4. Maliyet-Minimizasyon Analizi
Sonuçları benzer olan alternatif programlarda aynı kazanımın elde
edilmesi için kullanılan iki ayrı yöntemin maliyet kıyaslamasıdır.
Örneğin fıtık ameliyatından sonra hastanın evine dönmesi, ya da bir
gece serviste yatırılması.
Hangi yöntem uygulanırsa uygulansın sonuçta bireyin fıtık onarımı
yapılmıştır, yani sonuç aynıdır.
Analiz bu iki uygulamadan daha ucuz olanını belirler ve önerir.
Kısaca, en düşük maliyetin aranması olarak tanımlanabilir.
Maliyetler hesaplanırken fırsat maliyeti mutlaka hesaba katılmalıdır.
Fıtık Ameliyatı Eve Dönüş
Fıtık Ameliyatı Hastaneye Yatış
5. Maliyet-Etkinlik Analizi
Bu analiz yönteminde somut ve ölçülebilir sonuçlar kıyaslanmalıdır.
Bu da en çok "birim maliyet başına yaşamda kazanılan yıl" olarak
belirtilir.
Her iki yöntem ya da uygulamada da yıllar kazanılmıştır, öyleyse
sonuç aynı birimle ifade edildiğine göre, farklı işlemlerin sonuçları da
kıyaslanabilir.
Örneğin böbrek yetmezliği nedeniyle bir hastaya diyaliz, diğerine
transplantasyon uygulanabilir.
Her iki yöntemde de sonuç benzerdir, ancak eşit değildir, çünkü
sağlanan yaşam süreleri farklıdır.
6. Maliyet-Etkinlik Analizi
Sözgelimi böbrek transplantasyonunun etkinliği ile koroner by-pass
ameliyatının etkinliği;
ya da transplantasyonla sigarayı bırakma eğitimi, hatta otomobilde
emniyet kemeri takma zorunluluğunun etkinliği kıyaslanabilir.
Sonuçta elde edilen birim, kazanılan yıldır.
Ancak transplantasyonla, örneğin influenza aşılamasının sonuçları
karşılaştırılamaz, çünkü ikincide etkinlik yaşama yıl kazandırma değil,
iş göremezliğin önlenmesidir.
7. Maliyet-Etkinlik Analizi
Maliyet etkinlik analizlerinde yaşam kalitesi kaygısı yoktur. Maliyetler
para ile ifade edilirken sonuçlar fiziki birimler olarak ifade edilirler.
Bunlar;
Kurtarılan yaşam(önlenen
ölüm sayısı)
Hastalıklardan korunan kişi
sayısı
Yaşam süresine katılan yıllar
Önlenen komplikasyonlar
Tanı konulan kişi sayısı
Uygun şekilde tedavi edilen
kişi sayısı
Ağrısız veya semptomsuz
geçen gün sayısı gibi
faydalardır.
8. Maliyet-Etkinlik Analizi
Özetle, maliyet-etkinlik analizleri, ölçülen büyüklük açısından
birbirinden farklı iki benzer sonucu elde eden iki uygulamanın
kıyaslanması denilebilir.
Diyaliz Maliyet Başına Kazanılan Yıl
Transplantasyon Maliyet Başına Kazanılan Yıl
Emniyet Kemeri Takma Maliyet Başına Kazanılan Yıl
9. Maliyet-Etkinlik Analizi
Maliyet-etkilik analizi nasıl yapılır?
Program Tanımla
Soruna alternatif çözüm
Kim, ne, nerde, ne zaman,
nasıl
Net Maliyeti Hesapla
Program maliyeti
Harcanan para
Sağlığa Net Etkiyi Bul
Etkilerin toplamı
Ek sağlıklı yaşam yılı
Ek hastalıklı yıl
Sağlıkta iyileşme
Olumsuz etki
Zaman
Karar Tablosu
Net maliyet ve net etki
Uygun durum
Duyarlılık Analizi
Kesin olmayan parametlere
göre maliyet ve etkinliği
tekrar hesapla
Değişiklikler kararı ne kadar
etkiliyor
10. Maliyet-Etkinlik Analizi
Avantajları;
Sonuç kestirme ve daha az
tartışmaya açıktır,
Göreceli olarak faydalar
değerlendirilmediği için
daha ucuzdur.
