyła się swego arsenału ją-drowego i nie posiada znaczących zasobów natural-nych. Ponadto odzyskanie pełnej suwerenności po 300 latach dominacji rosyjskiej to niełatwe zadanie. Państwo ukraińskie jest szczególnie słabe, rozfragmentowane i łatwo padło ofiarą powstałej lokalnej oligarchii.W Rosji elity rządzące (klasa polityczna i oligarchia) nie wykazu-ją woli, zaś Ukraina nie ma możliwości przeprowadzenia znaczących reform prorynkowych. Rozwój sektora finansowego przebiegał tu podobnie do połowy lat dziewięćdziesiątych. Podobnie jak w Ru-munii i Bułgarii, z ram byłego banku centralnego Związ-ku Radzieckiego wydzielono początkowo trzy-cztery du-że banki państwowe. Banki oszczędnościowe, które działały przez cały okres komunistyczny, na wiele lat za-chowały wąski zakres działalności. Występowała rów-nież hiperinflacja, która zniszczyła nie tylko wartość bankowych aktywów, ale również pasywów dzięki reali-zacji specyficznego „programu sanacji banków” finanso-wanego wyłącznie przez właścicieli lokat wbrew ich wo-li. Jednakże ten wyniszczający kryzys stworzył znakomi-tą okazję do wzmocnienia trzonu sektora bankowego poprzez ostrożne i skuteczne sprywatyzowanie banków państwowych o znaczeniu systemowym. Niestety, oka-zja ta została stracona, gdyż klasa polityczna w obu kra-jach była co najmniej bardzo podejrzliwa, jeśli nie otwar-cie wroga, wobec koncepcji sprzedaży inwestorom za-granicznym majątku, który uważała za „klejnoty koron-ne”. W zamian zdecydowano się szybko stworzyć krajo-wą warstwę wielkich przedsiębiorców, pozwalając, by dobrze ustosunkowane osoby urosły do roli potentatów, nabywając za symboliczną cenę wielkie części byłego majątku państwowego. Tę sztucznie i celowo przyspie-szoną „oryginalną akumulację kapitału” najpierw wspo-magało selektywne licencjonowanie transakcji handlu zagranicznego w nadal dość zamkniętej gospodarce, następnie programy masowej prywatyzacji, które dopro-wadziły do koncentracji znacznego majątku w rękach osób z wewnątrz, a wreszcie – szczególnie w Rosji – programy „pożyczek na zakup akcji”, kiedy to garstce szczególnie uprzywilejowanych osób umożliwiono przejęcie pakietów kontrol-nych w wielu przedsiębiorstwach przemy-słu wydobywczego. Pojawiająca się w Ro-sji oligarchia mogła również przejąć kon-trolę nad dużymi bankami państwowymi, podczas gdy na Ukrainie większość z nich nadal pozostaje w rękach państwo-wych i utraciła już znaczny udział w rynku na rzecz nowych prywatnych instytucji fi-nansowych. Kolejną wspólną cechą rozwoju sek-tora bankowego w Rosji i na Ukrainie by-ło szybkie pojawienie się wielu małych prywatnych firm finansowych w pierw-szej połowie lat dziewięćdziesiątych. – większość banków jest w rękach prywatnych, wiele z nich jest nie-wypłacalnych – selektywna sanacja oraz niechęć wobec pozyskiwania zagranicz-nych 23 partnerów strategicznych – wiele banków należy pozbawić licencji i postawić w stan likwidacji – bardzo słaba i niemal nie poprawiająca się jakość portfela – powszechna korupcja, przestępczość i kumoterstwo – niska jakość usług, tylko podstawowe usługi detaliczne – małe, zdyskredytowane i nadużywane rynki kapitałowe – słabe regulacje, otwarcie upolitycznione ich egzekwowanie – fragmentacja i monopolizacja rynków krajowych – niemal brak niebankowego pośrednictwa finansowego – przeważnie wrogie nastawienie wobec liberalizacji finansowej – stały kryzys budżetowy, brak planów reformy emerytalnej
Podobnie jak w Rumunii i Bułgarii, tendencja ta była nie tyle skutkiem autentycznego dążenia do liberal-nych reform rynkowych, co raczej efektem długotrwa-łego braku znaczącego, konsekwentnie stosowanego ustawodawstwa i regulacji. Chociaż w obu krajach przez ostatnie trzy lata znacznie poprawiono prawa i przepisy bankowe, to banki centralne nadal borykają się z zaległościami w odbieraniu licencji takim małym, często nie prowadzącym działalności operacyjnej ban-kopodobnym jednostkom. Jednakże z systemowego punktu widzenia ważniej-sza jest analiza sytuacji i stanu dużych banków działa-jących na skalę ogólnokrajową.W obu krajach wspólną cechą bankowości jest to, że nawet duże banki odgry-wają dość marginalną rolę ogólnie w pośrednictwie fi-nansowym, a w szczególności w finansowaniu sektora realnego. Jest to jeden z ważniejszych powodów, dla których załamanie się całego rosyjskiego systemu fi-nansowego w sierpniu 1998 r. nie spowodowało na-prawdę poważnej zapaści gospodarki realnej. Z drugiej strony mało znacząca rola banków w finansowaniu dzia-łalności sektora realnego nie była przeszkodą w powsta-niu w portfelach kredytowych i inwestycyjnych tych ban-ków ogromnych strat. Choć prawdą jest, że zapaść z sierpnia 1998 r. wywołało faktyczne załamanie się ryn-ku dłużnych papierów rządowych, a pogłębiła ją dewalu-acja waluty rosyjskiej, to nie może to przesłonić faktu, że kryzys pozbawił tylko płynności już i tak niewypłacalne banki. Obecnie prawdą jest i przeciwna teza: faktyczne ponowne ożywienie gospodarki rosyjskiej wskutek wy-jątkowo wysokich cen eksportowych ropy naftowej i nie-których innych surowców naturalnych w połączeniu z nowo wprowadzoną dyscypliną budżetową i wzrostem sektora realnego głównie dzięki możliwościom substytu-cji importu umożliwiło wielu bankom odzyskanie płynno-ści, choć w większości przypadków nie rozwiązało to bardziej fundamentalnego problemu ich głębokiej nie-wypłacalności. Są jeszcze co najmniej dwa inne powody, dla których pośrednictwo finansowe nie rozwinęło się w bardziej za-dowalający sposób. Po pierwsze w obu krajach nastąpi-ło dramatyczne załamanie sektora realnego. W latach dziewięćdziesiątych Rosja straciła mniej więcej połowę swojej wcześniejszej produkcji, zaś Ukraina ponad 60%. Odwrotnie niż w Rumunii i Bułgarii, nawet małe i średnie przedsiębiorstwa nie mogły rozwijać się dość szybko w tej gwałtownie chylącej się gospodarce ze względu na kolejne ważne czynniki, o których warto tu wspomnieć: zatory biurokratyczne, wyniszczającą kryminalizację ży-cia społeczno-gospodarczego i wreszcie szalejącą ko-rupcję. Domaganie się łapówek i publiczna akceptacja przekupstwa mają charakter powszechny. Szkodzi to niemal wszelkiej działalności gospodarczej, ale przede wszystkim inwestycjom produkcyjnym.W efekcie, z wy-jątkiem firm z sektora eksportowego, niewielu jest klien-tów o zdolności kredytowej, okazje zarobku na kredy-tach dla firm są słabe, zaś rentowność o wiele niższa niż w innych dziedzinach. W tych trudnych okolicznościach bankowość deta-liczna była jeszcze mniej lukratywna, stąd też banki nie przykładały szczególnej wagi do rozwoju takich usług. Banki były i nadal są w znacznym stopniu o wiele bar-dziej zainteresowane funkcjonowaniem jako brokerzy na rodzących się, i szybko rozwijających się rynkach ka-pitałowych; przy czym w Rosji można mówić jedynie o pewnym etapie tego procesu. W obu krajach rozwój rynków kapitałowych przebie-gał bardzo różnie. Rosja była prawdziwym magnesem dla zagranicznych inwestorów portfelowych, przynaj-mniej przed kryzysem, choć ustawodawstwo i regula-cje dotyczące praw własności, przenoszenia tytułu własności, ochrony praw udziałowców mniejszościo-wych, rozliczeń, kontroli walutowej itp., są i dziś wielce niedoskonałe. Tę niezwykłą atrakcyjność inwestycji w Rosji tłumaczono samą wielkością potencjału, a nie faktycznym stanem rynku, ogólną atrakcyjnością zo-rientowanego na eksport przemysłu wydobywczego, znaczącą liberalizacją zagranicznych inwestycji portfe-lowych czy wreszcie znacznym zadłużeniem publicz-nym tworzącym spekulacyjny rynek papierów rządo-wych. Na Ukrainie brak było podobnych czynników z wyjątkiem ostatniego, który sam przez się nie wystar-czał w świetle niestabilności politycznej i braku zna-czenia strategicznego. Wszystko znacznie się zmieniło po wybuchu kryzysu rosyjskiego. Ponieważ wpływowe osoby, w tym renomo- 24
wane firmy zagraniczne, straciły fortuny po załamaniu się rynków kapitałowych i walutowych, trudno się spodziewać w przewidywalnej przyszłości podobnie en-tuzjastycznego zainteresowania rosyjskimi akcjami i pa-pierami rządowymi. Rosja też nie chce drugi raz wcho-dzić do tej samej rzeki. Ostatnie wysiłki na rzecz utrzy-mania ścisłej kontroli budżetowej z jednoczesnym wdra-żaniem fundamentalnych reform podatkowych wskazu-ją, że władze nie zamierzają ponownie uruchamiać ma-sowego zadłużenia zagranicznego, nawet po bonanzie z ropą naftową. Są większe nadzieje na stopniowe oży-wienie rynków akcji w dłuższej perspektywie, kiedy na-stąpią niezbędne zmiany w podstawowym ustawodaw-stwie i zachowaniach korporacyjnych. O ile szanse ożywienia realnej gospodarki rosyjskiej są duże, jeśli nie pewne, o tyle stały kryzys na Ukrainie prawdopodobnie będzie trwał. Klasa polityczna jest tu bardziej rozfragmentowana niż kiedykolwiek przedtem, zaś rząd – na czele którego stoi były prezes banku cen-tralnego, ostatnia deska ratunku technokratycznego przywództwa – nie ma chyba dość siły przebicia lub wsparcia politycznego, by podjąć się którejkolwiek z tak potrzebnych podstawowych reform, jak zmiany w wydat-kach publicznych, administracji podatkowej, środowisku prawnym i praktyce upadłościowej, sanacji banków i re-alnej prywatyzacji, jak również zmniejszenie obciążeń małych i średnich przedsiębiorstw, ograniczenie biuro-kracji, walka z korupcją i przestępczością, restrukturyza-cja rolnictwa, sektora energetycznego, infrastruktury fi-zycznej i ludzkiej, stworzenie korzystnego, atrakcyjnego środowiska dla bezpośrednich i portfelowych inwestycji zagranicznych itp. Niestety, jeśli chodzi o wdrażanie skutecznej polityki publicznej i mikroreform, krótko-i średnioterminowe perspektywy Ukrainy malują się nie-odmiennie pesymistycznie. Jeśli są takie kraje i kultury, w których znaczna więk-szość obywateli utraciła niemal zupełnie zaufanie do in-stytucji życia publicznego i krajowych firm finansowych, to są to Rosja i Ukraina, jak również, bez wątpienia, większość pozostałych krajów WNP. Odwrócenie tej ne-gatywnej tendencji wymagać będzie heroicznych wysił-ków i powszechnych zmian w działaniach władz i rzą-dzącej oligarchii. 11.Trzy filary rozwoju sektora finansowego Jak jasno wynika nawet z powierzchownej analizy ekonomii politycznej rozwoju sektora finansowego w kra-jach przechodzących transformację, stworzenie i ewolu-cja niezawodnych kanałów pośrednictwa finansowego w latach dziewięćdziesiątych miały różny przebieg w po-szczególnych krajach. Nie ma też powodów, by przypu-szczać, że ta tendencja silnej dywergencji zostanie wkrót-ce zastąpiona szybką konwergencją w kierunku lepiej rozwiniętych, dojrzałych struktur. Niektóre kraje w bardzo krótkim historycznie czasie dołączą do wymarzonego wspólnego rynku europejskiego. Inne być może będą mu-siały poczekać na kolejne pokolenie. Po kolejnej dekadzie różnicowania wystąpić może wśród gospodarek przecho-dzących transformację tendencja do zrównywania poten-cjału generowania przychodu. Ale niełatwa będzie zmia-na kultury i tradycji, które tak utrudniają rozwój zdrowego pośrednictwa finansowego opartego na skutecznie za-rządzanych i ostrożnie działających instytucjach. Powsta-jące i dominujące lokalne oligarchie, czasami silniejsze od samego państwa i charakteryzujące się wyłudzaniem haraczy, wyprzedażą majątku, trzymaniem państwa w szachu, przestępczością i korupcją, mogą tak głęboko wrosnąć w tkankę społeczną, że nie można będzie ich wykorzenić bez wyniszczającego powszechnego kryzysu systemu społeczno-gospodarczego. Słowacja i Bułgaria miały dużo szczęścia, że dość wcześnie mogły zmienić kurs. Chorwacja ma obecnie wszelkie szanse, by pójść w ich ślady. Jednak Rumunia szybko zbliża się do historycznych rozdroży: wyniki wy-borów parlamentarnych w 2000 r. wzmocniły elementy nacjonalistyczne i populistyczne. Niektóre inne kraje, zwłaszcza Rosja i Ukraina, nie mają chyba w krótszej perspektywie historycznej szansy przełamania wszech-mocnych wpływów oligarchii. Jednak silnie przemawia-jące perspektywy przystąpienia do Unii Europejskiej i autentyczne dążenie krajowego elektoratu do osiągnię-cia zachodnich standardów ekonomicznych poprzez przyjęcie nie tylko wartości konkurencyjnej gospodarki wolnorynkowej, ale również wszystkich jej konsekwen-cji, mogą w średnioterminowej perspektywie odegrać 25
zasadniczą rolę i doprowadzić do znaczących zmian. Bez wątpienia interesem i moralnym obowiązkiem osób uczestniczących w procesach rozwoju jest przyspiesze-nie akumulacji i wzmacniania wszystkich twórczych ele-mentów wspierających ostrożną kulturę obywatelską i wprowadzających tradycję indywidualnej integralności i uczciwości w życiu gospodarczym i obywatelskim. W obszarze rozwoju sektora finansowego występu-ją trzy podstawowe filary określające zakres, charakter i jakość powstających instytucji oraz wpływające na ścieżkę rozwoju tychże instytucji: 1.Wewnętrzne i zewnętrzne struktury nadzoru właścicielskiego. 2. Konkurencja krajowa i zagraniczna. 3. Ostrożnościowe regulacje i nadzór. Te trzy filary przenikają się i są wzajemnie komplemen-tarne: postęp w jednym obszarze bez wątpienia wspoma-ga modernizację i wzmacnianie obu pozostałych. Jednak we wszystkich trzech obszarach występuje masa krytycz-na, którą trzeba osiągnąć, by system finansowy stał się dojrzały i wszedł na bezpieczną ścieżkę zrównoważonego wzrostu i rozwoju z jednoczesnym utrzymaniem wysokie-go poziomu zaufania.Niestety, żaden z kra-jów przechodzących transformację nie do-szedł jeszcze do tego szczebla rozwoju. Nawet w Polsce i na Węgrzech niezbędny jest dalszy znaczący rozwój struktur regu-lacyjnych i nadzorczych. 12. Nadzór właścicielski W świetle rosnącej fali nastrojów nie-chętnych kapitałowi zagranicznemu oraz gorącej debaty nad „pożądanym i akcepto-wanym” poziomem zagranicznego uczest-nictwa w sektorze finansowym, byłoby nie-mądre i niepraktyczne doradzać władzom, by sprzedały swe największe i najważniej-sze dla systemu instytucje finansowe zagra-nicznym inwestorom strategicznym. Nawet rządy oświecone i pragmatyczne dość nie-chętnie oferują kontrolę nad zarządzaniem zagranicznym inwestorom branżowym, przynajmniej w dużych bankach oszczędnościowych i towarzystwach ubezpieczeniowych, niezależnie od tego, jak ostrożni i renomowani są poten-cjalni nabywcy zagraniczni. (PKO Bank Państwowy w Pol-sce i OTP na Węgrzech to dobre tego przykłady.) Opinii pu-blicznej też dziwne wydawać się może proponowanie swe-go rodzaju „uniwersalnego panaceum” na większość, jeśli nie wszystkie podstawowe schorzenia sektora finansowe-go. Doświadczenia Europy kontynentalnej również nie uza-sadniają takiej powszechnej prywatyzacji – w niektórych krajach, jak Niemcy, Francja czy Włochy, kontrola państwa, a przynajmniej samorządu lokalnego, oraz rozproszony ak-cjonariat złożony z krajowych instytucji niefinansowych i osób fizycznych to charakterystyczne cechy ważnych segmentów bankowości, ubezpieczeń i rynków kapitało-wych, nie stanowiące istotnej przeszkody dla dobrej jako-ści nadzoru właścicielskiego. Dlaczego Europa Środkowo- Wschodnia nie miałaby pójść za tym przykładem? Jest ku temu szereg przesłanek, z których część ma zasadnicze znaczenie. Po pierwsze komunizm zbyt dłu-go i zbyt skutecznie niszczył zaufanie do krajowych insty- – przeprowadzenie raz na zawsze sanacji silnych banków państwo-wych o znaczeniu systemowym – dokapitalizowanie prywatnych banków komercyjnych tylko w wy-jątkowych przypadkach – natychmiastowa prywatyzacja banków państwowych po przy-wróceniu minimalnej wypłacalności – na drodze sprzedaży pakietu kontrolnego renomowanym zagra-nicznym inwestorom strategicznym – ogólne odpolitycznienie i profesjonalność pośrednictwa finanso-wego – położenie kresu wszelkim nieoficjalnym i nielegalnym praktykom kredytowym i inwestycyjnym – umowy o zarządzanie z ograniczonymi w czasie, podlegającymi monitoringowi kryteriami wyników – odpowiednia reprezentacja interesów wszystkich udziałowców w radach nadzorczych – właściwy system checks and balances w zarządzaniu wewnętrz-nym, alokacji kredytów, itp. – wdrożenie systemów informacji zarządczej i kontroli wewnętrznej 26
tucji prywatnych i tradycji ostrożnych zachowań w życiu społeczno-ekonomicznym. Po drugie, kiedy wreszcie do-biegło końca daremne doświadczenie komunizmu z kie-rowaniem gospodarką, na światowych rynkach zacho-dziły już na masową skalę transakcje ponadgraniczne, zaś międzynarodowa konkurencyja wytworzyła nowe, lepsze usługi na bezprecedensową skalę. Po trzecie za-demonstrowane wpływy liberalnego kapitalizmu, nagło-śnione przez współczesne środki przekazu, w powiąza-niu z przemożną chęcią nadążania za najbardziej rozwi-niętymi krajami świata wytworzyły wśród klientów z Euro-py Środkowo-Wschodniej niemal niezaspokojone pra-gnienie natychmiastowego dostępu do najnowszych i najlepszych usług. Współdziałanie tych i wielu innych czynników sprawia, że ludzie, którzy wreszcie mają swo-bodę wyboru, nie chcą czekać kolejnych 50 lat na tę sa-mą jakość usług, jaka dostępna jest na Zachodzie. Ale niestety, ludzie domagający się najwyższej jakości jako konsumenci nie są w stanie jej wytworzyć jako producen-ci. Sami domagają się natychmiastowego dostępu do niezawodnych, sprawdzonych produktów i usług, a jed-nocześnie nie chcą zaakceptować struktur – włączając w to zagraniczny nadzór właścicielski – które faktycznie tworzą i utrzymują wysoki poziom jakości takich produktów i usług. (Komunistyczni deputo-wani w rosyjskim parlamencie wypowia-dali się prywatnie, że choć nie mogą zaak-ceptować zagranicznej kontroli nad naj-większymi bankami krajowymi, to swoje oszczędności lokują głównie w bankach zagranicznych funkcjonujących w Rosji lub za granicą. Nacjonalizm i populizm utrwalają tylko rządy oligarchii.) Przejęcie kontroli nad instytucjami finan-sowymi przez zagranicznych partnerów strategicznych to najlepsza metoda na przeskoczenie przepaści między mentalno-ścią bardzo wymagających i poddanych wpływom zachodnim konsumentów a bar-dzo trudną do wypracowania świadomością tego, co niezbędne jest, by z pełną ostroż-nością świadczyć usługi i wytwarzać pro-dukty tej samej jakości.Ponieważ nie ma sensu opierać się wpływom konsumenckiego kapitalizmu lub je spowalniać, jedynym sposobem jest przyspieszenie (od)tworzenia kul-tury zaufania i tradycji ostrożności charakteryzujących wy-dajną i dobrze funkcjonującą gospodarkę rynkową. 13. Konkurencja Kierowanie transformacją to raczej sztuka niż nauka. Kluczowe znaczenie ma planowanie kolejnych działań i etapów. O ile wspieranie nieograniczonej konkurencji krajowej jest niezbędne od samego początku, to konku-rencję międzynarodową można zwiększać stopniowo, ale zgodnie z jasno określonym i upublicznionym zbiorem kryteriów operacyjnych. Kraje przygotowujące się do przystąpienia do wspólnego rynku unijnego będą mogły dokonać o wiele szybszych postępów, nie tylko w katego-riach przychodów czy wydajności, ale również kultury i tradycji.Podnoszenie wiarygodności kredytowej klientów – równe szanse wejścia i zejścia z rynku przy maksymalnej transparencji – zdecydowane zwalczanie wszelkiej sektorowej i regionalnej fragmentacji rynków – eliminacja administracyjnych limitów kredytów, stóp procento-wych i opłat – stopniowa liberalizacja transakcji ponadgranicznych i przepły-wów kapitałowych – proste, rozsądne, przejrzyste i równomiernie egzekwowane zasady podatkowe – mocna kultura i regulacje chroniące wierzycieli w życiu ekono-micznym – ścisłe egzekwowanie zasad niewypłacalności wobec całej ga-my klientów – równe pole gry we wszystkich odrębnych obszarach pośre-dnictwa finansowego – tylko tymczasowe preferencje podatkowe zwiększające wiary-godność kredytową klientów – bezpośrednie zaangażowanie państwa w tworzenie infrastruk-tury fizycznej i ludzkiej 27
korporacyjnych i indywidualnych poprzez wprowadzanie odpowiednich zachęt stymulujących wzrost oszczędności i inwestycji również może zwielokrotnić możliwości roz-woju i zysku pośredników finansowych, tworząc tym sa-mym pozytywny cykl zaufania i ostrożności. Konkurencja, choć jest silnym bodźcem i czynnikiem dyscyplinującym do podnoszenia jakości i zwiększania wydajności, musi być również odpowiednio kierowana. Władze powinny skupić się na tworzeniu własnego wspólnego rynku, z jednej strony poprzez eliminowanie istniejących barier administracyjnych, z drugiej pomaga-jąc mniej uprzywilejowanym klientom, jak małe i średnie przedsiębiorstwa. Niezbędne są przejrzyste, łatwo do-stępne programy gwarancyjne, jednorazowe granty na pokrycie kosztów początkowych, dotacje na szkolenie i marketing, wsparcie infrastrukturalne, jak również ści-słe i równe egzekwowanie regulacji z zakresu upadłości, likwidacji, zabezpieczenia kredytów, przejmowania za-bezpieczenia, przenoszenia tytułu własności, rejestracji akcji i spółek, ochrony praw udziałowców mniejszościo-wych, podatków itp. 14. Ostrożnościowe regulacje i nadzór I wreszcie najsłabszy punkt. Po dziesięciu latach transformacji w żadnym kraju Europy Środkowo-Wscho-dniej urzędy regulacji i organy nadzoru finansowego nie są naprawdę wolne od interwencji politycznych, czasem bardzo otwartych i brutalnych, tak by mogły bezkompro-misowo stosować najwyższe profesjonalne standardy. Nie jest to takim problemem w tych jurysdykcjach, w których nadzór właścicielski w instytucjach finanso-wych i konkurencja między nimi są na tyle mocne, że ostrożne zachowania nie pozostawiają wiele do życze-nia. Mimo to sytuacja taka jest nadal dość niebezpiecz-na, gdyż przyspieszone tempo wprowadzania nowych produktów i usług wymaga stałej obserwacji przemian rynkowych, częstego licencjonowania i głębokiej analizy złożonych problemów z coraz silniejszym uzależnieniem od osobistych subiektywnych ocen. Jeśli podstawowe wartości i uprawnienia decydujące o zachowaniach kie-rownictwa i pracowników takich organów są słabe czy mało spójne, wówczas niewielkie są szanse na to, że na tych rynkach finansowych zaufanie publiczne będzie miało charakter powszechny. Pierwszym zadaniem na najbliższą dekadę jest znaczne wzmocnienie instytucji ostrożnościowych regulacji i nadzoru. Przypisy 1Wśród krajów przechodzących transformację są i inne znaczące pod-grupy: państwa nadbałtyckie, odbudowywane gospodarki bałkańskie, kraje Zakaukazia i Azji Środkowej. Ze względu na brak szczegółowej wiedzy, pominę je w niniejszym artykule. 28 – wdrożenie podstawowych zasad bankowości okre-ślonych przez Komitet Bazylejski – jeszcze wyższe wymogi adekwatności kapitałowej i wypłacalności – jak najściślejsze przestrzeganie zasad klasyfikacji kredytów – tylko stopniowe podnoszenie wymogów co do re-zerw – gwarancje depozytów tylko dla renomowanych in-stytucji – niezależny rating wiodących firm pośrednictwa fi-nansowego – bliska współpraca lub konsolidacja organów nadzorczych – polityczna i finansowa niezależność organów nadzorczych – bliska współpraca między urzędami regulacji w kra-ju pochodzenia i kraju goszczącym – nieubłagana walka z przestępczością i korupcją, kumoterstwem i manipulacjami
BRE-CASE Seminarium 54 - Reform of the Financial Sector in the Countries of Central and Eastern Europe
BRE-CASE Seminarium 54 - Reform of the Financial Sector in the Countries of Central and Eastern Europe
BRE-CASE Seminarium 54 - Reform of the Financial Sector in the Countries of Central and Eastern Europe
BRE-CASE Seminarium 54 - Reform of the Financial Sector in the Countries of Central and Eastern Europe
BRE-CASE Seminarium 54 - Reform of the Financial Sector in the Countries of Central and Eastern Europe
BRE-CASE Seminarium 54 - Reform of the Financial Sector in the Countries of Central and Eastern Europe
BRE-CASE Seminarium 54 - Reform of the Financial Sector in the Countries of Central and Eastern Europe
BRE-CASE Seminarium 54 - Reform of the Financial Sector in the Countries of Central and Eastern Europe