Dezavantajları;
Programın yapmaya değer
olup olmadığını göstermez,
Farklı programları
değerlendirmede
kullanılamaz.
11. Maliyet-Yarar Analizi
Elde edilen kazanımlar ortak birimlerle ifade edilemiyorsa, her şey
paraya çevrilir ve kıyaslanabilir bir duruma sokulur.
Örneğin, bir hipertansiyon belirleme programı ile "ölümleri önleme"
sonucu; bir influenza aşılama programı ile de "iş göremezliği
önleme" sonucu elde etme amaçlanır.
Bu iki etkinliğin sonuçları birim olarak farklı olduklarından maliyet-
etkinlik yönünden kıyaslanamazlar.
Bu eksikliği gidermek için hem kazanılan yaşam yılı hem de önlenen
kayıp çalışma günü liraya çevrilirse, kıyaslanabilir olur.
Gerek maliyeti, gerekse kazanımları para birimi ile ölçen
araştırmalara maliyet-yarar analizi denir.
12. Maliyet-Yarar Analizi
Bu analizin bir avantajı da ikincil, üçüncül etkileri de ölçebilmesidir.
Bir ameliyat sonucu salt iyileşme değil, bunun getirdiği boşanma (ya da
boşanmama) da parasal olarak ifade edilebilir.
Mental bozuklukların evde yada hastanede sağaltımı konusunda yapılan
bir incelemede, evde sağaltım koşulunda bireyin işine devam edebilme
olanağının yarattığı parasal katkı da eklenebilir.
Maliyet-yarar analizinin dayandığı temel ilke "bir şey yapmama" olabilir;
Spina Bifida taraması yapılacak, ya da yapılmayacak gibi.
Hipertansiyon önlenmesi
İnfluenza aşılanması Önlenen kayıp işgücünün parasal değeri
Önlenen ölümlerin parasal değeri
13. Maliyet-Yarar Analizi
Avantajları;
Farklı programları
değerlendirmede
kullanılabilir,
Programın yapmaya değer
olup olmadığını
belirleyebilir.
Dezavantajları;
Faydaların değerlendirmesi
maddi terimlerle yapılır,
Yani kaliteyi gözardı eder
ve tartışmalıdır,
Maliyet etkililikten daha
pahalıdır.
14. Maliyet-Değer Analizi
Sağlık ekonomisi araştırmaları, seyrek de olsa, yaşamın kalitesi ya
da değeri üzerinde de durabilirler.
Bazen sağlık olgusunda ortaya çıkan sonuç aynı da olsa değeri çok
farklı olabilir.
Trafik kazası geçiren iki kişide radius kırılması aynı sonuçmuş gibi
görünse de, kişilerin mesleğine göre farklı değerler içerebilir.
Teknik ressamın kolunun kırılması, çevirmenin kolunun kırılmasına
oranla çok daha önemlidir.
Bu analizde kazanılan değer ölçütü kullanımdır.
Kullanım değeri 0 (ölüm) ile 1 (tam iyilik) arasında bir puanla ifade
edilir.
Kullanım değeri kazanılan sağlıklı gün sayısına oranlanınca kazanılan
yaşam kalitesi elde edilmiş olur.
15. Maliyet-Değer Analizi
Paydada kazanılan sağlıklı gün sayısı yerine kaliteye standardize edilmiş
yaşam yılının alınması daha doğru olabilir.
Uygun bir örnek, düşük doğum ağırlıklı bebeklere uygulanan yenidoğan
bakımının kazandırdığı sonucun, çok düşük doğum ağırlıklı (1000 gr.)
bebeklere uygulandığında alınan sonuçla kıyaslanmasıdır.