Recommended

BRE-CASE Seminarium 52 - Development and Restructuring of Banking Sector in P...
BRE-CASE Seminarium 52 - Development and Restructuring of Banking Sector in P...BRE-CASE Seminarium 52 - Development and Restructuring of Banking Sector in P...
BRE-CASE Seminarium 52 - Development and Restructuring of Banking Sector in P...CASE Center for Social and Economic Research
 
BRE-CASE Seminarium 53 - Why are the Germans Afraid of Expanding the EURO Zone?
BRE-CASE Seminarium 53 - Why are the Germans Afraid of Expanding the EURO Zone?BRE-CASE Seminarium 53 - Why are the Germans Afraid of Expanding the EURO Zone?
BRE-CASE Seminarium 53 - Why are the Germans Afraid of Expanding the EURO Zone?CASE Center for Social and Economic Research
 
BRE-CASE Seminarium 55 - Portuguese Experience in Restructuring and Privatizi...
BRE-CASE Seminarium 55 - Portuguese Experience in Restructuring and Privatizi...BRE-CASE Seminarium 55 - Portuguese Experience in Restructuring and Privatizi...
BRE-CASE Seminarium 55 - Portuguese Experience in Restructuring and Privatizi...CASE Center for Social and Economic Research
 
BRE-CASE Seminarium 68 - The Competitiveness of Tax Reform - Poland Agains...
BRE-CASE Seminarium 68 - The Competitiveness of Tax Reform - Poland Agains... BRE-CASE Seminarium 68 - The Competitiveness of Tax Reform - Poland Agains...
BRE-CASE Seminarium 68 - The Competitiveness of Tax Reform - Poland Agains...CASE Center for Social and Economic Research
 
BRE-CASE SEminarium 64 - The Future of the Warsaw Stock Exchange
BRE-CASE SEminarium 64 - The Future of the Warsaw Stock ExchangeBRE-CASE SEminarium 64 - The Future of the Warsaw Stock Exchange
BRE-CASE SEminarium 64 - The Future of the Warsaw Stock ExchangeCASE Center for Social and Economic Research
 
BRE-CASE Seminarium 69 - Entry of the Dragon - China in WTO
BRE-CASE Seminarium 69 - Entry of the Dragon - China in WTO BRE-CASE Seminarium 69 - Entry of the Dragon - China in WTO
BRE-CASE Seminarium 69 - Entry of the Dragon - China in WTOCASE Center for Social and Economic Research
 
BRE-CASE Seminarium 62 - The Role of Foreign Investment in Economy
BRE-CASE Seminarium 62 - The Role of Foreign Investment in EconomyBRE-CASE Seminarium 62 - The Role of Foreign Investment in Economy
BRE-CASE Seminarium 62 - The Role of Foreign Investment in EconomyCASE Center for Social and Economic Research
 
BRE-CASE SEminarium 57: New Pension System in Poland – its influence on short...
BRE-CASE SEminarium 57: New Pension System in Poland – its influence on short...BRE-CASE SEminarium 57: New Pension System in Poland – its influence on short...
BRE-CASE SEminarium 57: New Pension System in Poland – its influence on short...CASE Center for Social and Economic Research
 

Recommended

BRE-CASE Seminarium 52 - Development and Restructuring of Banking Sector in P...
BRE-CASE Seminarium 52 - Development and Restructuring of Banking Sector in P...BRE-CASE Seminarium 52 - Development and Restructuring of Banking Sector in P...
BRE-CASE Seminarium 52 - Development and Restructuring of Banking Sector in P...CASE Center for Social and Economic Research
 
BRE-CASE Seminarium 53 - Why are the Germans Afraid of Expanding the EURO Zone?
BRE-CASE Seminarium 53 - Why are the Germans Afraid of Expanding the EURO Zone?BRE-CASE Seminarium 53 - Why are the Germans Afraid of Expanding the EURO Zone?
BRE-CASE Seminarium 53 - Why are the Germans Afraid of Expanding the EURO Zone?CASE Center for Social and Economic Research
 
BRE-CASE Seminarium 55 - Portuguese Experience in Restructuring and Privatizi...
BRE-CASE Seminarium 55 - Portuguese Experience in Restructuring and Privatizi...BRE-CASE Seminarium 55 - Portuguese Experience in Restructuring and Privatizi...
BRE-CASE Seminarium 55 - Portuguese Experience in Restructuring and Privatizi...CASE Center for Social and Economic Research
 
BRE-CASE Seminarium 68 - The Competitiveness of Tax Reform - Poland Agains...
BRE-CASE Seminarium 68 - The Competitiveness of Tax Reform - Poland Agains... BRE-CASE Seminarium 68 - The Competitiveness of Tax Reform - Poland Agains...
BRE-CASE Seminarium 68 - The Competitiveness of Tax Reform - Poland Agains...CASE Center for Social and Economic Research
 
BRE-CASE SEminarium 64 - The Future of the Warsaw Stock Exchange
BRE-CASE SEminarium 64 - The Future of the Warsaw Stock ExchangeBRE-CASE SEminarium 64 - The Future of the Warsaw Stock Exchange
BRE-CASE SEminarium 64 - The Future of the Warsaw Stock ExchangeCASE Center for Social and Economic Research
 
BRE-CASE Seminarium 69 - Entry of the Dragon - China in WTO
BRE-CASE Seminarium 69 - Entry of the Dragon - China in WTO BRE-CASE Seminarium 69 - Entry of the Dragon - China in WTO
BRE-CASE Seminarium 69 - Entry of the Dragon - China in WTOCASE Center for Social and Economic Research
 
BRE-CASE Seminarium 62 - The Role of Foreign Investment in Economy
BRE-CASE Seminarium 62 - The Role of Foreign Investment in EconomyBRE-CASE Seminarium 62 - The Role of Foreign Investment in Economy
BRE-CASE Seminarium 62 - The Role of Foreign Investment in EconomyCASE Center for Social and Economic Research
 
BRE-CASE SEminarium 57: New Pension System in Poland – its influence on short...
BRE-CASE SEminarium 57: New Pension System in Poland – its influence on short...BRE-CASE SEminarium 57: New Pension System in Poland – its influence on short...
BRE-CASE SEminarium 57: New Pension System in Poland – its influence on short...CASE Center for Social and Economic Research
 
BRE-CASE Seminarium 56 - Does it Make Sense to Calculate Core Inflation
BRE-CASE Seminarium 56 - Does it Make Sense to Calculate Core InflationBRE-CASE Seminarium 56 - Does it Make Sense to Calculate Core Inflation
BRE-CASE Seminarium 56 - Does it Make Sense to Calculate Core InflationCASE Center for Social and Economic Research
 
BRE-CASE Seminarium 51 - Significance of Foreign Capital for the Polish Economy
BRE-CASE Seminarium 51 - Significance of Foreign Capital for the Polish Economy BRE-CASE Seminarium 51 - Significance of Foreign Capital for the Polish Economy
BRE-CASE Seminarium 51 - Significance of Foreign Capital for the Polish Economy CASE Center for Social and Economic Research
 
Magazyn Bankowości Spółdzielczej BS NET
Magazyn Bankowości Spółdzielczej BS NETMagazyn Bankowości Spółdzielczej BS NET
Magazyn Bankowości Spółdzielczej BS NETFast Forward Communication
 
BRE-CASE Seminarium 80 - Integration of European Financial Markets - The C...
BRE-CASE Seminarium 80 - Integration of European Financial Markets - The C... BRE-CASE Seminarium 80 - Integration of European Financial Markets - The C...
BRE-CASE Seminarium 80 - Integration of European Financial Markets - The C...CASE Center for Social and Economic Research
 
BRE-CASE Seminarium 61 - Condition of Banking Sector in Emerging Economies - ...
BRE-CASE Seminarium 61 - Condition of Banking Sector in Emerging Economies - ...BRE-CASE Seminarium 61 - Condition of Banking Sector in Emerging Economies - ...
BRE-CASE Seminarium 61 - Condition of Banking Sector in Emerging Economies - ...CASE Center for Social and Economic Research
 
BRE-CASE Seminarium 129 - Długofalowe skutki polityki niskich stóp i poluzowa...
BRE-CASE Seminarium 129 - Długofalowe skutki polityki niskich stóp i poluzowa...BRE-CASE Seminarium 129 - Długofalowe skutki polityki niskich stóp i poluzowa...
BRE-CASE Seminarium 129 - Długofalowe skutki polityki niskich stóp i poluzowa...CASE Center for Social and Economic Research
 
BRE-CASE Seminarium 77 - Changes in the Monetary Policy System on the Road...
BRE-CASE Seminarium 77 - Changes in the Monetary Policy System on the Road... BRE-CASE Seminarium 77 - Changes in the Monetary Policy System on the Road...
BRE-CASE Seminarium 77 - Changes in the Monetary Policy System on the Road...CASE Center for Social and Economic Research
 
BRE-CASE Seminarium 123 - "Unia bankowa – skutki dla UE, strefy euro i dla Po...
BRE-CASE Seminarium 123 - "Unia bankowa – skutki dla UE, strefy euro i dla Po...BRE-CASE Seminarium 123 - "Unia bankowa – skutki dla UE, strefy euro i dla Po...
BRE-CASE Seminarium 123 - "Unia bankowa – skutki dla UE, strefy euro i dla Po...CASE Center for Social and Economic Research
 
Przemysl drzewny nr 4 2013
Przemysl drzewny nr 4 2013Przemysl drzewny nr 4 2013
Przemysl drzewny nr 4 2013Forestor Communication
 
BRE-CASE Seminarium 71 - Polish Banking Sector After Poland's Accession to...
BRE-CASE Seminarium 71 - Polish Banking Sector After Poland's Accession to... BRE-CASE Seminarium 71 - Polish Banking Sector After Poland's Accession to...
BRE-CASE Seminarium 71 - Polish Banking Sector After Poland's Accession to...CASE Center for Social and Economic Research
 
BRE-CASE 46 - Budget for 2000
BRE-CASE 46 - Budget for 2000BRE-CASE 46 - Budget for 2000
BRE-CASE 46 - Budget for 2000CASE Center for Social and Economic Research
 
BRE-CASE Seminarium 110 - "Kryzys fiskalny w Europie - Strategie wyjścia"
BRE-CASE Seminarium 110 - "Kryzys fiskalny w Europie - Strategie wyjścia"BRE-CASE Seminarium 110 - "Kryzys fiskalny w Europie - Strategie wyjścia"
BRE-CASE Seminarium 110 - "Kryzys fiskalny w Europie - Strategie wyjścia"CASE Center for Social and Economic Research
 
BRE-CASE SEminarium 116 - Zróżnicowanie polityki fiskalnej w trakcie kryzysu ...
BRE-CASE SEminarium 116 - Zróżnicowanie polityki fiskalnej w trakcie kryzysu ...BRE-CASE SEminarium 116 - Zróżnicowanie polityki fiskalnej w trakcie kryzysu ...
BRE-CASE SEminarium 116 - Zróżnicowanie polityki fiskalnej w trakcie kryzysu ...CASE Center for Social and Economic Research
 
BRE-CASE Seminarium 118 - "Problemy fiskalne w czasach malejącego popytu i ob...
BRE-CASE Seminarium 118 - "Problemy fiskalne w czasach malejącego popytu i ob...BRE-CASE Seminarium 118 - "Problemy fiskalne w czasach malejącego popytu i ob...
BRE-CASE Seminarium 118 - "Problemy fiskalne w czasach malejącego popytu i ob...CASE Center for Social and Economic Research
 
Ib1
Ib1Ib1
Ib1Wojciech Boczoń
 
BRE-CASE Seminarium 65 - The State of Public Finance - Necessity for Reform
BRE-CASE Seminarium 65 - The State of Public Finance - Necessity for ReformBRE-CASE Seminarium 65 - The State of Public Finance - Necessity for Reform
BRE-CASE Seminarium 65 - The State of Public Finance - Necessity for ReformCASE Center for Social and Economic Research
 
BRE-CASE Seminarium 101 - Działalność Antykryzysowa Banków Centralnych
BRE-CASE Seminarium 101 - Działalność Antykryzysowa Banków CentralnychBRE-CASE Seminarium 101 - Działalność Antykryzysowa Banków Centralnych
BRE-CASE Seminarium 101 - Działalność Antykryzysowa Banków CentralnychCASE Center for Social and Economic Research
 
BRE-CASE Seminarium 79 - Is the Polish Banking Sector Innovative?
BRE-CASE Seminarium 79 - Is the Polish Banking Sector Innovative? BRE-CASE Seminarium 79 - Is the Polish Banking Sector Innovative?
BRE-CASE Seminarium 79 - Is the Polish Banking Sector Innovative?CASE Center for Social and Economic Research
 
BRE-CASE Seminarium 111
BRE-CASE Seminarium 111BRE-CASE Seminarium 111
BRE-CASE Seminarium 111CASE Center for Social and Economic Research
 
Тема 6. Теорія виробництва
Тема 6. Теорія виробництваТема 6. Теорія виробництва
Тема 6. Теорія виробництваAlex Grebeshkov
 
Azərbaycan Təhlükəsizlik və Müdafiə Sektorunda insan haqlarının durumu - HESA...
Azərbaycan Təhlükəsizlik və Müdafiə Sektorunda insan haqlarının durumu - HESA...Azərbaycan Təhlükəsizlik və Müdafiə Sektorunda insan haqlarının durumu - HESA...
Azərbaycan Təhlükəsizlik və Müdafiə Sektorunda insan haqlarının durumu - HESA...Jasur Mammadov Sumerinli
 
Kolagen
KolagenKolagen
KolagenJiří Černý
 

More Related Content

What's hot

BRE-CASE Seminarium 129 - Długofalowe skutki polityki niskich stóp i poluzowa...
BRE-CASE Seminarium 129 - Długofalowe skutki polityki niskich stóp i poluzowa...BRE-CASE Seminarium 129 - Długofalowe skutki polityki niskich stóp i poluzowa...
BRE-CASE Seminarium 129 - Długofalowe skutki polityki niskich stóp i poluzowa...CASE Center for Social and Economic Research
 
BRE-CASE Seminarium 123 - "Unia bankowa – skutki dla UE, strefy euro i dla Po...
BRE-CASE Seminarium 123 - "Unia bankowa – skutki dla UE, strefy euro i dla Po...BRE-CASE Seminarium 123 - "Unia bankowa – skutki dla UE, strefy euro i dla Po...
BRE-CASE Seminarium 123 - "Unia bankowa – skutki dla UE, strefy euro i dla Po...CASE Center for Social and Economic Research
 
BRE-CASE SEminarium 116 - Zróżnicowanie polityki fiskalnej w trakcie kryzysu ...
BRE-CASE SEminarium 116 - Zróżnicowanie polityki fiskalnej w trakcie kryzysu ...BRE-CASE SEminarium 116 - Zróżnicowanie polityki fiskalnej w trakcie kryzysu ...
BRE-CASE SEminarium 116 - Zróżnicowanie polityki fiskalnej w trakcie kryzysu ...CASE Center for Social and Economic Research
 

What's hot (19)

BRE-CASE Seminarium 56 - Does it Make Sense to Calculate Core Inflation
BRE-CASE Seminarium 56 - Does it Make Sense to Calculate Core InflationBRE-CASE Seminarium 56 - Does it Make Sense to Calculate Core Inflation
BRE-CASE Seminarium 56 - Does it Make Sense to Calculate Core Inflation
 
BRE-CASE Seminarium 51 - Significance of Foreign Capital for the Polish Economy
BRE-CASE Seminarium 51 - Significance of Foreign Capital for the Polish Economy BRE-CASE Seminarium 51 - Significance of Foreign Capital for the Polish Economy
BRE-CASE Seminarium 51 - Significance of Foreign Capital for the Polish Economy
 
Magazyn Bankowości Spółdzielczej BS NET
Magazyn Bankowości Spółdzielczej BS NETMagazyn Bankowości Spółdzielczej BS NET
Magazyn Bankowości Spółdzielczej BS NET
 
BRE-CASE Seminarium 80 - Integration of European Financial Markets - The C...
BRE-CASE Seminarium 80 - Integration of European Financial Markets - The C... BRE-CASE Seminarium 80 - Integration of European Financial Markets - The C...
BRE-CASE Seminarium 80 - Integration of European Financial Markets - The C...
 
BRE-CASE Seminarium 61 - Condition of Banking Sector in Emerging Economies - ...
BRE-CASE Seminarium 61 - Condition of Banking Sector in Emerging Economies - ...BRE-CASE Seminarium 61 - Condition of Banking Sector in Emerging Economies - ...
BRE-CASE Seminarium 61 - Condition of Banking Sector in Emerging Economies - ...
 
BRE-CASE Seminarium 129 - Długofalowe skutki polityki niskich stóp i poluzowa...
BRE-CASE Seminarium 129 - Długofalowe skutki polityki niskich stóp i poluzowa...BRE-CASE Seminarium 129 - Długofalowe skutki polityki niskich stóp i poluzowa...
BRE-CASE Seminarium 129 - Długofalowe skutki polityki niskich stóp i poluzowa...
 
BRE-CASE Seminarium 77 - Changes in the Monetary Policy System on the Road...
BRE-CASE Seminarium 77 - Changes in the Monetary Policy System on the Road... BRE-CASE Seminarium 77 - Changes in the Monetary Policy System on the Road...
BRE-CASE Seminarium 77 - Changes in the Monetary Policy System on the Road...
 
BRE-CASE Seminarium 123 - "Unia bankowa – skutki dla UE, strefy euro i dla Po...
BRE-CASE Seminarium 123 - "Unia bankowa – skutki dla UE, strefy euro i dla Po...BRE-CASE Seminarium 123 - "Unia bankowa – skutki dla UE, strefy euro i dla Po...
BRE-CASE Seminarium 123 - "Unia bankowa – skutki dla UE, strefy euro i dla Po...
 
Przemysl drzewny nr 4 2013
Przemysl drzewny nr 4 2013Przemysl drzewny nr 4 2013
Przemysl drzewny nr 4 2013
 
BRE-CASE Seminarium 71 - Polish Banking Sector After Poland's Accession to...
BRE-CASE Seminarium 71 - Polish Banking Sector After Poland's Accession to... BRE-CASE Seminarium 71 - Polish Banking Sector After Poland's Accession to...
BRE-CASE Seminarium 71 - Polish Banking Sector After Poland's Accession to...
 
BRE-CASE 46 - Budget for 2000
BRE-CASE 46 - Budget for 2000BRE-CASE 46 - Budget for 2000
BRE-CASE 46 - Budget for 2000
 
BRE-CASE Seminarium 110 - "Kryzys fiskalny w Europie - Strategie wyjścia"
BRE-CASE Seminarium 110 - "Kryzys fiskalny w Europie - Strategie wyjścia"BRE-CASE Seminarium 110 - "Kryzys fiskalny w Europie - Strategie wyjścia"
BRE-CASE Seminarium 110 - "Kryzys fiskalny w Europie - Strategie wyjścia"
 
BRE-CASE SEminarium 116 - Zróżnicowanie polityki fiskalnej w trakcie kryzysu ...
BRE-CASE SEminarium 116 - Zróżnicowanie polityki fiskalnej w trakcie kryzysu ...BRE-CASE SEminarium 116 - Zróżnicowanie polityki fiskalnej w trakcie kryzysu ...
BRE-CASE SEminarium 116 - Zróżnicowanie polityki fiskalnej w trakcie kryzysu ...
 
BRE-CASE Seminarium 118 - "Problemy fiskalne w czasach malejącego popytu i ob...
BRE-CASE Seminarium 118 - "Problemy fiskalne w czasach malejącego popytu i ob...BRE-CASE Seminarium 118 - "Problemy fiskalne w czasach malejącego popytu i ob...
BRE-CASE Seminarium 118 - "Problemy fiskalne w czasach malejącego popytu i ob...
 
Ib1
Ib1Ib1
Ib1
 
BRE-CASE Seminarium 65 - The State of Public Finance - Necessity for Reform
BRE-CASE Seminarium 65 - The State of Public Finance - Necessity for ReformBRE-CASE Seminarium 65 - The State of Public Finance - Necessity for Reform
BRE-CASE Seminarium 65 - The State of Public Finance - Necessity for Reform
 
BRE-CASE Seminarium 101 - Działalność Antykryzysowa Banków Centralnych
BRE-CASE Seminarium 101 - Działalność Antykryzysowa Banków CentralnychBRE-CASE Seminarium 101 - Działalność Antykryzysowa Banków Centralnych
BRE-CASE Seminarium 101 - Działalność Antykryzysowa Banków Centralnych
 
BRE-CASE Seminarium 79 - Is the Polish Banking Sector Innovative?
BRE-CASE Seminarium 79 - Is the Polish Banking Sector Innovative? BRE-CASE Seminarium 79 - Is the Polish Banking Sector Innovative?
BRE-CASE Seminarium 79 - Is the Polish Banking Sector Innovative?
 
BRE-CASE Seminarium 111
BRE-CASE Seminarium 111BRE-CASE Seminarium 111
BRE-CASE Seminarium 111
 

Viewers also liked

Тема 6. Теорія виробництва
Тема 6. Теорія виробництваТема 6. Теорія виробництва
Тема 6. Теорія виробництваAlex Grebeshkov
 
Azərbaycan Təhlükəsizlik və Müdafiə Sektorunda insan haqlarının durumu - HESA...
Azərbaycan Təhlükəsizlik və Müdafiə Sektorunda insan haqlarının durumu - HESA...Azərbaycan Təhlükəsizlik və Müdafiə Sektorunda insan haqlarının durumu - HESA...
Azərbaycan Təhlükəsizlik və Müdafiə Sektorunda insan haqlarının durumu - HESA...Jasur Mammadov Sumerinli
 
Syndrom Pustego Gniazda. Dezintegracja małżeństwa i rodziny czy etap nowych ...
Syndrom Pustego Gniazda. Dezintegracja małżeństwa i rodziny czy etap nowych ...Syndrom Pustego Gniazda. Dezintegracja małżeństwa i rodziny czy etap nowych ...
Syndrom Pustego Gniazda. Dezintegracja małżeństwa i rodziny czy etap nowych ...Sabina Zalewska
 
Che biul maturalny
Che biul maturalnyChe biul maturalny
Che biul maturalnyguestd8af7b
 
23. Eksploatowanie transformatorów
23. Eksploatowanie transformatorów23. Eksploatowanie transformatorów
23. Eksploatowanie transformatorówLukas Pobocha
 
5. urządzenia przeciwpożarowe
5. urządzenia przeciwpożarowe5. urządzenia przeciwpożarowe
5. urządzenia przeciwpożaroweAktywBHP
 

Viewers also liked (9)

Тема 6. Теорія виробництва
Тема 6. Теорія виробництваТема 6. Теорія виробництва
Тема 6. Теорія виробництва
 
Azərbaycan Təhlükəsizlik və Müdafiə Sektorunda insan haqlarının durumu - HESA...
Azərbaycan Təhlükəsizlik və Müdafiə Sektorunda insan haqlarının durumu - HESA...Azərbaycan Təhlükəsizlik və Müdafiə Sektorunda insan haqlarının durumu - HESA...
Azərbaycan Təhlükəsizlik və Müdafiə Sektorunda insan haqlarının durumu - HESA...
 
Kolagen
KolagenKolagen
Kolagen
 
Syndrom Pustego Gniazda. Dezintegracja małżeństwa i rodziny czy etap nowych ...
Syndrom Pustego Gniazda. Dezintegracja małżeństwa i rodziny czy etap nowych ...Syndrom Pustego Gniazda. Dezintegracja małżeństwa i rodziny czy etap nowych ...
Syndrom Pustego Gniazda. Dezintegracja małżeństwa i rodziny czy etap nowych ...
 
Che biul maturalny
Che biul maturalnyChe biul maturalny
Che biul maturalny
 
23. Eksploatowanie transformatorów
23. Eksploatowanie transformatorów23. Eksploatowanie transformatorów
23. Eksploatowanie transformatorów
 
Prow2014 2020
Prow2014 2020Prow2014 2020
Prow2014 2020
 
Kwestionariusz ankiety
Kwestionariusz ankietyKwestionariusz ankiety
Kwestionariusz ankiety
 
5. urządzenia przeciwpożarowe
5. urządzenia przeciwpożarowe5. urządzenia przeciwpożarowe
5. urządzenia przeciwpożarowe
 

Similar to BRE-CASE Seminarium 54 - Reform of the Financial Sector in the Countries of Central and Eastern Europe

BRE-CASE Seminarium 109 - "Kryzys finansowy – Zmiany w regulacji i nadzorze n...
BRE-CASE Seminarium 109 - "Kryzys finansowy – Zmiany w regulacji i nadzorze n...BRE-CASE Seminarium 109 - "Kryzys finansowy – Zmiany w regulacji i nadzorze n...
BRE-CASE Seminarium 109 - "Kryzys finansowy – Zmiany w regulacji i nadzorze n...CASE Center for Social and Economic Research
 
BRE-CASE Seminarium 108 - "Finanse publiczne w krajach UE Jak posprzątać po k...
BRE-CASE Seminarium 108 - "Finanse publiczne w krajach UE Jak posprzątać po k...BRE-CASE Seminarium 108 - "Finanse publiczne w krajach UE Jak posprzątać po k...
BRE-CASE Seminarium 108 - "Finanse publiczne w krajach UE Jak posprzątać po k...CASE Center for Social and Economic Research
 
BRE-CASE Seminarium 107 - "Finanse publiczne w krajach UE Jak posprzątać po k...
BRE-CASE Seminarium 107 - "Finanse publiczne w krajach UE Jak posprzątać po k...BRE-CASE Seminarium 107 - "Finanse publiczne w krajach UE Jak posprzątać po k...
BRE-CASE Seminarium 107 - "Finanse publiczne w krajach UE Jak posprzątać po k...CASE Center for Social and Economic Research
 

Similar to BRE-CASE Seminarium 54 - Reform of the Financial Sector in the Countries of Central and Eastern Europe (20)

BRE-CASE Seminarium 126 <sektor> Co zmienił kryzys?
BRE-CASE Seminarium 126 <sektor> Co zmienił kryzys?BRE-CASE Seminarium 126 <sektor> Co zmienił kryzys?
BRE-CASE Seminarium 126 <sektor> Co zmienił kryzys?
 
BRE-CASE Seminarium 45 - First Year of the Euro Zone - Experiences and Perspe...
BRE-CASE Seminarium 45 - First Year of the Euro Zone - Experiences and Perspe...BRE-CASE Seminarium 45 - First Year of the Euro Zone - Experiences and Perspe...
BRE-CASE Seminarium 45 - First Year of the Euro Zone - Experiences and Perspe...
 
BRE-CASE Seminarium 109 - "Kryzys finansowy – Zmiany w regulacji i nadzorze n...
BRE-CASE Seminarium 109 - "Kryzys finansowy – Zmiany w regulacji i nadzorze n...BRE-CASE Seminarium 109 - "Kryzys finansowy – Zmiany w regulacji i nadzorze n...
BRE-CASE Seminarium 109 - "Kryzys finansowy – Zmiany w regulacji i nadzorze n...
 
Bre case 2002_no59
Bre case 2002_no59Bre case 2002_no59
Bre case 2002_no59
 
BRE-CASE Seminarium 89 - Evolution of the Enterprise Sector in Poland since...
BRE-CASE Seminarium 89 - Evolution of the Enterprise Sector in Poland since...BRE-CASE Seminarium 89 - Evolution of the Enterprise Sector in Poland since...
BRE-CASE Seminarium 89 - Evolution of the Enterprise Sector in Poland since...
 
BRE-CASE Seminarium 50 - Prospects for the Russian Economy in the Aftermath o...
BRE-CASE Seminarium 50 - Prospects for the Russian Economy in the Aftermath o...BRE-CASE Seminarium 50 - Prospects for the Russian Economy in the Aftermath o...
BRE-CASE Seminarium 50 - Prospects for the Russian Economy in the Aftermath o...
 
BRE-CASE Seminarium 100 - Kryzys Finansowy i Przyszlość Systemu Finansego
BRE-CASE Seminarium 100 - Kryzys Finansowy i Przyszlość Systemu FinansegoBRE-CASE Seminarium 100 - Kryzys Finansowy i Przyszlość Systemu Finansego
BRE-CASE Seminarium 100 - Kryzys Finansowy i Przyszlość Systemu Finansego
 
BRE-CASE Seminarium 105 - Credit Crunch w Polsce
BRE-CASE Seminarium 105 - Credit Crunch w PolsceBRE-CASE Seminarium 105 - Credit Crunch w Polsce
BRE-CASE Seminarium 105 - Credit Crunch w Polsce
 
BRE-CASE Seminarium 67 - Poland's Accession to the European Union and the Rat...
BRE-CASE Seminarium 67 - Poland's Accession to the European Union and the Rat...BRE-CASE Seminarium 67 - Poland's Accession to the European Union and the Rat...
BRE-CASE Seminarium 67 - Poland's Accession to the European Union and the Rat...
 
BRE-CASE Seminarium 102 - Jak z Powodzeniem Wejść do Strefy Euro
BRE-CASE Seminarium 102 - Jak z Powodzeniem Wejść do Strefy EuroBRE-CASE Seminarium 102 - Jak z Powodzeniem Wejść do Strefy Euro
BRE-CASE Seminarium 102 - Jak z Powodzeniem Wejść do Strefy Euro
 
BRE-CASE Seminarium 95 - Inflacja - czy mamy nowy problem?
BRE-CASE Seminarium 95 - Inflacja - czy mamy nowy problem?BRE-CASE Seminarium 95 - Inflacja - czy mamy nowy problem?
BRE-CASE Seminarium 95 - Inflacja - czy mamy nowy problem?
 
BRE-CASE Seminarium 105 - Nowe Wyzwania w Zarządzaniu Bankami w Czasie Kryzysu
BRE-CASE Seminarium 105 - Nowe Wyzwania w Zarządzaniu Bankami w Czasie KryzysuBRE-CASE Seminarium 105 - Nowe Wyzwania w Zarządzaniu Bankami w Czasie Kryzysu
BRE-CASE Seminarium 105 - Nowe Wyzwania w Zarządzaniu Bankami w Czasie Kryzysu
 
BRE-CASE Seminarium 88 - Bulgaria and Romania join the EU: What does it mea...
BRE-CASE Seminarium 88 - Bulgaria and Romania join the EU: What does it mea...BRE-CASE Seminarium 88 - Bulgaria and Romania join the EU: What does it mea...
BRE-CASE Seminarium 88 - Bulgaria and Romania join the EU: What does it mea...
 
BRE-CASE Seminarium 108 - "Finanse publiczne w krajach UE Jak posprzątać po k...
BRE-CASE Seminarium 108 - "Finanse publiczne w krajach UE Jak posprzątać po k...BRE-CASE Seminarium 108 - "Finanse publiczne w krajach UE Jak posprzątać po k...
BRE-CASE Seminarium 108 - "Finanse publiczne w krajach UE Jak posprzątać po k...
 
BRE-CASE Seminarium 128 - Polityczne korzenie kryzysów bankowych i ograniczon...
BRE-CASE Seminarium 128 - Polityczne korzenie kryzysów bankowych i ograniczon...BRE-CASE Seminarium 128 - Polityczne korzenie kryzysów bankowych i ograniczon...
BRE-CASE Seminarium 128 - Polityczne korzenie kryzysów bankowych i ograniczon...
 
BRE-CASE Seminarium 94 - Reforma Finansów Publicznych w Polsce
BRE-CASE Seminarium 94 - Reforma Finansów Publicznych w PolsceBRE-CASE Seminarium 94 - Reforma Finansów Publicznych w Polsce
BRE-CASE Seminarium 94 - Reforma Finansów Publicznych w Polsce
 
BRE-CASE Seminarium 115 - Strefa Euro - Kryzys i drogi wyjscia
BRE-CASE Seminarium 115 - Strefa Euro - Kryzys i drogi wyjsciaBRE-CASE Seminarium 115 - Strefa Euro - Kryzys i drogi wyjscia
BRE-CASE Seminarium 115 - Strefa Euro - Kryzys i drogi wyjscia
 
BRE-CASE Seminarium 107 - "Finanse publiczne w krajach UE Jak posprzątać po k...
BRE-CASE Seminarium 107 - "Finanse publiczne w krajach UE Jak posprzątać po k...BRE-CASE Seminarium 107 - "Finanse publiczne w krajach UE Jak posprzątać po k...
BRE-CASE Seminarium 107 - "Finanse publiczne w krajach UE Jak posprzątać po k...
 
Pomyśl o przyszłości - raport - dlaczego tyle zarabiamy
Pomyśl o przyszłości - raport - dlaczego tyle zarabiamyPomyśl o przyszłości - raport - dlaczego tyle zarabiamy
Pomyśl o przyszłości - raport - dlaczego tyle zarabiamy
 
BRE-CASE Seminarium 117 - Perspektywy polskiej gospodarki w latach 2012–2013
BRE-CASE Seminarium 117 - Perspektywy polskiej gospodarki w latach 2012–2013BRE-CASE Seminarium 117 - Perspektywy polskiej gospodarki w latach 2012–2013
BRE-CASE Seminarium 117 - Perspektywy polskiej gospodarki w latach 2012–2013
 

More from CASE Center for Social and Economic Research

More from CASE Center for Social and Economic Research (20)

In search of new opportunities. Circular migration between Belarus and Poland...
In search of new opportunities. Circular migration between Belarus and Poland...In search of new opportunities. Circular migration between Belarus and Poland...
In search of new opportunities. Circular migration between Belarus and Poland...
 
Praca nierejestrowana. Przyczyny i konsekwencje
Praca nierejestrowana. Przyczyny i konsekwencjePraca nierejestrowana. Przyczyny i konsekwencje
Praca nierejestrowana. Przyczyny i konsekwencje
 
The retirement age and the pension system, the labor market and the economy
The retirement age and the pension system, the labor market and the economyThe retirement age and the pension system, the labor market and the economy
The retirement age and the pension system, the labor market and the economy
 
Problems at Poland’s banks are threatening the economy
Problems at Poland’s banks are threatening the economyProblems at Poland’s banks are threatening the economy
Problems at Poland’s banks are threatening the economy
 
Thinking Beyond the Pandemic: Monetary Policy Challenges in the Medium- to Lo...
Thinking Beyond the Pandemic: Monetary Policy Challenges in the Medium- to Lo...Thinking Beyond the Pandemic: Monetary Policy Challenges in the Medium- to Lo...
Thinking Beyond the Pandemic: Monetary Policy Challenges in the Medium- to Lo...
 
Informal employment and wages in Poland
Informal employment and wages in PolandInformal employment and wages in Poland
Informal employment and wages in Poland
 
The Rule of Law and its Social Reception as Determinants of Economic Developm...
The Rule of Law and its Social Reception as Determinants of Economic Developm...The Rule of Law and its Social Reception as Determinants of Economic Developm...
The Rule of Law and its Social Reception as Determinants of Economic Developm...
 
Study and Reports on the VAT Gap in the EU-28 Member States: 2020 Final Report
Study and Reports on the VAT Gap in the EU-28 Member States: 2020 Final ReportStudy and Reports on the VAT Gap in the EU-28 Member States: 2020 Final Report
Study and Reports on the VAT Gap in the EU-28 Member States: 2020 Final Report
 
Increasing the International Role of the Euro: A Long Way to Go
Increasing the International Role of the Euro: A Long Way to GoIncreasing the International Role of the Euro: A Long Way to Go
Increasing the International Role of the Euro: A Long Way to Go
 
Is the economy doomed to a long recession?
Is the economy doomed to a long recession?Is the economy doomed to a long recession?
Is the economy doomed to a long recession?
 
mBank-CASE Seminar Proceedings No. 162 "The European Union: State of play and...
mBank-CASE Seminar Proceedings No. 162 "The European Union: State of play and...mBank-CASE Seminar Proceedings No. 162 "The European Union: State of play and...
mBank-CASE Seminar Proceedings No. 162 "The European Union: State of play and...
 
Nasza Europa: 15 lat Polski w Unii Europejskiej
Nasza Europa: 15 lat Polski w Unii EuropejskiejNasza Europa: 15 lat Polski w Unii Europejskiej
Nasza Europa: 15 lat Polski w Unii Europejskiej
 
Our Europe: 15 Years of Poland in the European Union
Our Europe: 15 Years of Poland in the European UnionOur Europe: 15 Years of Poland in the European Union
Our Europe: 15 Years of Poland in the European Union
 
The Story of the Open Pension Funds and the Employee Capital Plans in Poland....
The Story of the Open Pension Funds and the Employee Capital Plans in Poland....The Story of the Open Pension Funds and the Employee Capital Plans in Poland....
The Story of the Open Pension Funds and the Employee Capital Plans in Poland....
 
The evolution of Belarusian public sector: From command economy to state capi...
The evolution of Belarusian public sector: From command economy to state capi...The evolution of Belarusian public sector: From command economy to state capi...
The evolution of Belarusian public sector: From command economy to state capi...
 
30 Years of Economic Transformation in CEE: Key Five Lessons For Belarus
30 Years of Economic Transformation in CEE: Key Five Lessons For Belarus30 Years of Economic Transformation in CEE: Key Five Lessons For Belarus
30 Years of Economic Transformation in CEE: Key Five Lessons For Belarus
 
Does Low Inflation Pose a Risk to Economic Growth and Central Banks Reputation?
Does Low Inflation Pose a Risk to Economic Growth and Central Banks Reputation?Does Low Inflation Pose a Risk to Economic Growth and Central Banks Reputation?
Does Low Inflation Pose a Risk to Economic Growth and Central Banks Reputation?
 
Estonian corporate tax: Lessons for Poland
Estonian corporate tax: Lessons for PolandEstonian corporate tax: Lessons for Poland
Estonian corporate tax: Lessons for Poland
 
Turning away from globalization? Trade wars and the rules of competition in g...
Turning away from globalization? Trade wars and the rules of competition in g...Turning away from globalization? Trade wars and the rules of competition in g...
Turning away from globalization? Trade wars and the rules of competition in g...
 
Study and Reports on the VAT Gap in the EU-28 Member States: 2019 Final Report
Study and Reports on the VAT Gap in the EU-28 Member States: 2019 Final ReportStudy and Reports on the VAT Gap in the EU-28 Member States: 2019 Final Report
Study and Reports on the VAT Gap in the EU-28 Member States: 2019 Final Report
 

BRE-CASE Seminarium 54 - Reform of the Financial Sector in the Countries of Central and Eastern Europe

  • 1. 54 Lajos Bokros DOOEWIADCZENIA I PERSPEKTYWY ROZWOJU SEKTORA FINANSOWEGO WEUROPIE OERODKOWO-WSCHODNIEJ
  • 2. Publikacja jest kontynuacją serii wydawniczej Zeszyty PBR-CASE CASE-Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych, Fundacja Naukowa 00 – 944 Warszawa, ul. Sienkiewicza 12 BRE Bank SA 00 – 950 Warszawa, ul. Senatorska 18 Copyright by: CASE-Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych, Fundacja Naukowa i BRE Bank SA Redakcja Zeszytów Redakcja naukowa Ewa Balcerowicz Sekretarz Zeszytów Krystyna Olechowska Opracowanie graficzne Agnieszka Bury DTP SK Studio ISSN 1233-121X Wydawca CASE-Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych, Fundacja Naukowa, 00 - 944 Warszawa, ul. Sienkiewicza 12 Nakładca BRE Bank SA, 00-950 Warszawa, ul. Senatorska 18 Oddano do druku w czerwcu 2001 r. Nakład 600 egz.
  • 3. Lajos Bokros Dyrektor ds. systemów finansowych w Banku Światowym dla Europy i Azji Centralnej. Były minister finansów Wę-gier, prezes Giełdy Papierów Wartościowych w Budapeszcie, dyrektor Agencji Własności Skarbu Państwa. Autor za-kończonego sukcesem planu makrostabilizacyjnego dla Węgier z połowy lat 90.
  • 4. SPIS TREŒCI Lajos Bokros – DOŚWIADCZENIA I PERSPEKTYWY ROZWOJU SEKTORA FINANSOWEGO W EUROPIE ŚRODKOWO-WSCHODNIEJ 9 1. Wstęp 9 2. Zaufanie zakorzenione w kulturze i tradycji 9 3.Warunki wyjściowe 10 4. Wspólne cechy w roku 2000 10 5. Rosnące różnice między krajami w rozwoju sektora finansowego 12 6. Zaawansowani reformatorzy 13 7. Niechętni reformatorzy 15 8. Borykający się z podwójnym dziedzictwem 17 9. Zdesperowani reformatorzy 19 10. Kraje z przedłużającym się kryzysem 23 11.Trzy filary rozwoju sektora finansowego 25 12. Corporate Governance 26 13. Konkurencja 27 14. Ostrożnościowe regulacje i nadzór 28 Krystyna Olechowska – DOŚWIADCZENIA I PERSPEKTYWY ROZWOJU SEKTORA FINANSOWEGO W EUROPIE ŚRODKOWO-WSCHODNIEJ – DYSKUSJA 29
  • 5. LISTA UCZESTNIKÓW SEMINARIUM Beata Arasim PAP Tadeusz Baczko INE PAN Ewa Balcerowicz Fundacja CASE Henryk Bąk Kancelaria Prezesa Rady Ministrów Jan Bielawski Departament Analiz Ekonomicznych MSZ Bogumił Bińczak K&K Consultants Joanna Binienda Fundacja CASE Barbara Błaszczyk Fundacja CASE Mirosław Błażej Ministerstwo Finansów Lajos Bokros Bank Światowy Michel Carter Bank Światowy w Polsce Tomasz Chmielewski SGH Grzegorz Cydejko ePress Marek Dąbrowski Fundacja CASE Małgorzata Dobrzyńska AmerBank SA Bartosz Drabikowski Ministerstwo Finansów Stefan Dunin Wąsowicz SGH Barbara Durka Instytut Koniunktur i Cen Mirosław Dusza Narodowy Bank Polski Michał Dwurzyński Kredyt Bank SA Piotr Dziewulski Towarzystwo Funduszy Inwestycyjnych BH Jasmin El-Falouji Gaeta Finansowa Irena Folta Bank Przemysłowo-Handlowy Maciej Fornalczyk CDC Comper Jacek Furga HypoVereinsbank Bank Hipoteczny SA Lech Gajewski BSE Marta Gołajewska Narodowy Bank Polski Michał Górzyński Fundacja CASE Włodzimierz Grudziński BISE SA Magdalena Jakubiak Fundacja CASE Anna Jaros Ambasada USA Leszek Jasiński INE PAN Cezary Józefiak Rada Polityki Pieniężnej NBP Jakub Karnowski Narodowy Bank Polski Leszek Kąsek Ministerstwo Finansów Barbara Kluza Uniwersytet Warszawski Krzysztof Kluza Bank Handlowy SA Paweł Kłosiewicz Narodowy Bank Polski Radosław Koniar BRE Bank SA Wojciech Kostrzewa BRE Bank SA Jan Kowalczyk RCSS Marzena Kowalska Wood & Company SA Marek Kozak Polska Agencja Rozwoju Regionalnego Zygmunt Królak Wyższa Szkoła Handlu i Prawa Ewa Krukowska Reuters Maciej Krzak Bank Handlowy w Warszawie SA Stanisław Kubielas NICOM Wojciech Kwaśniak NBP GINB Jerzy Kwieciński Unia Europejska Przedstawicielstwo w Polsce Adam Lipowski INE PAN Jan Macieja INE PAN Patrycja Maciejewicz Gazeta Wyborcza Wojciech Maliszewski Fundacja CASE Waldemar Markiewicz ProCapital Jarosław Maroń Fundacja CASE Mirosław Maszybrocki DAEWOO TU SA Krystyna Olechowska Fundacja CASE Leszek Pawłowicz Gdańska Akademia Bankowa Piotr Perlański Deutsche Bank Polska SA Jerzy Pieńkowski Przedstawicielstwo Komisji Europejskiej w Polsce Jerzy W. Pietrewicz SGH Piotr Poruziński 3M POLAND Jerzy Pruski Rada Polityki Pieniężnei NBP Elżbieta Pustoła Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych Artur Radziwiłł Fundacja CASE Wojciech Rogowski Narodowy Bank Bolski Wiesław Rozłucki Giełda Papierów Wartościowych Ewa Sadowska-Cieślak Narodowy Bank Polski Cyrus Saasnapour International Finance Corporation Andrzej Sławiński Narodowy Bank Polski Jan K. Solarz Narodowy Bank Polski Małgorzata Sosnowska AmerBank SA Piotr Sota Ministerstwo Finansów Piotr Szpunar Narodowy Bank Polski Przemysław Szubański Businessman Urszula Szyperska Polityka Andrzej Śniecikowski IBD Zmiany SA Piotr Tefelski PBK SA Robert Tkaczyk AIG Poland Insurane Company SA Piotr Tomaszewski Bank Pocztowy SA Andrzej Tuszyński MSP Tomasz Uchman Business Cenre Club Dorota Wesołowska Agencja Unia-Press Ewa Wilk Narodowy Bank Polski Łukasz Wilkowicz Gazeta Bankowa Jacek Wojciechowicz Bank Światowy w Polsce Richard Woodward CASE Marek Wrzosek Kredyt Bank SA Marzena Zaremba Narodowy Bank Polski Wiesław Zawadzki Business Centre Club
  • 6. WPROWADZENIE Sektor finansowy jest swego rodzaju symbolem ogólnych zjawisk rozwojowych w gospodarce. Znajduje się on na skrzyżowaniu polityki makroekonomicznej i strukturalnych reform, a więc jest to bardzo istotny sektor gospo-darki, na który w znacznej mierze ma wpływ dobre bądź słabe zarządzanie całą gospodarką. Dobrym przykładem wspierającym tę tezę jest Rosja, w której nadal trwa debata na temat tego czy to dobra, czy też zła sytuacja sek-tora realnego spowodowała zapaść sektora finansowego, czy też może była to relacja odwrotna. Sektor finanso-wy jest faktycznym papierkiem lakmusowym rozwoju reform w krajach transformujących się gospodarek. Z kolei prywatyzacja istotnego elementu sektora finansowego, na przykład dużego banku, który wszyscy uważają za klej-not w koronie, zawsze staje się tematem naładowanym emocjami i politycznie drażliwym. W wielu więc przypad-kach władze czują się często dosyć ograniczone opinią publiczną i stąd tendencja, by dobierać rozwiązanie, które wydaje się nie tylko optymalne z technicznego punktu widzenia, ale także z politycznego. Rozwój sektora finanso-wego to kwestia ważna również z tego punktu widzenia, że jest to sektor, w którym niezbędny jest chyba najwięk-szy zakres reform w gospodarce, bo transformacja, to nic innego jak zmiana kultury, zmiana w sercach i duszach ludzi, zmiana bardzo paternalistycznych nastawień i zachowań na zachowania racjonalne, a po drugie bardziej od-powiedzialne, bo odpowiedzialność, zwłaszcza publiczna, jest niezwykle istotna. Zastrzeżenie to jest szczególnie istotne w sektorze finansowym. Instytucje finansowe i banki mają bowiem bardzo specyficzny charakter, ich dzia-łalność jest złożona, a wszelkie ważniejsze inicjatywy dotyczące sektora finansowego są niezwykle drażliwe poli-tycznie. W sektorze bankowym identyfikujemy dwa główne rodzaje konfliktów interesów.W zwykłym, produkcyjnym przedsiębiorstwie, w gospodarce kapitalistycznej, najważniejszym interesem jest interes udziałowców. Wszyscy mówią o zwiększaniu wartości firmy dla udziałowców, chociaż odwołując się do tradycji europejskiej mówią także o interesach wszystkich zainteresowanych stron. W banku natomiast sytuacja jest bardziej złożona, bo mamy do czynienia nie tylko z interesami udziałowców. W banku, kiedy pojawia się konflikt pomiędzy interesami udziałow-ców, by maksymalizować wartość akcji, a utrzymaniem płynności, zagwarantowaniem wypłacalności lokat ważniej-szym staje się interes depozytariuszy, interes właścicieli lokat. Doświadczenia i perspektywy rozwoju sektora fi-nansowego w Europie Środkowo-Wschodniej były tematem 54 seminarium BRE-CASE, które odbyło się 31 maja br. w Warszawie. O wygłoszenie wykładu organizatorzy poprosili Lajosa Bokrosa, dyrektora Banku Światowego. Po dziesięciu latach transfomacji we wszystkich krajach Europy Środkowo-Wschodniej mamy dość niski poziom pośrednictwa finansowego w porównaniu z innymi, lepiej rozwiniętymi krajami, gdzie łączna kwota udzielonych kre-dytów czy suma bilansowa sektora finansowego to więcej niż 100 proc. PKB. We wszystkich krajach transformacji gospodarczej mamy dosyć niską wartość aktywów i poważne niedokapitalizowanie banków. Oczywiście występują poważne różnice pomiędzy poszczególnymi krajami, ale ogólnie rzecz biorąc, nie zmienia to relacji pomiędzy naszy-mi a zachodnimi krajami. Mamy również dość wąski zakres usług, zwłaszcza niebankowych, przykładowo dotyczy to rynków kapitałowych, zarządzania funduszami, rynku ubezpieczeń, funduszów emerytalnych itp. Przyczyn tego stanu rzeczy jest co najmniej kilka, między innymi dość niedojrzała struktura nadzoru właścicielskiego (corporate 7
  • 7. governance) tak zewnętrznego, jak i wewnętrznego, choć wyraźnie rośnie poziom zaawansowania środowiska pra-wnego i regulacyjnego nawet w najsłabiej rozwiniętych jurysdykcjach z obszaru byłego bloku wschodniego. Jest też bardzo płytki potencjał wdrażania i egzekwowania regulacji, co jest obecnie jednym z najważniejszych ograniczeń występujących w krajach transformacji gospodarczej. Najważniejsi i najskuteczniejsi reformatorzy to Polska iWęgry, niechętni reformatorzy to Czechy i Słowenia, następ-ną grupę tworzą dwa ciekawe kraje, które borykają się z podwójnym dziedzictwem, czyli Słowacja i Chorwacja, w trze-ciej grupie znajduje się Bułgaria i Rumunia, i wreszcie grupa skupiająca kraje przedłużającego się kryzysu z punktu widzenia rozwoju sektora finansowego, czyli Rosja i Ukraina. Transformacja nawet w krajach-liderach przemian, czyli w Polsce i na Węgrzech nie jest procesem zakończonym. Nadal jest wiele obszarów zapóźnień. Przykładowo obecnie rynki są zaniepokojone zapóźnieniem w rozwoju węgierskich spółek internetowych.Niepokój wywołał też upadek Po-stabanku, dużego prywatnego banku węgierskiego. Z kolei w Polsce władze stoją w obliczu prywatyzacji Powszechnej Kasy Oszczędności Banku Polskiego SA i innych instytucji finansowych. Eksperci szczególną uwagę zwracają również na tworzenie ostrożnych regulacji, sugerując, aby sprywatyzować na drodze sprzedaży inwestorom zagranicznym in-stytucje, które tworzą modele zachowań, bo jest to jedyny sposób na to, by je uzdrowić, zapewnić silną kontrolę, unik-nąć wszelkiego rodzaju nieporozumień dotyczących podziału pracy w ramach tych instytucji. Prezentowany niżej tekst jest rozszerzoną wersją wykładu wygłoszonego na majowym seminarium. Został przy-gotowany specjalnie na potrzeby seminarium i niniejszej publikacji, za co Autorowi organizatorzy składają serdecz-ne podziękowanie. 8
  • 8. 1.Wstęp DOŒWIADCZENIA I PERSPEKTYWY ROZWOJU SEKTORA FINANSOWEGO WEUROPIE ŒRODKOWO-WSCHODNIEJ Rozwój sektora finansowego w Europie Środko-wo- Wschodniej przebiegał jako proces niezwykle drama-tyczny, charakteryzujący się wieloma nagłośnionymi suk-cesami, ale w jeszcze większym stopniu nieoczekiwany-mi upadkami licznych z pozoru niezawodnych instytucji, jak również pewnym rozpadem systemu. Ogólny doro-bek transformacji w zakresie rozwoju sektora finansowe-go – z powodu wielu przyczyn – jest o wiele mniej spek-takularny od sukcesów w zakresie stabilizacji makroeko-nomicznej, liberalizacji gospodarczej i prywatyzacji by-łych przedsiębiorstw państwowych. Między innymi chciałbym podkreślić specyficzną złożoność działalności finansowej oraz ogromne znaczenie faktu, że wszelkie ważniejsze inicjatywy podejmowane w tej dziedzinie są niezwykle drażliwe politycznie. Wpływowe koła, jak poli-tycy, urzędnicy rządowi, ludzie biznesu i dziennikarze zwykle przeceniają faktyczną wartość poszczególnych instytucji, jednocześnie wyolbrzymiając ich znaczenie dla gospodarki krajowej. Przy braku mocnych zewnętrz-nych i wewnętrznych struktur nadzoru właścicielskiego (corporate governance), zarządy, a czasem i właściciele banków, domów inwestycyjnych i towarzystw ubezpie-czeniowych wykorzystują tę sytuację, by wzmocnić wła-sne wpływy i postrzegane znaczenie. Stąd też losy i dzie-je rozwoju sektora finansowego w większości krajów Eu-ropy Środkowo-Wschodniej w pierwszej dekadzie trans-formacji to historia nierównej walki o przywrócenie nieza-wodnych kanałów i ostrożnej praktyki pośrednictwa fi-nansowego – o stworzenie nowej kultury zaufania pomi-mo wszelkich konsekwencji trudnego bagażu przeszło-ści, który niejednokrotnie charakteryzowały przestęp-czość i korupcja, kumoterstwo i manipulacje. 2. Zaufanie zakorzenione w kulturze i tradycji Bez wątpienia zasadnicze znaczenie ma to, by pośre-dnictwo finansowe wprowadzać na nowo w sposób wiary-godny, gdyż nie ma wzrostu gospodarczego bez skutecz-nego i wydajnego lokowania oszczędności finansowych przedsiębiorstw i gospodarstw domowych w postaci inwe-stycji. Tego właśnie brakuje w świecie transformacji po wy-niszczającym doświadczeniu komunizmu, kiedy to redy-strybucja środków dokonywała się na drodze administra-cyjnej, a nie na podstawie decyzji biznesowych wynikają-cych ze świadomego podejmowania ryzyka. Doprowadziło to do powstania odmiennej kultury i tradycji, nie wymaga-jącej inwestycji w zaufanie. Zmiana tej kultury i tradycji i przywrócenie podejścia rynkowego wymaga wiele czasu, nawet wówczas, gdy elity polityczne wiedzą, czego potrze-ba do odtworzenia takiego zaufania i działają w tym kierun-ku. Jednakże pierwsza dekada transformacji uświadamia nam, że konstytutywne elementy tego zaufania nie zostały w pełni zrozumiane, a tym bardziej wdrożone w praktyce. Wwiększości krajów nastąpiły przypadki nadużywania kieł-kującego dopiero zaufania publicznego, zaś w niektórych krajach, zwłaszcza w Rosji, zaufanie publiczne było syste- 9
  • 9. matycznie niszczone przez postępującą szkodliwą degra-dację systemu finansowego. Na przykład w Rosji osoby, które ulokowały swe środki w posiadających licencje ban-kach, mogły je stracić co najmniej dwukrotnie – po raz pierwszy wówczas, gdy hiperinflacja w pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych pożarła większość oszczędności, zaś po raz drugi wtedy, gdy sektor bankowy załamał się w sierpniu 1998 r. Osoby, które swe oszczędności trzyma-ły w walutach obcych, w skarpecie czy za granicą, nie utra-ciły ich. (Oznacza to, że wypływ kapitału jest nie tylko zja-wiskiem odzwierciedlającym nielegalny i masowy wywóz środków przez zamożnych biznesmenów czy przestępców, lecz zakorzenioną codzienną praktyką nawet drobnych ciu-łaczy, nauczonych gorzkim doświadczeniem.) 3.Warunki wyjściowe W niektórych krajach reformę systemu finansowego, a przede wszystkim bankowości, rozpoczęto jeszcze przed przemianami politycznymi.Węgry i Polska już odpo-wiednio w roku 1987 i 1988 stworzyły dwupoziomową strukturę bankowości. Jugosławia, która w czasach socja-listycznych formalnie zawsze posiadała strukturę dwupo-ziomową, rozpoczęła stopniową liberalizację regulacji bankowych w drugiej połowie lat osiemdziesiątych. Cze-chosłowacja, Rumunia, Bułgaria oraz byłe republiki Związ-ku Radzieckiego miały o wiele mniej szczęścia – mogły rozpocząć reformę finansową dopiero po dość gwałtow-nych wydarzeniach politycznych, pod auspicjami pierw-szych demokratycznych rządów. Jednakże warto zauwa-żyć, że we wszystkich krajach regulacje dotyczące tworze-nia i funkcjonowania banków i innych pośredników były dość liberalne, czasem nawet zbytnio liberalne, co umoż-liwiło podjęcie szerokich inicjatyw prowadzących do szyb-kiego wzrostu liczby i wielkości tych instytucji. Dobrą wia-domością było to, że – oprócz początkowego ograniczania możliwości w zakresie przyjmowania przez banki depozy-tów gospodarstw domowych czy dokonywania transakcji walutowych – brak było poważniejszych ograniczeń admi-nistracyjnych dla pozyskiwania klientów, określania pozio-mu opłat i stóp procentowych. Konkurencji nie ograniczały żadne administracyjne limity dotyczące grupy klientów, ro-dzajów działalności i określania cen produktów. Złą wiado-mością było zaś to, że nie istniały również regulacje ostrożnościowe. Minimalne wymogi kapitałowe, wskaźniki płynnościowe, pojęcia wypłacalności i adekwatności kapi-tałowej, wymogi klasyfikacji aktywów i tworzenia rezerw, adekwatne zasady podatkowe itp. nie istniały jeszcze w początkach transformacji. Wytworzyło to środowisko nieco „dzikiego”, liberalnego kapitalizmu, w którym klienci i zarządy nadal państwowych instytucji finansowych, jak również właściciele i menadżerowie nowo utworzonych in-stytucji prywatnych mogli wykorzystywać liczne luki pra-wne i regulacyjne (a czasami wręcz ich nadużywać) dla swych osobistych korzyści kosztem właścicieli lokat, kre-dytobiorców, a w końcu również podatników. 4.Wspólne cechy w roku 2000 Po dziesięciu latach transformacji sektor finansowy w Europie Środkowo-Wschodniej charakteryzuje się: 1. Niskim poziomem pośrednictwa finansowego (za-ledwie 5-40% PKB). 2. Względnie niską jakością aktywów i poważnym niedokapitalizowaniem. 3. Nadal dość małym zakresem usług, zwłaszcza niebankowych. 4. Bardzo niedojrzałymi strukturami nadzoru właści-cielskiego, zewnętrznymi i wewnętrznymi. 5. Coraz bardziej zaawansowanym środowiskiem prawnym i regulacyjnym. 6. Płytkim potencjałem wdrażania i egzekwowania regulacji. Wporównaniu z rozwiniętymi krajami uprzemysłowiony-mi czy nawet niektórymi szybko rozwijającymi się krajami Azji lub Ameryki Łacińskiej, system pośrednictwa finanso-wego w Europie Środkowo-Wschodniej jest nadal bardzo płytki. Nie tylko poziom oszczędności lokowanych w syste-mie bankowym i ubezpieczeniowym jest niższy niż w go-spodarkach rozwiniętych; co więcej, również poziom środ-ków bezpośrednio wprowadzonych do sektora realnego w postaci kredytów, obligacji korporacyjnych, wtórnych emi- 10
  • 10. sji akcji itp. jest poniżej porównywalnych standardów i fak-tycznego zapotrzebowania. Nawet najbardziej zaawanso-wane gospodarki Europy Środkowej – Polski, Węgier i Czech – wykazują duży deficyt w kredytach dla firm; kwo-ty kredytów udzielonych gospodarce realnej nie przekracza-ją 40% PKB.Ten brak rynkowy jest bezpośrednim wynikiem wielu różnych czynników: we wszystkich krajach obserwo-wano przez kilka lat nadmierną i hojną akcję kredytową, po czym nastąpił krach kredytowy i skrajne unikanie ryzyka po upadku niektórych banków i domów inwestycyjnych oraz wzroście restrykcyjności polityki pieniężnej i zastosowaniu zasad ostrożnościowych względem klasyfikacji aktywów, wyceny zabezpieczenia, tworzenia rezerw itp. Jeśli w pierw-szym etapie ekspansji wyraźnie pomogła akcja kredytowa uprzywilejowująca ustosunkowane osoby, wspierana przez wpływowych parlamentarzystów, urzędników rządowych i ustosunkowanych biznesmenów, to reakcja na tak rozrzut-ną i mało ostrożna praktykę doprowadziła do pozbawienia środków nawet najbardziej rentowne przedsiębiorstwa o wysokiej zdolności kredytowej. Wiele banków w krajach przechodzących transformację nadal funkcjonuje jak broke-rzy na rynkach pieniężnych i kapitałowych, próbując bezpo-średnio powiązać swoich partnerów biznesowych, oferując im usługi generujące prowizje, nie podejmując jednak ryzy-ka właściwego pośrednictwa dostępnych środków. Kolejne próby uporządkowania sytuacji i poprawienia jakości aktywów podejmowane w drodze interwencji rzą-dowych miały również, jak kij, dwa końce.Podczas gdy sa-nacja największych banków państwowych była oczywiście nieunikniona ze względu na odziedziczone ogromne port-fele złych kredytów, jednak przeprowadzone przez pań-stwo programy dokapitalizowania i restrukturyzacji ban-ków były zbyt hojne, zbyt obszerne, zbyt liczne i kosztow-ne. Zarządy banków państwowych nie doceniały zwykle prawdziwej wielkości strat, aż było za późno – a wtedy, po ogłoszeniu programu sanacji, zaczynały je wyolbrzymiać. Ponieważ niezwykle trudno było odróżnić złe aktywa, fak-tycznie będące dziedzictwem przeszłości od tych powsta-łych po przemianach politycznych i właściwie niemożliwe było wskazanie osób odpowiedzialnych za gwałtowne po-gorszenie się portfeli kredytów w świetle upadku bardzo licznych klientów korporacyjnych, władze nie miały innego wyjścia, jak przyznać się do porażki i nadal przepompowy-wać środki budżetowe do upadających okrętów flagowych sektora bankowego. Jednakże nie była to dobra wymówka dla braku poważnych wysiłków mających na celu określe-nie i wyegzekwowanie odpowiedniego zestawu ograniczo-nych czasowo, kwantyfikowalnych i poddanych monitorin-gowi kryteriów wyników, na podstawie których można by oceniać sukcesy starych/nowych zarządów. Z tego powo-du, jak również ze względu na raczej luźne ramy innych aspektów planów sanacji w powiązaniu z poważnymi wa-dami w zakresie zrozumienia i oceny wielkości pośrednich strat w przypadku poszczególnych banków, niejedne wła-dze wpadły w pułapkę koniecznego powtórzenia konsoli-dacji działalności bankowej i ubezpieczeniowej, tym sa-mym przeznaczając nieproporcjonalnie dużą część środ-ków budżetowych na proces ekonomicznie nieunikniony, lecz politycznie szalenie bolesny. Nawet Węgry, o których mówi się, że osiągnęły najlepsze dotychczas wyniki w roz-woju sektora finansowego, przeznaczyły ponad 10% swo-jego PKB na ponad trzy rundy sanacji sektora bankowe-go. W Rumunii, bank-okręt flagowy Bancorex, dawniej fi-nansujący handel zagraniczny, był dokapitalizowywany pięciokrotnie, zanim władze wreszcie podjęły decyzję o je-go likwidacji. W innych krajach, zwłaszcza w Chorwacji, władze czuły się zobowiązane do sanacji również dużych banków prywatnych, by uniknąć załamania się całego sy-stemu. Ale w krajach, w których prywatne banki komercyj-ne nie odgrywały znaczącej roli w przyjmowaniu lokat go-spodarstw domowych i kierowaniu tych środków do sekto-ra realnego, nawet załamanie się systemu nie musiało ko-niecznie doprowadzić do znaczących działań władz na rzecz sanacji sektora bankowego. Rosja jest najlepiej chy-ba znanym przykładem takiego dość racjonalnego braku działania. „Banki mają dużo pieniędzy, ale są to wszystko cudze pieniądze” W krajach przechodzących transformację istnieje fatal-ne nieporozumienie co do charakteru i roli działalności bankowej.Wiele osób ma dość zniekształcony obraz istoty bankowości, zwłaszcza gdy wypowiada się opinie oparte na bardzo powierzchownym zrozumieniu tego, na czym polega pośrednictwo finansowe.Na wczesnym etapie ewo- 11
  • 11. lucji bankowości dość częste i powszechnie akceptowane były poglądy, że banki powinny płacić wysokie odsetki od lokat, pobierać niskie odsetki od kredytów i utrzymywać wysoką rentowność, by wypłacać wysokie dywidendy po komercjalizacji. Ostrożne zarządzanie ryzykiem i płynno-ścią z jednoczesnym kontrolowanym wzrostem i optymali-zacją kosztów w celu osiągnięcia maksymalnej wydajności to koncepcje wówczas raczej nie znane bądź powszechnie źle zrozumiane. Prywatni biznesmeni, władze samorządo-we, a nawet niektóre kościoły chciały utworzyć własne ban-ki, by pozyskać cudze środki na finansowanie własnej sta-tutowej i powiązanej działalności. W imię wspierania two-rzenia, rozwoju i funkcjonowania nowych firm, banki, za-równo prywatne jak i publiczne, miały gromadzić portfele inwestycyjne złożone z akcji spółek o bardzo małej płynno-ści. Banki państwowe były otwarcie krytykowane przez przedstawicieli władz za to, że nie pomagają ważnym przedsiębiorstwom i zbyt wiele środków lokują w papiery rządowe nie obciążone ryzykiem. Na zarządy, które chcia-ły tworzyć większe rezerwy na pokrycie ewentualnych strat swych banków, nasyłano inspekcję skarbową. Brak było konsekwentnych wytycznych działania określonych przez władze dla zarządów banków państwowych. Przedstawiciele różnych instytucji państwowych za-siadający w zarządach i radach nadzorczych banków państwowych kierowali się w najlepszym przypadku wą-sko pojętym interesem swych jednostek administracji czy, w najgorszym razie, swymi osobistymi interesami. Ludzie tacy byli często wymieniani, a w wielu przypadkach mia-nowano ich w celu otwartego promowania partykularnych interesów politycznych ich mocodawców. Brak było rów-nież zasad ostrożnościowych, jakimi mogliby kierować się w swych działaniach. Nowoczesne ustawodawstwo bankowe wprowadzono późno i dość często zmieniano. Organy regulacyjne i nadzorcze – nawet w najbardziej za-awansowanych gospodarczo krajach – pozostawały sła-be i nadmiernie upolitycznione. Podsumowując, struktury nadzoru właścicielskiego wewnętrznego i zewnętrznego nadal były nieadekwatne; z wyjątkiem tych instytucji fi-nansowych, które zostały w końcu sprywatyzowane z udziałem silnych i ostrożnych inwestorów, w większości przypadków pierwszorzędnych, renomowanych zagra-nicznych partnerów strategicznych. 5. Rosnące różnice między krajami w rozwoju sektora finansowego W tle tego ogólnie niejasnego obrazu kryją się duże i rosnące różnice w rozwoju sektora finansowego pomię-dzy różnymi krajami, które tłumaczy głównie różny poziom polityki władz i reform wdrożonych w celu modernizacji. Ponieważ rozbieżności te stają się obecnie coraz bardziej znaczące, a ponadto w dużym stopniu przyczyniają się do wciąż rosnących różnic w potencjale średnioterminowego rozwoju, należy przyjrzeć im się bardziej szczegółowo. W niniejszym artykule porównam ze sobą doświad-czenia dziesięciu krajów Europy Środkowo-Wschodniej1, które można podzielić na następujących pięć grup: 1. Zaawansowani reformatorzy: Polska i Węgry. 2. Niechętni reformatorzy: Czechy i Słowenia. 3. Borykający się z podwójnym dziedzictwem: Sło-wacja i Chorwacja. 4. Zdesperowani reformatorzy: Bułgaria i Rumunia. 5. Przypadki przedłużającego się kryzysu: Rosja i Ukraina. Należy jednak podkreślić, że powyższa klasyfikacja odzwierciedla tylko postępy poczynione w modernizacji sektora finansowego, co niekoniecznie oznacza, że dane kraje osiągnęły podobny poziom rozwoju w innych obsza-rach reform strukturalnych. W odróżnieniu od reform ma-kroekonomicznych, gdzie terapia szokowa i wszechstron-ne pakiety dostosowawcze mogą występować i być jedno-cześnie z powodzeniem wdrażane, w przypadku mikroeko-nomicznych reform: strukturalnych i instytucjonalnych na-stępuje tylko stopniowy postęp na drodze ewolucji wykazu-jący pewną cykliczność wraz z upływem czasu.Mimo to po pierwszych dziesięciu latach transformacji nasuwa się bez wątpienia jeden wniosek: dojrzałość i konsekwencja reform zmierzających do modernizacji sektora finansowego są najważniejszym czynnikiem sprzyjającym zdrowemu zrów-noważonemu rozwojowi pośrednictwa finansowego, który z kolei w dużym stopniu przyczynia się do ożywienia i po-jawienia konkurencyjnej i szybko rozwijającej się gospo-darki realnej zapewniającej zrównoważony rozwój. I jeszcze jedno zastrzeżenie: inne czynniki, jak wa-runki wyjściowe (np. stopień swobody tolerowanej i osią- 12
  • 12. gniętej w systemie komunistycznym, względnie swobod-ny przepływ osób i idei, dostępność wyższej edukacji, poziom osobistego majątku i doświadczeń w ogólnej przedsiębiorczości), położenie geograficzne (tj. bliskość rynków zachodnich), czynniki polityczne, jak stabilność i dojrzałość demokracji, podejście kulturowe, jak stano-wisko opinii publicznej względem inwestycji zagranicz-nych, powszechne i autentyczne dążenie do NATO i Unii Europejskiej itp., również odgrywają bardzo ważną rolę determinującą ogólne postępy w dostosowaniu gospo-darczym i modernizacji wspomnianych dziesięciu kra-jów. Bez wątpienia wszystkie te czynniki ukształtowały politykę i reformy zmierzające do restrukturyzacji sekto-ra finansowego, zaś wyniki czy niepowodzenia takiej po-lityki i reform modyfikowały również wpływ wszelkich in-nych czynników. 6. Zaawansowani reformatorzy Zarówno Polska jak iWęgry przyjęły bardzo liberalne podejście w pozyskiwaniu bezpośrednich inwestycji za-granicznych na drodze do modernizacji sektora finanso-wego. Nowo powstałe zagraniczne spółki zależne i joint venture założone z państwowymi bankami i towarzy-stwami ubezpieczeniowymi pojawiły się na rynku je-szcze przed przemianami politycznymi. Co ciekawe, Węgry sprzedały pakiet kontrolny w dwóch dużych pań-stwowych towarzystwach ubezpieczeniowych przed ro-kiem 1993, by uniknąć ich bankructwa i likwidacji. Co więcej, wszystkie inne nowo powstałe mniejsze przed-siębiorstwa w sektorze ubezpieczeniowym zostały wy-kupione przez zagranicznych inwestorów strategicznych w pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych. Z kolei Pol-ska była o wiele bardziej ostrożna i nieco mniej śmiała w tej dziedzinie: jedyne państwowe towarzystwo ubez-pieczeniowe zostało tylko częściowo zrestrukturyzowa-ne i nadal czeka na prywatyzację. Polska bankowość była w o wiele większym stopniu poddana szybkiej prywatyzacji. Duże państwowe banki, powołane początkowo dla obsługi pewnych określonych obszarów i częściowo zmodernizowane w oparciu o part-nerskie porozumienia z doświadczonymi zachodnimi in-stytucjami finansowymi, zostały już w pełni wchłonięte przez inwestorów zagranicznych i konkurują na poziomie rynku krajowego. Co ciekawe, jedynym wyjątkiem jest naj-większy bank, będący częścią dawnej wyspecjalizowanej kasy oszczędnościowej, PKO BP, który nadal w pełni na-leży do skarbu państwa i wciąż ugina się pod ciężarem starych portfeli kredytów mieszkaniowych. Jest to najlep-szy przykład bardzo drażliwej i złożonej natury restruktu-ryzacji banków oszczędnościowych. Elity polityczne łudzą się, że jest to naprawdę bardzo wyspecjalizowany rodzaj działalno-ści, klejnot w koronie, którego nie można sprzedać zagranicznym inwestorom. Węgry również w pewnym sensie wpa-dły w tę samą pułapkę, kiedy Postabank, nowo powstały formalnie prywatny bank wydzielony z pocztowego banku oszczęd-nościowego, zbankrutował w 1998 roku w konsekwencji skrajnie złego zarządzania i wreszcie oszustw.Władze czuły się zobo-wiązane do sanacji tego banku z wykorzy-staniem dużych środków z kieszeni podat-nika. Przez kraj przetoczyła się szeroka dyskusja, czy bank ma pozostać państwo-wy, czy też znów go prywatyzować, a jeśli – większość dużych banków kontrolują zagraniczni inwestorzy stra-tegiczni – kapitał zagraniczny odgrywa dominującą rolę w całym systemie bankowym – większość banków ma dobre portfele, wystarczające rezerwy i ka-pitały – wewnętrzny nadzór właścicielski bliski praktykom zachodnim – jakość usług w bankowości korporacyjnej szybko rośnie – szybki rozwój i szeroki asortyment usług bankowości detalicznej – dość duże i płynne rynki kapitałowe (obligacji rządowych i akcji) – zaawansowane regulacje i coraz lepsze ich egzekwowanie – konkurencyjne otoczenie, dobre uregulowanie wejścia i wyjścia – niemal pełna liberalizacja ponadgranicznych usług finansowych – obszary zastoju w regulacji i prywatyzacji – zaawansowana reforma emerytalna i zarządzanie funduszami 13
  • 13. tak, to czy sprzedać pakiet kontrolny dużemu i ostrożne-mu inwestorowi strategicznemu, czy też planować wyłącz-nie ofertę publiczną. Uprzedni bank oszczędnościowy OTP sprywatyzowano w ten właśnie sposób. (Postabank miał zostać sprzedany OTP bez przetargu, lecz w końcu władze węgierskie nie zaakceptowały ceny proponowanej przez OTP, którą uznano za śmiesznie niską. Obecnie, w kwietniu 2001 r., władze mówią o sprzedaży bądź prze-kazaniu Postabanku poczcie państwowej.) WPolsce Bank Handlowy przez dłuższy czas dumny był z braku kontrolu-jącego udziałowca, aż na początku 2000 r. został niemal zupełnie wchłonięty przez Citibank, gdy Skarb Państwa sprzeciwił się niemal otwartej próbie przejęcia przez nie-miecki Commerzbank. Ten przykład wyraźnie wskazuje, że pomimo politycznej niechęci i żywych dyskusji, prywa-tyzacja poprzez sprzedaż kontrolnego pakietu renomowa-nemu zagranicznemu partnerowi strategicznemu jest bez porównania najskuteczniejszym sposobem na stabilizację i modernizację słabych banków państwowych. Jeśli efek-tywną kontrolę utrzymuje państwo lub zarząd, nawet w przypadku większościowych udziałów prywatnych, mo-że to z łatwością prowadzić do nagłego pogorszenia się lo-sów banku. Z kolei jeśli zarząd działa ostrożnie i ma wsparcie pierwszorzędnych inwestorów, bank może paść ofiarą dużych przejęć strategicznych na szybko konsolidu-jącym się rynku. Strategiczne inwestycje zagraniczne w większości wiodących banków zakończyły się bezwarunkowym sukcesem tak w Polsce, jak i na Węgrzech, po szeregu kolejnych prób obmyślonej i sfinansowanej przez pań-stwo konsolidacji niewypłacalnych banków państwo-wych. Zagraniczni partnerzy strategiczni byli w stanie i mieli wolę, by nie tylko dostarczyć tak potrzebny dodat-kowy kapitał i umiejętności zarządcze, ale również zna-cząco przyczynić się do powstania nowych produktów, innowacji, modernizacji zarządzania ryzykiem i operacji gospodarki pieniężnej, kontroli wewnętrznej, technologii informatycznych itp. To nie przypadek, że Polska i Węgry stanowią rów-nież najlepszy przykład rozwoju rynków kapitałowych. Oba kraje dysponują, wedle standardów tego regionu, dość dużym, dobrze dokapitalizowanym i raczej płyn-nym rynkiem akcji. Ta wiodąca pozycja w regionie jest bardzo znaczącym osiągnięciem w świetle braku (na Węgrzech) lub bardzo podrzędnego znaczenia (w Pol-sce) programu powszechnej prywatyzacji. W zamian władze i uczestnicy rynku postanowili oprzeć się na dwóch istotnych czynnikach: stopniowej, a do połowy lat dziewięćdziesiątych pełnej liberalizacji zagranicznych inwestycji portfelowych (w powiązaniu z wczesną wy-mienialnością rachunków kapitałowych dla tego rodzaju inwestycji) oraz wysokim poziomie transparencji po-przez przyjęcie i egzekwowanie najnowszych zacho-dnich standardów upowszechniania informacji, zasad notowania, określania cen, rozliczeń itp.Wysoki poziom samoregulacji stale charakteryzował obie instytucje, co znakomicie przyczyniło się do odtworzenia kultury i za-ufania niezbędnych dla stałego wzrostu obrotów na ryn-kach kapitałowych. Oprócz obrotu akcjami, Warszawska Giełda Papierów Wartościowych stworzyła znaczący ry-nek obligacji korporacyjnych, zaś Giełda Papierów War-tościowych w Budapeszcie zyskała na atrakcyjności dzięki obrotom papierami rządowymi. Funkcjonuje tu również obrót instrumentami pochodnymi, jak opcje i fu-tures, choć ten rynek w obu krajach jest jeszcze na bar-dzo wczesnym etapie rozwoju. Polska i Węgry wdrożyły już bardzo szeroki program reform systemu emerytalne-go poprzez utworzenie struktury złożonej z trzech fila-rów z systemem obowiązkowych i dobrowolnych skła-dek na zarządzane przez prywatne firmy fundusze kapi-tałowe. Te ostatnie, wraz z prywatnymi towarzystwami ubezpieczeń, stanowią obecnie kręgosłup krajowych in-westycji instytucjonalnych i dostarczają coraz więcej środków z zakontraktowanych oszczędności na uznane rynki kapitałowe. Rozmiar reform sektora finansowego w tych dwóch krajach odzwierciedla wysoki i zrównoważony poziom wzrostu gospodarczego osiągnięty w ciągu ostatnich 4 – 5 lat. Już obecnie istnieje szeroki wybór usług finan-sowych dostępnych na zasadach konkurencji dla firm z sektora realnego. Dzięki szerokiej liberalizacji ponad-granicznych transakcji finansowych przynajmniej na dłuższym końcu rynku, największe przedsiębiorstwa, w tym firmy zagraniczne, mogą z łatwością finansować swą działalność ze źródeł zagranicznych. O względy średnich przedsiębiorstw konkuruje szereg banków. Ma- 14
  • 14. ją one również dostęp do mniej ściśle uregulowanych segmentów prywatnego rynku kapitałowego. Jednakże małe przedsiębiorstwa nadal borykają się z pewnymi trudnościami – tylko kilka banków zdecydowało się na obsługę tego segmentu rynku. Jednocześnie należy pa-miętać o problemach, jakie banki napotykają w ocenie historii takich małych przedsiębiorstw, oszacowaniu ich poziomu zwrotu i ryzyka, oraz przejmowaniu zabezpie-czenia w przypadku naruszenia warunków umowy. 7. Niechętni reformatorzy Czechy i Słowenia to najlepsze przykłady krajów, w których pewne korzystne warunki wyjściowe – zwła-szcza wysoki poziom dochodów per capita dzięki długiej tradycji przemysłowej i zaawansowanej strukturze go-spodarczej, dobrze rozwiniętej według standardów tego regionu, oraz nowe bodźce po uwolnieniu od obowiązku wspierania słabiej rozwiniętych części kraju w efekcie rozpadu Czechosłowacji i Jugosławii – okazały się za-równo błogosławieństwem, jak i przekleństwem. Oba kraje korzystały z bezprecedensowej stabilności poli-tycznej i dość długiego miesiąca miodowego z tym sa-mym rządem czy rządzącą koalicją. Ogromny sukces wczesnej stabilizacji makroekonomicznej w połączeniu ze skutecznym przeorientowaniem eksportu na rynki zachodnie wytworzyły poczucie samozadowolenia i po-wszechną niechęć wobec podejmowania bardziej zna-czących i bolesnych reform strukturalnych, jak moderni-zacja sektora finansowego. Oba kraje rozpoczęły wcze-sne dokapitalizowanie swych największych instytucji fi-nansowych i postanowiły na tym poprzestać. Władze otwarcie i wyraźnie opowiadały się przeciwko sprzedaży pakietów kontrolnych w wiodących bankach i towarzy-stwach ubezpieczeniowych jakimkolwiek inwestorom zagranicznym. Przeciwnie, twierdziły, że banki są już w rękach prywatnych (w przypadku Czech duże banki formalnie zostały na poły sprywatyzowane w efekcie po-wszechnej prywatyzacji) lub uznały, że przy braku sil-nych inwestorów krajowych lepiej jest utrzymać je pod ścisłą kontrolą państwową (w Słowenii). Program powszechnej prywatyzacji raczej nie dopo-mógł w modernizacji sektora finansowego. W Czechach co najmniej dwa z największych banków, Komercni Ban-ka (KB) i Investicni a Postovni Banka (IPB), czuły się zo-bowiązane, by nadal finansować wielu ze swych tradycyj-nych i wciąż niezrestrukturyzowanych klientów, z których wielu było również ich współwłasnością za pośrednic-twem powołanych przez banki spółek za-rządzania inwestycjami. Rosnące zaanga-żowanie kapitałowe banków wśród ich klientów postrzegano jako naśladowanie rzekomo pozytywnej niemieckiej praktyki bliskich związków między bankami a przedsiębiorstwami przemysłowymi bez jednoczesnego obciążenia niemieckimi re-gulacjami i bez samych inwestorów nie-mieckich. Słowenia żywiła podobną nie-chęć wobec inwestorów zagranicznych. Nawet strategiczni zagraniczni inwestorzy nie zawsze byli mile widziani w dużych bankach, domach inwestycyjnych i towa-rzystwach ubezpieczeniowych. Jugosło-wiańska droga powszechnej prywatyzacji wytworzyła jeszcze więcej konfliktów inte-resu niż czeska, gdyż w tym przypadku by- – największe banki pozostają pod kontrolą państwa lub są od nie-dawna 15 prywatne – opóźniane, niechętnie podejmowane działania dla pozyskania za-granicznych inwestorów strategicznych – sanacja wiodących banków trwa lub niedawno się zakończyła – portfele innych, przeważnie średniej wielkości banków są wzglę-dnie zdrowe – nadzór właścicielski nadal musi zostać poważnie wzmocniony – jakość usług i bankowość detaliczna szybko się rozwijają – mniejsze, fragmentaryczne i dość mało płynne rynki kapitałowe – ulepszane regulacje, trochę luk, nierówne egzekwowanie – rosnąca konkurencja w krajowych usługach finansowych – niebankowe pośrednictwo finansowe wymaga dalszych reform – pewna niechęć i opór wobec dalszej liberalizacji – reforma emerytalna i zarządzanie funduszami wciąż na wstęp-nym etapie
  • 15. ło odwrotnie: to banki były często własnością swych klien-tów o niskiej wiarygodności kredytowej. Taki model uwa-ża się za najbardziej niebezpieczny układ powiązań wła-snościowych na kształt błędnego koła. Koszty tej niechęci i samozadowolenia były szczególnie wysokie w Czechach.Najlepiej obrazuje to wymuszone po-nowne upaństwowienie upadającego IPB i natychmiasto-wa sprzedaż bankowi Ceskoslovenska Obchodni Banka (CSOB) w czerwcu 2000 r., co było naprawdę bezprece-densowym krokiem w historii konsolidacji i prywatyzacji w sektorze bankowym. Z tej historii płynie kilka wniosków. Po pierwsze, nie ma sensu sprzedawać nawet wzglę-dnie większościowych udziałów jednostce zagranicznej, jeśli nie przekazuje się jej faktycznej kontroli zarządczej i odpowiedzialności. Po drugie, nie wszystkie dobrze brzmiące zagraniczne nazwy reprezentują firmę napraw-dę ostrożnego partnera strategicznego. Po trzecie, co najważniejsze, władze powinny bardzo dokładnie przy-gotować dokumentację prawną wszystkich transakcji, by mieć pewność, że przeprowadzone badanie due diligen-ce wartość aktywów ocenia rozsądnie i realistycznie, właściwie identyfikuje wszelkie wątpliwości co do warto-ści aktywów i warunkowych zobowiązań, a majątek do-chodowy wyraźnie oddziela od niedochodowego. Nieste-ty, żaden z tych fundamentalnych warunków nie został spełniony przy zawarciu formalnej transakcji sprzedaży IPB Nomurze w 1997 roku.W efekcie zaistniał podręcz-nikowy przypadek ryzyka moralnego, kiedy to partnerzy prywatni mogli sprywatyzować wszelkie zyski, zaś (no-we) władze czeskie zostały zobowiązane do przejęcia na siebie wszelkich strat. Koszty sanacji trzech dużych cze-skich banków również przekroczyły poziom 10% PKB. Koszty te mogłyby być o wiele niższe, gdyby banki te sprzedano renomowanym i ostrożnym zagranicznym in-westorom strategicznym zaraz po wstępnej restruktury-zacji. (Nastąpiło to na długo przed rozpadem Czechosło-wacji, kiedy wyeliminowano wszystkie niedochodowe ak-tywa odziedziczone po czasach komunistycznych.) Cho-ciaż Czechy mogą obecnie z łatwością pozwolić sobie na spowodowany tym wzrost swego wewnętrznego zadłu-żenia publicznego, stracono znakomitą okazję, umniej-szając dynamikę wzrostu gospodarczego i spowalniając proces dostosowywania się do Unii Europejskiej. Słowenia w swej polityce i deklaracjach wykazywała mniejsze samozadowolenie, lecz była równie niechętna wobec pozyskiwania zagranicznych udziałowców dla instytucji sektora finansowego. Dwa największe banki, Nova Ljubljanska Banka (NLB) i Nova Kreditna Banka Maribor (NKBM), są nadal kontrolowane przez skarb państwa i nie ma widoków na konkretne plany ich osta-tecznej prywatyzacji. Chociaż niektóre banki zagranicz-ne utworzyły swe spółki zależne, których są wyłączny-mi właścicielami, i zaczęły konkurować z dwoma naj-większymi bankami oraz mniejszymi regionalnymi in-stytucjami finansowymi, to mały słoweński rynek jest obecnie tak zatłoczony, iż pojawiła się poważna groźba, że dwa duże banki publiczne szybko utracą swój udział w rynku, zwłaszcza że w chwili przystąpienia do Unii Europejskiej obowiązywać będzie zasada swobodnego otwierania oddziałów bankowych. Ponadto Słowenia nałożyła szereg ograniczeń na przepływ nie tylko kapi-tału krótkoterminowego, ale również inwestycyjnego, próbując w ten sposób bronić krajowej waluty. Aż do niedawna ograniczenia te nadal obowiązywały. Utru-dniano czasami nawet inwestycje bezpośrednie w firmy niefinansowe, co utrwalało niską wydajność przedsię-biorstw wynikającą z wadliwego programu powszech-nej prywatyzacji, co z kolei skutecznie blokowało szer-szą restrukturyzację, uniemożliwiając zwolnienia zbęd-nych pracowników i utrzymując wynagrodzenia na po-ziomie znacznie wyższym od tego, na jaki można by sobie racjonalnie pozwolić. Polityka władz nie ułatwiała również szybkiego dosto-sowania i głębszej restrukturyzacji. Podatki dochodowe od osób fizycznych są nieznośnie wysokie, co wspiera tylko bardzo hojny i niezreformowany repartycyjny sy-stem emerytalny i nadmiernie rozbudowany system opieki zdrowotnej. Inicjatywy prywatne w zakresie zarzą-dzania funduszami emerytalnymi oraz składkami ubez-pieczeniowymi i innymi zakontraktowanymi oszczędno-ściami są w powijakach, tylko częściowo będąc dostęp-ne jednostkom zagranicznym. Podsumowując, można śmiało powiedzieć, że słoweński system finansowy nie realizuje swojego potencjału, gdyż oprócz udanej sana-cji banków nie poddano go dotychczas większym funda-mentalnym reformom. 16
  • 16. Ironią historii jest również to, że rynki akcji w Cze-chach i Słowenii są o wiele mniejsze i mniej płynne niż w Polsce czy na Węgrzech, nie tyle pomimo, co raczej ze względu na niekorzystne warunki wyjściowe stworzo-ne przez program powszechnej prywatyzacji. I znów czeski rynek akcji stanowi świetny przykład porażki. Na pierwszy rzut oka program powszechnej prywatyzacji dał znakomity jednorazowy bodziec dla formalnej kapi-talizacji otwartych rynków, zwłaszcza przy braku wszel-kich znaczących kryteriów notowań i upowszechniania informacji o akcjach. Ekstremiści ideologiczni chwalili nawet brak wymogów wejścia na rynek w imię nieogra-niczonego liberalizmu, który umożliwia najpierw stwo-rzenie rynku, a nie zdławienie go obciążeniami regulacji i ciężkimi strukturami nadzorczymi. Ale brak przejrzys-tości i egzekwowalnych zasad stał się wręcz zaprosze-niem do nadużyć i ostatecznie doprowadził do odwrot-nych skutków, stając się źródłem powszechnych rozcza-rowań, a nawet wrogości wobec rynku akcji. Negatywne nastroje, zwłaszcza wśród zagranicz-nych inwestorów portfelowych, w połączeniu z heroicz-nymi wysiłkami pewnych oświeconych urzędników i tak dość słabych i znajdują-cych się pod politycznym ostrzałem urzę-dów nadzoru, doprowadziły ostatnio do zaostrzenia regulacji w celu odtworzenia zaufania, które utracono, bądź którego nigdy nie udało się uzyskać. Giełda Pa-pierów Wartościowych w Pradze w ostat-nich latach zdjęła z parkietu setki firm, ale mimo wprowadzenia i egzekwowania twardych zasad notowań i stałego ujaw-niania pełnych informacji, w 1999 r. jej łączne obroty nadal były na poziomie nie-całej jednej trzeciej obrotów giełdy w Bu-dapeszcie. (Węgry są bez wątpienia naj-lepszym odnośnikiem dla porównań z Czechami, gdyż ich gospodarka ma podobną skalę – PKB na poziomie około 50 miliardów USD – a kraj liczy sobie podobną liczbę mieszkańców – 10 milio-nów osób – przy czym populacja dość szybko zmniejsza się i starzeje.) 8. Borykający się z podwójnym dziedzictwem Rozwój polityczno-gospodarczy Słowacji i Chorwacji w ostatniej dekadzie transformacji jest uderzająco podobny, przy czym kraje te stanowią wyraźne przeci-wieństwo odpowiednio Czech i Słowenii, z którymi dzie-liły swe losy i historię przez niemal 70 lat. Oba te kraje po odzyskaniu niepodległości na początku lat dziewięć-dziesiątych miały przez dłuższy czas nacjonalistyczne i autokratyczne rządy. Ponieważ Chorwacja brała udział w konflikcie zbrojnym, próbując odzyskać swoją inte-gralność terytorialną, a pośrednio również w Bośni, ten-dencje nacjonalistyczne zyskały tu na znaczeniu i spo-wodowały większe zniekształcenia słabej gospodarki i wrażliwej tkanki społecznej niż na Słowacji. Charyzma-tyczni i populistyczni przywódcy polityczni w obu krajach usiłowali stworzyć krajową oligarchię, co szybko dopro-wadziło do praktyki zawierania nielegalnych transakcji przez osoby mające dostęp do poufnych informacji po – największe banki są sprzedane lub wkrótce zostaną sprzedane zagranicznym inwestorom strategicznym – silna motywacja do prywatyzacji wszystkich banków po kosztow-nej sanacji systemowej – szereg niewypłacalnych banków, które nadal należy poddać sa-nacji lub ostatecznej likwidacji – jakość portfeli dość słaba z wyjątkiem niektórych banków średniej wielkości – ostrożne działania nadal marginalne w nadzorze właścicielskim – jakość usług i bankowość detaliczna stopniowo ulegają poprawie – małe rynki kapitałowe o niskiej płynności i niewielkim udziale ka-pitału zagranicznego – poprawa regulacji, ale nadal nieśmiałe lub nierówne ich egzekwo-wanie – słaba konkurencja z segmentacją regionalną lub sektorową – niebankowe pośrednictwo finansowe na wstępnym etapie rozwoju – poważne zamiary i prace nad liberalizacją transakcji ponadgra-nicznych – głębokie problemy budżetowe i strukturalne; odkładana reforma emerytalna 17
  • 17. programie powszechnej prywatyzacji rozpoczętym je-szcze w czasach Czechosłowacji i Jugosławii. Warunki wyjściowe były tu pod wieloma względami mniej sprzyjające rozwojowi instytucji finansowych. Oba kraje odziedziczyły gospodarkę realną silniej zorientowa-ną na rynek krajowy oraz rynki wschodnie, gospodarkę mniej konkurencyjną, o nieproporcjonalnie dużym znacze-niu dość przestarzałego przemysłu ciężkiego (np. prze-mysł stoczniowy w Chorwacji i przemysł obronny w Słowa-cji). Rynki na ich produkty bardzo szybko się załamały i ża-den z tych dwóch krajów nie był odtąd w stanie odzyskać zrównoważonej dynamiki eksportu. Ogólna modernizacja sektorów realnych była boleśnie długim procesem, gdyż dość słabi istniejący gracze, w większości przypadków by-li menadżerowie i pojawiający się klienci polityczni, sku-tecznie blokowali udział jednostek zewnętrznych, w tym tak potrzebnego kapitału zagranicznego.Względnie szyb-ki wzrost w połowie lat dziewięćdziesiątych był krótkotrwa-ły, gdyż opierał się na sztucznym rozdęciu popytu dzięki kredytom dla firm w obu tych krajach, a ponadto w Chor-wacji również na boomie odbudowy. Ponieważ odziedzi-czone przez oba kraje zadłużenie zagraniczne było mini-malne, nadmierne wydatki budżetowe umożliwiały ukrycie słabości strukturalnych i na długo opóźniały przeprowa-dzenie poważnych reform mających je naprawić. Ważniejsze instytucje finansowe niemal z definicji zo-stały formalnie sprywatyzowane również w efekcie pro-gramu powszechnej prywatyzacji. Chorwacja, jak wszyst-kie inne byłe państwa członkowskie Jugosławii, doświad-czyła najmniej korzystnej formy prywatyzacji. Kiedy sa-morządność pracowniczą formalnie przekształcono we własność akcji, banki natychmiast i niemal automatycznie przeszły w ręce swych wciąż niezrestrukturyzowanych klientów. Ponadto silna regionalizacja Chorwacji, którą odzwierciedlają również nazwy banków, wytworzyła lokal-ne monopole przy żadnym bądź znikomym poziomie kon-kurencji. Autokratyczne rządy w obu krajach bardzo ak-tywnie podsycały poczucie jedności narodowej, wspoma-gając powstanie wzajemnych stosunków własnościowych między lokalnymi firmami i instytucjami finansowymi ma-jącymi błogosławieństwo i usankcjonowanie ze strony sa-morządów lokalnych.Gęsta sieć wzajemnych usług i brak przejrzytości stworzyły bardzo płodny grunt do nadużyć politycznych i korupcji, co ostatecznie doprowadziło do upadku wielu banków w latach 1997-98. Sanacja w obu krajach była zadaniem niezwykle wymagającym i ko-sztownym i objęła niemal cały sektor, włączając w to za-równo publiczne, jak i prywatne instytucje finansowe. Konsekwencje tego bezcelowego przedsięwzięcia w kontekście przemian oligarchicznych są tak szkodli-we, jak samo dziedzictwo systemu komunistycznego. Obecnie szerokie koalicje partii demokratycznych usiłu-ją zapanować nad negatywnymi efektami tych znie-kształceń poprzez przeprowadzenie odważnych reform w celu zmniejszenia dystansu dzielącego te kraje od najbardziej zaawansowanych gospodarek przechodzą-cych transformację. Na Słowacji władze zrestrukturyzowały portfele trzech największych banków państwowych: Vseobecna Uverova Banka (VUB), Investicna a Rozvoja Banka (IRB) i Slovenska Sporitelna (SS), oraz zasygnalizowa-ły zdecydowane zamiary jak najszybszej sprzedaży pa-kietów kontrolnych w tych bankach pierwszorzędnym zagranicznym partnerom strategicznym. (Sprzedaż SS Erste Bankowi już się faktycznie dokonała.). Moderniza-cja prawna i regulacyjna, jak również korekta przepro-wadzonych niezgodnie z prawem transakcji prywatyza-cyjnych toczą się w szybkim tempie, czemu towarzyszy silna motywacja do pozyskania bezpośrednich inwesty-cji zagranicznych dla dużych firm spoza sektora finan-sowego. Dzięki szybkiej liberalizacji finansowej i innym odważnym reformom strukturalnym Słowacja została w 2000 r. trzydziestym członkiem OECD. Z kolei Chorwacja skutecznie zakończyła prywatyza-cję swego wiodącego banku, Privredna Banka Zagreb (PBZ), i kontynuuje poważne działania zmierzające do pozyskania partnerów strategicznych dla wielu banków średniej wielkości. (Sfinalizowano również sprzedaż pa-kietów kontrolnych w Rijecka Banka (RB) i Splitska Ban-ka (SB) na rzecz silnych branżowych inwestorów zagra-nicznych.) Jednakże Chorwacja musi zakończyć likwi-dację wielu niewypłacalnych banków średniej wielkości, w tym największego i najważniejszego, Dubrovacka Banka, zanim dobry nadzór właścicielski stanie się po-wszechną praktyką w zarządzaniu instytucjami finanso-wymi. Sektor ubezpieczeniowy w obu krajach nadal po- 18
  • 18. zostaje w dużej mierze niezrestrukturyzowany, podczas gdy jednostki zagraniczne bardzo szybko zyskują silną pozycję kosztem dawnego monopolu państwowego. I znów jest ironią historii, że władze słowackie, a i naj-pewniej nowe władze chorwackie, wykazują bardziej au-tentyczną wolę wprowadzania najbardziej zaawansowa-nej dobrej praktyki w zakresie transformacji, niewypłacal-ności, likwidacji, restrukturyzacji, a jednocześnie nie po-dejmują faktycznych wysiłków w celu pozyskania bezpo-średnich inwestycji zagranicznych, by zrekompensować gorszy wizerunek wypracowany przez te kraje w porówna-niu z lepiej postrzeganymi przez międzynarodowych inwe-storów Czechami i Słowenią. Ze względu na swe podwój-ne dziedzictwo i słabiej rozwiniętą strukturę gospodarczą, Słowacja i Chorwacja borykają się z większymi trudno-ściami w pozyskiwaniu znacznych bezpośrednich inwe-stycji zagranicznych dokonywanych przez renomowane firmy zagraniczne. Jest tak szczególnie w przypadku insty-tucji finansowych, gdzie głównym motywem interesów i działania ze strony zagranicznych inwestorów strategicz-nych jest nie tyle bieżąca wartość aktywów netto istnieją-cych przedsiębiorstw, co raczej potencjał przyszłego roz-woju całej gospodarki i szanse szybkiego przystąpienia kraju do Unii Europejskiej. Słowacja jest pod tym wzglę-dem w szczęśliwszym położeniu. Być może przyłączy się nawet do pierwszej grupy kandydatów do akcesji i przystą-pi do Unii wraz z nimi, podczas gdy Chorwacja w ogóle nie rozpoczęła jeszcze poważnych negocjacji. Jeśli idzie o rozwój rynków kapitałowych, to program powszechnej prywatyzacji w powiązaniu z brakiem ade-kwatnych regulacji i ich egzekwowania uniemożliwiły ich szybki rozwój. Choć ich sytuacja jest podobnie niekorzyst-na, pomiędzy oboma krajami występują pewne różnice, które wskazują, że słowacki rynek akcji charakteryzuje się większą liczbą notowanych walorów i chyba większą płyn-nością, zaś giełda chorwacka ma większe firmy o wyższej jakości (Pliva, Podravka i Zagrebacka Banka to nazwy znane dobrze nawet na rynkach międzynarodowych). Ustawodawstwo i regulacje ostatnio poprawiono, ale ich egzekwowanie nadal pozostawia wiele do życzenia. Spóźnialscy borykają się nie tylko ze wspomnianą już ne-gatywną spuścizną zjawisk oligarchicznych, ale również z brakiem entuzjazmu wobec publicznego notowania firm. Niewielka skala rynku krajowego wraz z brakiem środków instytucjonalnych na inwestycje to kolejne bariery w krót-szej perspektywie. Ograniczenia budżetowe i żywotne in-teresy w zakresie utrzymania hojnych przywilejów emery-talnych – zwłaszcza w Chorwacji – w przewidywalnej przy-szłości uniemożliwią raczej jakiekolwiek próby zaktywizo-wania rynku zakontraktowanych oszczędności. I odwrot-nie, rynki obligacji rządowych mają większe szanse szyb-kiego rozwoju dzięki dużemu deficytowi budżetowemu i zadłużeniu obu krajów. Ciekawą cechą struktury instytucjonalnej w obu kra-jach jest to, że ich banki centralne odgrywają zasadniczą rolę nie tylko w ogólnej regulacji sektora bankowego, ale również w sferze nadzoru i kontroli. Ponieważ obie insty-tucje zaledwie dziesięć lat temu przyjęły właściwą rolę banku centralnego i zaczęły emitować środki płatnicze i regulować podaż pieniądza, nic dziwnego, że ich poten-cjał instytucjonalny w pełnieniu wszystkich tych nowych funkcji jest dość słaby. Oba banki centralne niemal bez-błędnie wdrożyły restrykcyjną politykę pieniężną, co w znaczny sposób przyczyniło się do utrzymania stabil-ności makroekonomicznej w dekadzie lat dziewięćdzie-siątych. Ostrożne regulacje i nadzór były z kolei kwestią drażliwą i kontrowersyjną politycznie ze względu na ży-wotne interesy, które są najczęściej sprzeczne z ostrożną praktyką.To nie tyle niski potencjał intelektualny, co raczej brak wsparcia politycznego uniemożliwił wdrożenie twar-dych ostrożnościowych zasad regulacji i nadzoru. 9. Zdesperowani reformatorzy Z wyjątkiem Albanii i byłych republik dawnego Związ-ku Radzieckiego, Rumunia i Bułgaria otrzymały w spadku najgorsze możliwe dziedzictwo po systemie komunistycz-nym w całej Europie Wschodniej.Oba kraje charakteryzo-wały się skrajnie sztywnym, neostalinowskim systemem zarządzania gospodarczego, może z większą tolerancją dla mniejszych przedsiębiorstw pomocniczych w bułgar-skim rolnictwie, przy szczególnie destrukcyjnych tenden-cjach autarkicznych w Rumunii. O ile zachowanie pań-stwowości narodowej po drugiej wojnie światowej było ko- 19
  • 19. – kilka dużych niewypłacalnych banków nadal w rękach państwa – desperackie próby sprzedaży banków systemowych zagranicz-nym rzystne, to od tamtej pory instytucje publiczne były tu bar-dzo słabe i miały bardzo niski potencjał wdrożeniowy. Fragmentacja polityczna, zwłaszcza w Rumunii, do-prowadziła do dalszego osłabienia motywacji do re-form, co nie stworzyło masy krytycznej wdrażanych konsekwentnych środków w żadnym z ważniejszych obszarów transformacji. Rumunia straciła nie tylko pierwszych sześć lat okresu transformacji opóźniając reformy strukturalne, ale i kolejne cztery lata, kiedy to rząd złożony z koalicji wielu partii centroprawicowych paraliżowały ciągłe walki między frakcjami. Z kolei Buł-garia miała więcej szczęścia. Po głębokim kryzysie w latach 1996 i 1997, niezwykle silny i zjednoczony rząd usiłował nadrobić stracony czas, nie tylko przywra-cając stabilność makrofinansową, ale również rozpo-czynając restrukturyzację, prywatyzację i modernizację sektora finansowego. Mimo dodatkowego negatywnego wpływu czynników zewnętrznych, jak kryzys rosyjski i wojna w Kosowie, przerwane kanały handlowe i trans-portowe itp., Bułgaria zdołała wyróżnić się jako kraj z gospodarką o najlepszych perspektywach średnio-okresowych na całym Półwyspie Bałkań-skim. Jednak oba kraje mają przed sobą długą drogę nim będą mogły rzeczywi-ście spełnić kryteria członkostwa w Unii Europejskiej i dogonić poziomem docho-dów pozostałych kandydatów. Rozwój sektora bankowego rozpoczął się od utworzenia trzech czy czterech du-żych banków państwowych (zorientowa-nych na finansowanie handlu zagranicz-nego, przemysłu i rolnictwa) bez prze-kształcenia istniejącego banku oszczęd-nościowego w uniwersalną instytucję fi-nansową. Skłaniające się na lewo socja-listyczne rządy w pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych nie brały pod uwagę prywatyzacji banków. Przyzwoliły jedynie na pojawienie się wielu nowych małych prywatnych banków komercyjnych w efekcie dość liberalnej polityki w zakre-sie wchodzenia na rynek, którą można również interpretować jako brak odpo-wiednich regulacji dotyczących minimalnych wymogów kapitałowych oraz ostrożnościowych wymogów w za-kresie własności. Te małe banki były tak błogosławień-stwem, jak przekleństwem, gdyż okazało się, że więk-szość z nich działa niemal jak piramidy finansowe. Szybko bankrutowały, dostarczając dobrej wymówki tym, którzy byli w ogóle przeciwni prywatyzacji banków. Jednakże duże banki państwowe nie miały wcale lep-szych wyników i właściwie wszystkie w obu krajach w połowie lat dziewięćdziesiątych również były tech-nicznie niewypłacalne. W obu krajach reakcje na tak rozczarowujące zjawi-ska były nieco różne, głównie ze względu na różne roz-wiązania polityczne w obliczu zarysowującego się kry-zysu. W Bułgarii cała niezreformowana gospodarka za-łamała się pod koniec roku 1996, zaś nowe władze zmieniły politykę o 180 stopni. Postanowiły przeprowa-dzić sanację wszystkich banków państwowych poprzez restrukturyzację ich portfeli kredytowych oraz ogłosiły bezkompromisowy i ambitny program prywatyzacji z udziałem inwestorów strategicznych. Przedsiębiorstwo 20 inwestorom strategicznym – szereg niewypłacalnych banków nadal do sanacji lub likwidacji – dobre portfele rosną powoli ze względu na małą liczbę klientów o zdolności kredytowej – ostrożna praktyka nadal rzadka w nadzorze właścicielskim – jakość usług stopniowo rośnie, szybki rozwój bankowości detalicznej – bardzo małe rynki kapitałowe o niskiej płynności i niewielkim udziale kapitału zagranicznego – ulepszane regulacje, nierówne lub nieprzewidywalne ich egze-kwowanie – słaba konkurencja, zagraniczne spółki zależne odgrywają w Ru-munii rolę marginalną – niebankowe pośrednictwo ubezpieczeniowe na wstępnym etapie rozwoju – liberalizacja transakcji ponadgranicznych jeszcze nie została przeprowadzona – brak inwestorów instytucjonalnych, brak widoków na reformę emerytalną
  • 20. Konsolidacji Banków powołane w 1992 roku w celu kie-rowania sanacją banków państwowych upoważniono do decydowania o poszczególnych transakcjach sprzedaży pakietów kontrolnych renomowanym inwestorom zagra-nicznym. Ze względu na trudną sytuację bułgarskiej go-spodarki w latach 1996-97 i dość negatywny wizerunek kraju, pozyskanie ostrożnych partnerów zagranicznych było niezwykle trudne. Jednakże nieugięty upór władz faktycznie się opłacił. Władze bułgarskie podejmowały przemyślane i ostrożne decyzje co do harmonogramu procesu i po-trafiły zaktywizować i stopniowo zmienić postrzegany na zewnątrz obraz perspektyw bułgarskiej gospodarki. Naj-łatwiejszy cel, Postbank, nowo utworzony, a przez to względnie dobry mały bank państwowy, jak również wy-dzielony z dużego monopolisty w obsłudze handlu za-granicznego United Bulgarian Bank (UBB), poszły na pierwszy ogień, a w ślad za nimi dwa nieco większe banki państwowe o znaczeniu regionalnym, lecz łatwiej-sze w restrukturyzacji (Expressbank i Hebrosbank). Pry-watyzacja największego i bez wątpienia najważniejsze-go banku, byłego monopolisty w finansowaniu handlu zagranicznego, Bulbanku, który obsługiwał niemal 40% krajowej gospodarki, została skutecznie zakończona w 2000 r. pomimo czynnego i zaciętego oporu ówcze-snego zarządu wobec sprzedaży kontrolnego pakietu zagranicznym inwestorom strategicznym. Do sprzedaży pozostają tylko dwa duże banki państwowe, Biochim i Savings Bank, co może być dość łatwe dzięki drodze wytyczonej przez poprzednie transakcje. Rumunia poczyniła znacznie mniejsze postępy za-równo w sanacji, jak i prywatyzacji banków. Chociaż BancPost, nowo utworzony i zdrowy bank państwowy, sprzedano bez problemów wraz ze względnie mocnym, niewielkim Bankiem Rozwoju (BRpD), to faktyczne po-stępy względem bardzo dużych, naprawdę systemo-wych banków były niewielkie. Wręcz przeciwnie – okręt flagowy, Bancorex, uprzedni monopolista w handlu za-granicznym, był pięciokrotnie dokapitalizowywany, co rumuńskiego podatnika kosztowało ponad miliard dola-rów, a i tak w 1999 r. został zlikwidowany. Banca Agrico-la (BA) również był kilkukrotnie poddawany sanacji i dra-stycznemu zmniejszeniu bez nadziei na szybką sprze-daż, najwyraźniej z powodu braku konsensusu politycz-nego w zakresie konsekwentnej strategii prywatyzacyj-nej, a ostatnio ze względu na bardzo słabe zaintereso-wanie z zewnątrz. Banca Comerciala Romana (BCR), który był postrzegany jako najzdrowszy z trzech naj-większych banków, również pozostaje w rękach pań-stwa. Ze względu na zmienne środowisko polityczne i nadmierną siłę przetargową zarządów banków pań-stwowych – powoływanych ze względu na powiązania polityczne w zależności od uzgodnień koalicyjnych – brak chyba gotowych rozwiązań dla tych dwóch dużych banków państwowych, jak też dla niedawno skomercja-lizowanego Banku Oszczędnościowego (CEC). Ze względu na te okoliczności, nie można chyba oczekiwać szybkiej poprawy w zakresie nadzoru właści-cielskiego lub ostrożnego działania czy jakości usług, ja-kości aktywów, kontroli wewnętrznej, zarządzania ryzy-kiem, alokacji kredytów itp. Chociaż w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych w obu krajach znacznie poprawiono ustawodawstwo, to egzekwowanie prawa nadal charak-teryzują nierówności, nieprzewidywalność i czasem uzależnienie od warunków politycznych, zwłaszcza w Rumunii. Słaby potencjał wdrożeniowy stanowi po-ważną przeszkodę w obu jurysdykcjach. Ani jeden, ani drugi bank centralny nigdy nie spełniał wymogów zapo-biegania kryzysom i zarządzania kryzysem. Brak zaufania i zamieszanie co do niezbędnych za-sad i wartości znalazły odzwierciedlenie w faktach pod-czas szeregu minikryzysów bankowych, jakie dotknęły Rumunię w 2000 r. Upadek dużego funduszu inwestycyj-nego spowodował run na BCR, z którego klienci usiłowa-li wycofać lokaty, a jednocześnie trzy inne banki średniej wielkości zostały objęte nadzorem syndyka. (Jeden z nich nosił dumną nazwę „Międzynarodowy Bank Reli-gii”.) W międzyczasie sąd odrzucił wniosek Narodowego Banku Rumunii (NBR) o ogłoszenie upadłości potężne-go banku regionalnego Dacia Felix (DFB), dokładnie dwa lata od złożenia wniosku. Kiedy wreszcie ogłoszono niewypłacalność banku, na początku roku 2001 nowy le-wicowy rząd zmusił NBR i CEC do przyjęcia częściowej spłaty, by uratować DFB przed likwidacją.Wszystko to ja-sno obrazuje brak wyraźnych interpretacji i egzekwowa-nia regulacji bankowych, jak również wskazuje na dalsze 21
  • 21. próby arbitralnych interwencji politycznych w zarządza-nie sektorem finansowym. Rynki kapitałowe w Rumunii i Bułgarii są bardzo ma-łe i charakteryzują się niską płynnością pomimo, a mo-że ze względu na wadliwy i sfuszerowany program po-wszechnej prywatyzacji, który doprowadził do zalania wcześniej nieuregulowanych rynków kapitałowych set-kami – a w przypadku Rumunii tysiącami – walorów o niskiej jakości. O ile oba kraje podejmowały heroicz-ne wysiłki, by wdrożyć poważne działania budujące za-ufanie poprzez utworzenie niezbędnej infrastruktury obrotu, rozliczeń, notowań i upowszechniania informa-cji, to dotychczas ani uczestnicy krajowi, ani zagranicz-ni nie zainwestowali znaczących środków w żaden z tych rynków. Niski poziom rozwoju sektora bankowego, ubezpie-czeniowego i rynków kapitałowych w Rumunii i Bułgarii jest silnie skorelowany z początkowymi wynikami re-strukturyzacji gospodarki realnej. Jest zupełnie jasne, że poważne zniekształcenia spowodowane przez niedo-rzeczną i nieodpowiedzialną komunistyczną megaloma-nię sprawiają, że to dziedzictwo jest bardzo ciężkie – znów, szczególnie w Rumunii. Bardzo wiele dużych firm przemysłowych nie nadaje się w ogóle do prywatyzacji, nawet po likwidacji finansowej i rozczłonkowaniu.W licz-nych i ważnych przypadkach sens ma wyłącznie fizycz-ne zamknięcie zakładu, który utracił swe rynki, korzysta z przestarzałych i szkodliwych dla zdrowia technologii, niszczy środowisko naturalne i w miejsce majątku posia-da tylko zobowiązania finansowe. W świetle tych skrajnie niekorzystnych warunków wyjściowych, wprowadzenie programu powszechnej prywatyzacji w obu krajach było jeszcze bardziej szko-dliwe niż w bardziej dojrzałych gospodarkach przemy-słowych, np. w Czechach i Słowenii. Powszechna pry-watyzacja nie tylko stworzyła iluzję nabycia prawdziwej pozytywnej wartości, ale również stała się ogromną przeszkodą na drodze bolesnej restrukturyzacji i unika-nia realizacji strat. Nic dziwnego, że ostrożne banki nie-chętnie pożyczają środki sektorom gospodarki realnej, gdyż klienci o wiarygodności kredytowej i kontrolowa-nym poziomie ryzyka są naprawdę nieliczni. Jest tak szczególnie w Bułgarii, gdzie większość banków syste-mowych jest obecnie w rękach renomowanych, silnych zagranicznych inwestorów strategicznych. Wprowadzenie gospodarki rynkowej zależy w dużej mierze od nowych przedsięwzięć, tak krajowych, jak i zagranicznych. Ponieważ bezpośrednie inwestycje zagraniczne i inwestycje portfelowe w sektorach niefi-nansowych są marginalne, obie gospodarki są uzależ-nione przede wszystkim od ekspansji i organicznego rozwoju krajowych małych i średnich przedsiębiorstw. Ze względu na szybkie zawężanie się sektora pań-stwowego, nowo powstały, aktywny sektor prywatny po prostu nie był w stanie swą łączną produkcją zrekom-pensować wszystkich strat. Ponadto małe i średnie przedsiębiorstwa mniej nadają się do finansowania przez banki oraz mają mniejszy dostęp do otwartych rynków kapitałowych. Stąd też sytuacja w sektorze fi-nansowym jest zwierciadlanym odbiciem problemów gospodarki realnej. Oprócz rosnących zaległości niektórych przedsię-biorstw, zwłaszcza dużych przedsiębiorstw użytecz-ności publicznej, i rozdętego zadłużenia między przedsiębiorstwami, co odzwierciedla miękkość ogra-niczeń budżetowych i brak silnej dyscypliny rynkowej, która rzucałaby wiarygodną groźbę upadłości i likwi-dacji, w obu krajach w drugiej połowie lat dziewięć-dziesiątych utrzymano ostrożną dyscyplinę budżeto-wą. Bułgarii z pewnością pomogło wprowadzenie za-rządu walutą (currency board) w lecie 1997 r., ale na-wet Rumunia, która balansowała ponoć od czasu do czasu na krawędzi załamania finansowego, potrafiła utrzymać dyscyplinę budżetową i wysunęła się nawet przed Węgry w kategoriach ogólnego bilansu budżeto-wego. Gorzka ironia kryje się jednak w tym, że sama ostrożność budżetowa nie jest receptą na ponowne ożywienie wzrostu gospodarczego, zwłaszcza jeśli po stronie podaży brak w gospodarce dostosowania ze względu na brak elastycznych struktur mikroekono-micznych mogących reagować na sygnały z rynku. Wielokrotne odkładanie reform strukturalnych może prowadzić do tego, że ostrożna polityka makroekono-miczna stanie się mało przydatna, a nawet szkodliwa. Rumunia może tu posłużyć jako wręcz podręcznikowy przykład. 22
  • 22. 10. Kraje z przedłużającym się kryzysem Rosja i Ukraina to przypadki tak dziwne, że trudno dla nich znaleźć miejsce w porównaniach międzynaro-dowych. Rosja to przypadek szczególny już ze względu na samą wielkość kraju i jego znaczenie strategiczne. Ukrainę charakteryzuje z kolei stały kryzys i pozorny brak jakichkolwiek możliwości. Rosja mogła sobie po-zwolić na to, by nie wdrażać poważnych reform struktu-ralnych, gdyż jej potężne zasoby naturalnych surowców eksportowych w powiązaniu z doskonałą umiejętnością pozyskiwania ogromnej pomocy finansowej od krajów zachodnich zawsze pomagały jej przetrwać najgorszy nawet kryzys. Ukraina pozbyła się swego arsenału ją-drowego i nie posiada znaczących zasobów natural-nych. Ponadto odzyskanie pełnej suwerenności po 300 latach dominacji rosyjskiej to niełatwe zadanie. Państwo ukraińskie jest szczególnie słabe, rozfragmentowane i łatwo padło ofiarą powstałej lokalnej oligarchii.W Rosji elity rządzące (klasa polityczna i oligarchia) nie wykazu-ją woli, zaś Ukraina nie ma możliwości przeprowadzenia znaczących reform prorynkowych. Rozwój sektora finansowego przebiegał tu podobnie do połowy lat dziewięćdziesiątych. Podobnie jak w Ru-munii i Bułgarii, z ram byłego banku centralnego Związ-ku Radzieckiego wydzielono początkowo trzy-cztery du-że banki państwowe. Banki oszczędnościowe, które działały przez cały okres komunistyczny, na wiele lat za-chowały wąski zakres działalności. Występowała rów-nież hiperinflacja, która zniszczyła nie tylko wartość bankowych aktywów, ale również pasywów dzięki reali-zacji specyficznego „programu sanacji banków” finanso-wanego wyłącznie przez właścicieli lokat wbrew ich wo-li. Jednakże ten wyniszczający kryzys stworzył znakomi-tą okazję do wzmocnienia trzonu sektora bankowego poprzez ostrożne i skuteczne sprywatyzowanie banków państwowych o znaczeniu systemowym. Niestety, oka-zja ta została stracona, gdyż klasa polityczna w obu kra-jach była co najmniej bardzo podejrzliwa, jeśli nie otwar-cie wroga, wobec koncepcji sprzedaży inwestorom za-granicznym majątku, który uważała za „klejnoty koron-ne”. W zamian zdecydowano się szybko stworzyć krajo-wą warstwę wielkich przedsiębiorców, pozwalając, by dobrze ustosunkowane osoby urosły do roli potentatów, nabywając za symboliczną cenę wielkie części byłego majątku państwowego. Tę sztucznie i celowo przyspie-szoną „oryginalną akumulację kapitału” najpierw wspo-magało selektywne licencjonowanie transakcji handlu zagranicznego w nadal dość zamkniętej gospodarce, następnie programy masowej prywatyzacji, które dopro-wadziły do koncentracji znacznego majątku w rękach osób z wewnątrz, a wreszcie – szczególnie w Rosji – programy „pożyczek na zakup akcji”, kiedy to garstce szczególnie uprzywilejowanych osób umożliwiono przejęcie pakietów kontrol-nych w wielu przedsiębiorstwach przemy-słu wydobywczego. Pojawiająca się w Ro-sji oligarchia mogła również przejąć kon-trolę nad dużymi bankami państwowymi, podczas gdy na Ukrainie większość z nich nadal pozostaje w rękach państwo-wych i utraciła już znaczny udział w rynku na rzecz nowych prywatnych instytucji fi-nansowych. Kolejną wspólną cechą rozwoju sek-tora bankowego w Rosji i na Ukrainie by-ło szybkie pojawienie się wielu małych prywatnych firm finansowych w pierw-szej połowie lat dziewięćdziesiątych. – większość banków jest w rękach prywatnych, wiele z nich jest nie-wypłacalnych – selektywna sanacja oraz niechęć wobec pozyskiwania zagranicz-nych 23 partnerów strategicznych – wiele banków należy pozbawić licencji i postawić w stan likwidacji – bardzo słaba i niemal nie poprawiająca się jakość portfela – powszechna korupcja, przestępczość i kumoterstwo – niska jakość usług, tylko podstawowe usługi detaliczne – małe, zdyskredytowane i nadużywane rynki kapitałowe – słabe regulacje, otwarcie upolitycznione ich egzekwowanie – fragmentacja i monopolizacja rynków krajowych – niemal brak niebankowego pośrednictwa finansowego – przeważnie wrogie nastawienie wobec liberalizacji finansowej – stały kryzys budżetowy, brak planów reformy emerytalnej
  • 23. Podobnie jak w Rumunii i Bułgarii, tendencja ta była nie tyle skutkiem autentycznego dążenia do liberal-nych reform rynkowych, co raczej efektem długotrwa-łego braku znaczącego, konsekwentnie stosowanego ustawodawstwa i regulacji. Chociaż w obu krajach przez ostatnie trzy lata znacznie poprawiono prawa i przepisy bankowe, to banki centralne nadal borykają się z zaległościami w odbieraniu licencji takim małym, często nie prowadzącym działalności operacyjnej ban-kopodobnym jednostkom. Jednakże z systemowego punktu widzenia ważniej-sza jest analiza sytuacji i stanu dużych banków działa-jących na skalę ogólnokrajową.W obu krajach wspólną cechą bankowości jest to, że nawet duże banki odgry-wają dość marginalną rolę ogólnie w pośrednictwie fi-nansowym, a w szczególności w finansowaniu sektora realnego. Jest to jeden z ważniejszych powodów, dla których załamanie się całego rosyjskiego systemu fi-nansowego w sierpniu 1998 r. nie spowodowało na-prawdę poważnej zapaści gospodarki realnej. Z drugiej strony mało znacząca rola banków w finansowaniu dzia-łalności sektora realnego nie była przeszkodą w powsta-niu w portfelach kredytowych i inwestycyjnych tych ban-ków ogromnych strat. Choć prawdą jest, że zapaść z sierpnia 1998 r. wywołało faktyczne załamanie się ryn-ku dłużnych papierów rządowych, a pogłębiła ją dewalu-acja waluty rosyjskiej, to nie może to przesłonić faktu, że kryzys pozbawił tylko płynności już i tak niewypłacalne banki. Obecnie prawdą jest i przeciwna teza: faktyczne ponowne ożywienie gospodarki rosyjskiej wskutek wy-jątkowo wysokich cen eksportowych ropy naftowej i nie-których innych surowców naturalnych w połączeniu z nowo wprowadzoną dyscypliną budżetową i wzrostem sektora realnego głównie dzięki możliwościom substytu-cji importu umożliwiło wielu bankom odzyskanie płynno-ści, choć w większości przypadków nie rozwiązało to bardziej fundamentalnego problemu ich głębokiej nie-wypłacalności. Są jeszcze co najmniej dwa inne powody, dla których pośrednictwo finansowe nie rozwinęło się w bardziej za-dowalający sposób. Po pierwsze w obu krajach nastąpi-ło dramatyczne załamanie sektora realnego. W latach dziewięćdziesiątych Rosja straciła mniej więcej połowę swojej wcześniejszej produkcji, zaś Ukraina ponad 60%. Odwrotnie niż w Rumunii i Bułgarii, nawet małe i średnie przedsiębiorstwa nie mogły rozwijać się dość szybko w tej gwałtownie chylącej się gospodarce ze względu na kolejne ważne czynniki, o których warto tu wspomnieć: zatory biurokratyczne, wyniszczającą kryminalizację ży-cia społeczno-gospodarczego i wreszcie szalejącą ko-rupcję. Domaganie się łapówek i publiczna akceptacja przekupstwa mają charakter powszechny. Szkodzi to niemal wszelkiej działalności gospodarczej, ale przede wszystkim inwestycjom produkcyjnym.W efekcie, z wy-jątkiem firm z sektora eksportowego, niewielu jest klien-tów o zdolności kredytowej, okazje zarobku na kredy-tach dla firm są słabe, zaś rentowność o wiele niższa niż w innych dziedzinach. W tych trudnych okolicznościach bankowość deta-liczna była jeszcze mniej lukratywna, stąd też banki nie przykładały szczególnej wagi do rozwoju takich usług. Banki były i nadal są w znacznym stopniu o wiele bar-dziej zainteresowane funkcjonowaniem jako brokerzy na rodzących się, i szybko rozwijających się rynkach ka-pitałowych; przy czym w Rosji można mówić jedynie o pewnym etapie tego procesu. W obu krajach rozwój rynków kapitałowych przebie-gał bardzo różnie. Rosja była prawdziwym magnesem dla zagranicznych inwestorów portfelowych, przynaj-mniej przed kryzysem, choć ustawodawstwo i regula-cje dotyczące praw własności, przenoszenia tytułu własności, ochrony praw udziałowców mniejszościo-wych, rozliczeń, kontroli walutowej itp., są i dziś wielce niedoskonałe. Tę niezwykłą atrakcyjność inwestycji w Rosji tłumaczono samą wielkością potencjału, a nie faktycznym stanem rynku, ogólną atrakcyjnością zo-rientowanego na eksport przemysłu wydobywczego, znaczącą liberalizacją zagranicznych inwestycji portfe-lowych czy wreszcie znacznym zadłużeniem publicz-nym tworzącym spekulacyjny rynek papierów rządo-wych. Na Ukrainie brak było podobnych czynników z wyjątkiem ostatniego, który sam przez się nie wystar-czał w świetle niestabilności politycznej i braku zna-czenia strategicznego. Wszystko znacznie się zmieniło po wybuchu kryzysu rosyjskiego. Ponieważ wpływowe osoby, w tym renomo- 24
  • 24. wane firmy zagraniczne, straciły fortuny po załamaniu się rynków kapitałowych i walutowych, trudno się spodziewać w przewidywalnej przyszłości podobnie en-tuzjastycznego zainteresowania rosyjskimi akcjami i pa-pierami rządowymi. Rosja też nie chce drugi raz wcho-dzić do tej samej rzeki. Ostatnie wysiłki na rzecz utrzy-mania ścisłej kontroli budżetowej z jednoczesnym wdra-żaniem fundamentalnych reform podatkowych wskazu-ją, że władze nie zamierzają ponownie uruchamiać ma-sowego zadłużenia zagranicznego, nawet po bonanzie z ropą naftową. Są większe nadzieje na stopniowe oży-wienie rynków akcji w dłuższej perspektywie, kiedy na-stąpią niezbędne zmiany w podstawowym ustawodaw-stwie i zachowaniach korporacyjnych. O ile szanse ożywienia realnej gospodarki rosyjskiej są duże, jeśli nie pewne, o tyle stały kryzys na Ukrainie prawdopodobnie będzie trwał. Klasa polityczna jest tu bardziej rozfragmentowana niż kiedykolwiek przedtem, zaś rząd – na czele którego stoi były prezes banku cen-tralnego, ostatnia deska ratunku technokratycznego przywództwa – nie ma chyba dość siły przebicia lub wsparcia politycznego, by podjąć się którejkolwiek z tak potrzebnych podstawowych reform, jak zmiany w wydat-kach publicznych, administracji podatkowej, środowisku prawnym i praktyce upadłościowej, sanacji banków i re-alnej prywatyzacji, jak również zmniejszenie obciążeń małych i średnich przedsiębiorstw, ograniczenie biuro-kracji, walka z korupcją i przestępczością, restrukturyza-cja rolnictwa, sektora energetycznego, infrastruktury fi-zycznej i ludzkiej, stworzenie korzystnego, atrakcyjnego środowiska dla bezpośrednich i portfelowych inwestycji zagranicznych itp. Niestety, jeśli chodzi o wdrażanie skutecznej polityki publicznej i mikroreform, krótko-i średnioterminowe perspektywy Ukrainy malują się nie-odmiennie pesymistycznie. Jeśli są takie kraje i kultury, w których znaczna więk-szość obywateli utraciła niemal zupełnie zaufanie do in-stytucji życia publicznego i krajowych firm finansowych, to są to Rosja i Ukraina, jak również, bez wątpienia, większość pozostałych krajów WNP. Odwrócenie tej ne-gatywnej tendencji wymagać będzie heroicznych wysił-ków i powszechnych zmian w działaniach władz i rzą-dzącej oligarchii. 11.Trzy filary rozwoju sektora finansowego Jak jasno wynika nawet z powierzchownej analizy ekonomii politycznej rozwoju sektora finansowego w kra-jach przechodzących transformację, stworzenie i ewolu-cja niezawodnych kanałów pośrednictwa finansowego w latach dziewięćdziesiątych miały różny przebieg w po-szczególnych krajach. Nie ma też powodów, by przypu-szczać, że ta tendencja silnej dywergencji zostanie wkrót-ce zastąpiona szybką konwergencją w kierunku lepiej rozwiniętych, dojrzałych struktur. Niektóre kraje w bardzo krótkim historycznie czasie dołączą do wymarzonego wspólnego rynku europejskiego. Inne być może będą mu-siały poczekać na kolejne pokolenie. Po kolejnej dekadzie różnicowania wystąpić może wśród gospodarek przecho-dzących transformację tendencja do zrównywania poten-cjału generowania przychodu. Ale niełatwa będzie zmia-na kultury i tradycji, które tak utrudniają rozwój zdrowego pośrednictwa finansowego opartego na skutecznie za-rządzanych i ostrożnie działających instytucjach. Powsta-jące i dominujące lokalne oligarchie, czasami silniejsze od samego państwa i charakteryzujące się wyłudzaniem haraczy, wyprzedażą majątku, trzymaniem państwa w szachu, przestępczością i korupcją, mogą tak głęboko wrosnąć w tkankę społeczną, że nie można będzie ich wykorzenić bez wyniszczającego powszechnego kryzysu systemu społeczno-gospodarczego. Słowacja i Bułgaria miały dużo szczęścia, że dość wcześnie mogły zmienić kurs. Chorwacja ma obecnie wszelkie szanse, by pójść w ich ślady. Jednak Rumunia szybko zbliża się do historycznych rozdroży: wyniki wy-borów parlamentarnych w 2000 r. wzmocniły elementy nacjonalistyczne i populistyczne. Niektóre inne kraje, zwłaszcza Rosja i Ukraina, nie mają chyba w krótszej perspektywie historycznej szansy przełamania wszech-mocnych wpływów oligarchii. Jednak silnie przemawia-jące perspektywy przystąpienia do Unii Europejskiej i autentyczne dążenie krajowego elektoratu do osiągnię-cia zachodnich standardów ekonomicznych poprzez przyjęcie nie tylko wartości konkurencyjnej gospodarki wolnorynkowej, ale również wszystkich jej konsekwen-cji, mogą w średnioterminowej perspektywie odegrać 25
  • 25. zasadniczą rolę i doprowadzić do znaczących zmian. Bez wątpienia interesem i moralnym obowiązkiem osób uczestniczących w procesach rozwoju jest przyspiesze-nie akumulacji i wzmacniania wszystkich twórczych ele-mentów wspierających ostrożną kulturę obywatelską i wprowadzających tradycję indywidualnej integralności i uczciwości w życiu gospodarczym i obywatelskim. W obszarze rozwoju sektora finansowego występu-ją trzy podstawowe filary określające zakres, charakter i jakość powstających instytucji oraz wpływające na ścieżkę rozwoju tychże instytucji: 1.Wewnętrzne i zewnętrzne struktury nadzoru właścicielskiego. 2. Konkurencja krajowa i zagraniczna. 3. Ostrożnościowe regulacje i nadzór. Te trzy filary przenikają się i są wzajemnie komplemen-tarne: postęp w jednym obszarze bez wątpienia wspoma-ga modernizację i wzmacnianie obu pozostałych. Jednak we wszystkich trzech obszarach występuje masa krytycz-na, którą trzeba osiągnąć, by system finansowy stał się dojrzały i wszedł na bezpieczną ścieżkę zrównoważonego wzrostu i rozwoju z jednoczesnym utrzymaniem wysokie-go poziomu zaufania.Niestety, żaden z kra-jów przechodzących transformację nie do-szedł jeszcze do tego szczebla rozwoju. Nawet w Polsce i na Węgrzech niezbędny jest dalszy znaczący rozwój struktur regu-lacyjnych i nadzorczych. 12. Nadzór właścicielski W świetle rosnącej fali nastrojów nie-chętnych kapitałowi zagranicznemu oraz gorącej debaty nad „pożądanym i akcepto-wanym” poziomem zagranicznego uczest-nictwa w sektorze finansowym, byłoby nie-mądre i niepraktyczne doradzać władzom, by sprzedały swe największe i najważniej-sze dla systemu instytucje finansowe zagra-nicznym inwestorom strategicznym. Nawet rządy oświecone i pragmatyczne dość nie-chętnie oferują kontrolę nad zarządzaniem zagranicznym inwestorom branżowym, przynajmniej w dużych bankach oszczędnościowych i towarzystwach ubezpieczeniowych, niezależnie od tego, jak ostrożni i renomowani są poten-cjalni nabywcy zagraniczni. (PKO Bank Państwowy w Pol-sce i OTP na Węgrzech to dobre tego przykłady.) Opinii pu-blicznej też dziwne wydawać się może proponowanie swe-go rodzaju „uniwersalnego panaceum” na większość, jeśli nie wszystkie podstawowe schorzenia sektora finansowe-go. Doświadczenia Europy kontynentalnej również nie uza-sadniają takiej powszechnej prywatyzacji – w niektórych krajach, jak Niemcy, Francja czy Włochy, kontrola państwa, a przynajmniej samorządu lokalnego, oraz rozproszony ak-cjonariat złożony z krajowych instytucji niefinansowych i osób fizycznych to charakterystyczne cechy ważnych segmentów bankowości, ubezpieczeń i rynków kapitało-wych, nie stanowiące istotnej przeszkody dla dobrej jako-ści nadzoru właścicielskiego. Dlaczego Europa Środkowo- Wschodnia nie miałaby pójść za tym przykładem? Jest ku temu szereg przesłanek, z których część ma zasadnicze znaczenie. Po pierwsze komunizm zbyt dłu-go i zbyt skutecznie niszczył zaufanie do krajowych insty- – przeprowadzenie raz na zawsze sanacji silnych banków państwo-wych o znaczeniu systemowym – dokapitalizowanie prywatnych banków komercyjnych tylko w wy-jątkowych przypadkach – natychmiastowa prywatyzacja banków państwowych po przy-wróceniu minimalnej wypłacalności – na drodze sprzedaży pakietu kontrolnego renomowanym zagra-nicznym inwestorom strategicznym – ogólne odpolitycznienie i profesjonalność pośrednictwa finanso-wego – położenie kresu wszelkim nieoficjalnym i nielegalnym praktykom kredytowym i inwestycyjnym – umowy o zarządzanie z ograniczonymi w czasie, podlegającymi monitoringowi kryteriami wyników – odpowiednia reprezentacja interesów wszystkich udziałowców w radach nadzorczych – właściwy system checks and balances w zarządzaniu wewnętrz-nym, alokacji kredytów, itp. – wdrożenie systemów informacji zarządczej i kontroli wewnętrznej 26
  • 26. tucji prywatnych i tradycji ostrożnych zachowań w życiu społeczno-ekonomicznym. Po drugie, kiedy wreszcie do-biegło końca daremne doświadczenie komunizmu z kie-rowaniem gospodarką, na światowych rynkach zacho-dziły już na masową skalę transakcje ponadgraniczne, zaś międzynarodowa konkurencyja wytworzyła nowe, lepsze usługi na bezprecedensową skalę. Po trzecie za-demonstrowane wpływy liberalnego kapitalizmu, nagło-śnione przez współczesne środki przekazu, w powiąza-niu z przemożną chęcią nadążania za najbardziej rozwi-niętymi krajami świata wytworzyły wśród klientów z Euro-py Środkowo-Wschodniej niemal niezaspokojone pra-gnienie natychmiastowego dostępu do najnowszych i najlepszych usług. Współdziałanie tych i wielu innych czynników sprawia, że ludzie, którzy wreszcie mają swo-bodę wyboru, nie chcą czekać kolejnych 50 lat na tę sa-mą jakość usług, jaka dostępna jest na Zachodzie. Ale niestety, ludzie domagający się najwyższej jakości jako konsumenci nie są w stanie jej wytworzyć jako producen-ci. Sami domagają się natychmiastowego dostępu do niezawodnych, sprawdzonych produktów i usług, a jed-nocześnie nie chcą zaakceptować struktur – włączając w to zagraniczny nadzór właścicielski – które faktycznie tworzą i utrzymują wysoki poziom jakości takich produktów i usług. (Komunistyczni deputo-wani w rosyjskim parlamencie wypowia-dali się prywatnie, że choć nie mogą zaak-ceptować zagranicznej kontroli nad naj-większymi bankami krajowymi, to swoje oszczędności lokują głównie w bankach zagranicznych funkcjonujących w Rosji lub za granicą. Nacjonalizm i populizm utrwalają tylko rządy oligarchii.) Przejęcie kontroli nad instytucjami finan-sowymi przez zagranicznych partnerów strategicznych to najlepsza metoda na przeskoczenie przepaści między mentalno-ścią bardzo wymagających i poddanych wpływom zachodnim konsumentów a bar-dzo trudną do wypracowania świadomością tego, co niezbędne jest, by z pełną ostroż-nością świadczyć usługi i wytwarzać pro-dukty tej samej jakości.Ponieważ nie ma sensu opierać się wpływom konsumenckiego kapitalizmu lub je spowalniać, jedynym sposobem jest przyspieszenie (od)tworzenia kul-tury zaufania i tradycji ostrożności charakteryzujących wy-dajną i dobrze funkcjonującą gospodarkę rynkową. 13. Konkurencja Kierowanie transformacją to raczej sztuka niż nauka. Kluczowe znaczenie ma planowanie kolejnych działań i etapów. O ile wspieranie nieograniczonej konkurencji krajowej jest niezbędne od samego początku, to konku-rencję międzynarodową można zwiększać stopniowo, ale zgodnie z jasno określonym i upublicznionym zbiorem kryteriów operacyjnych. Kraje przygotowujące się do przystąpienia do wspólnego rynku unijnego będą mogły dokonać o wiele szybszych postępów, nie tylko w katego-riach przychodów czy wydajności, ale również kultury i tradycji.Podnoszenie wiarygodności kredytowej klientów – równe szanse wejścia i zejścia z rynku przy maksymalnej transparencji – zdecydowane zwalczanie wszelkiej sektorowej i regionalnej fragmentacji rynków – eliminacja administracyjnych limitów kredytów, stóp procento-wych i opłat – stopniowa liberalizacja transakcji ponadgranicznych i przepły-wów kapitałowych – proste, rozsądne, przejrzyste i równomiernie egzekwowane zasady podatkowe – mocna kultura i regulacje chroniące wierzycieli w życiu ekono-micznym – ścisłe egzekwowanie zasad niewypłacalności wobec całej ga-my klientów – równe pole gry we wszystkich odrębnych obszarach pośre-dnictwa finansowego – tylko tymczasowe preferencje podatkowe zwiększające wiary-godność kredytową klientów – bezpośrednie zaangażowanie państwa w tworzenie infrastruk-tury fizycznej i ludzkiej 27
  • 27. korporacyjnych i indywidualnych poprzez wprowadzanie odpowiednich zachęt stymulujących wzrost oszczędności i inwestycji również może zwielokrotnić możliwości roz-woju i zysku pośredników finansowych, tworząc tym sa-mym pozytywny cykl zaufania i ostrożności. Konkurencja, choć jest silnym bodźcem i czynnikiem dyscyplinującym do podnoszenia jakości i zwiększania wydajności, musi być również odpowiednio kierowana. Władze powinny skupić się na tworzeniu własnego wspólnego rynku, z jednej strony poprzez eliminowanie istniejących barier administracyjnych, z drugiej pomaga-jąc mniej uprzywilejowanym klientom, jak małe i średnie przedsiębiorstwa. Niezbędne są przejrzyste, łatwo do-stępne programy gwarancyjne, jednorazowe granty na pokrycie kosztów początkowych, dotacje na szkolenie i marketing, wsparcie infrastrukturalne, jak również ści-słe i równe egzekwowanie regulacji z zakresu upadłości, likwidacji, zabezpieczenia kredytów, przejmowania za-bezpieczenia, przenoszenia tytułu własności, rejestracji akcji i spółek, ochrony praw udziałowców mniejszościo-wych, podatków itp. 14. Ostrożnościowe regulacje i nadzór I wreszcie najsłabszy punkt. Po dziesięciu latach transformacji w żadnym kraju Europy Środkowo-Wscho-dniej urzędy regulacji i organy nadzoru finansowego nie są naprawdę wolne od interwencji politycznych, czasem bardzo otwartych i brutalnych, tak by mogły bezkompro-misowo stosować najwyższe profesjonalne standardy. Nie jest to takim problemem w tych jurysdykcjach, w których nadzór właścicielski w instytucjach finanso-wych i konkurencja między nimi są na tyle mocne, że ostrożne zachowania nie pozostawiają wiele do życze-nia. Mimo to sytuacja taka jest nadal dość niebezpiecz-na, gdyż przyspieszone tempo wprowadzania nowych produktów i usług wymaga stałej obserwacji przemian rynkowych, częstego licencjonowania i głębokiej analizy złożonych problemów z coraz silniejszym uzależnieniem od osobistych subiektywnych ocen. Jeśli podstawowe wartości i uprawnienia decydujące o zachowaniach kie-rownictwa i pracowników takich organów są słabe czy mało spójne, wówczas niewielkie są szanse na to, że na tych rynkach finansowych zaufanie publiczne będzie miało charakter powszechny. Pierwszym zadaniem na najbliższą dekadę jest znaczne wzmocnienie instytucji ostrożnościowych regulacji i nadzoru. Przypisy 1Wśród krajów przechodzących transformację są i inne znaczące pod-grupy: państwa nadbałtyckie, odbudowywane gospodarki bałkańskie, kraje Zakaukazia i Azji Środkowej. Ze względu na brak szczegółowej wiedzy, pominę je w niniejszym artykule. 28 – wdrożenie podstawowych zasad bankowości okre-ślonych przez Komitet Bazylejski – jeszcze wyższe wymogi adekwatności kapitałowej i wypłacalności – jak najściślejsze przestrzeganie zasad klasyfikacji kredytów – tylko stopniowe podnoszenie wymogów co do re-zerw – gwarancje depozytów tylko dla renomowanych in-stytucji – niezależny rating wiodących firm pośrednictwa fi-nansowego – bliska współpraca lub konsolidacja organów nadzorczych – polityczna i finansowa niezależność organów nadzorczych – bliska współpraca między urzędami regulacji w kra-ju pochodzenia i kraju goszczącym – nieubłagana walka z przestępczością i korupcją, kumoterstwem i manipulacjami