Maliyet-kullanım analizi, tanım olarak, uygulamadan çıkan sonuçların
değerinin kullanım olarak ele alındığı araştırmadır.
16. Maliyet-Değer Analizi
Analiz yürütülürken yöntem değişikliği ile farklı bir analize geçilebilir.
Örneğin maliyet-etkinlik analizi yapılırken her iki seçenekte ortaya
çıkacak sonucun aynı olacağı anlaşılırsa, analiz maliyet düşürmeye
dönüştürülebilir.
Bazı araştırmalarda iki yöntem birden kullanılabilir, örneğin bir
analizde hem maliyet-yarar, hem maliyet-kullanım incelenebilir.
Kuramsal olarak sağlık ekonomisi araştırmaları birbirinin
tamamlayıcısı kabul edilmelidir.
Yani biri diğerini izler, dolayısıyla da her biri bir öncekini içerir.
Maliyet-yarar ve maliyet-kullanım analizleri kazanım değerini
ölçtüğü için sağlık ekonomisinde daha geçerli kabul edilmelidir.
17. Avantaj;
Kaliteyi göz önüne alır,
Farklı programlar için
kullanılabilir ve daha
kapsamlıdır.
Dezavantaj;
QALY tartışmalı,
Maliyet etkililikten daha
pahalı.
Maliyet-Değer Analizi
22. Avantaj;
Yaşam süresi ve yaşam
kalitesi tek bir sağlık
birimine indirgenmekte,
Kronik hastalıklar için
kullanışlı
Farklı programları
değerlendirmede maliyet
etkililik ve maliyet değer
analizlerine yardımcıdır.
Dezavantaj;
Bir yıllık ilave yaşamın yaş,
cins vb. ayırmaksızın herkes
için aynı değerde olduğunu
varsayar,
Kimin değerleri
kullanılmalı,
İnsanın yaşam kalitesini
etkileyen diğer faktörleri
göz önüne almaz.
QALY
23. Maliyet Ölçümü
1. Doğrudan maliyet: Sağlık kurumunun oluşturulması, işletme
harcamaları, personel giderleri, ayrıca hastaların ve ailelerinin
ceplerinden yaptıkları her türlü harcama bu gruptadır.
2. Dolaylı maliyet: Hastalık nedeniyle kaybedilen iş zamanı ve
gerçek bir kayıp olan fizik kayıplar (örneğin ağrı) bu gruba girer.
Maliyetin sunumu üç kategoride yapılır:
– Örgütlenme + işletme masrafları
– Hasta harcamaları + kaybolan iş zamanı+fizik kayıp
– Sağlık sektörü dışına taşan maliyetler*
Örneğin bir televizyon fabrikasında çalışan işçilerin sağlığını
geliştirmek için işyeri ortamının iyileştirilmesinin maliyeti,
televizyonun satış fiyatını da yükseltmekte ve bu da alıcıya
yansımaktadır.
Ya da meyve taşımacılığında kaza ve ölüm morbidite ve
mortalitesini azaltmak için uygulanan hız kısıtlaması meyve
maliyetini de artırmakta ve tüketicinin daha fazla harcama
yapmasına neden olmaktadır.
25. Kazanım Ölçümü
– Fizik, sosyal ve emosyonel sonuçlar. Bunlara kabaca iyileşme
denebilir. Nesnel olarak ölçüldükleri için sağlanan işlevi
belirlerler, ona bağlı "değer" kazanımını içermezler,
– Gelecekteki kaynak kullanımında değişim. Artma ya da azalma
biçiminde olabilir. Hipertansiyon belirlenmesi, ileride felç olacak
hastanın bakım masraflarını önlediği için sağlık hizmeti
kullanımını azaltır. Oysa bu kişilerin yaşamı uzadığı için örneğin
artrit nedeniyle sağlık hizmetini kullanmaları da artar.
– Yaşam kalitesindeki yükselme.
26. Kazanım Ölçümü
Kazanımda, maliyetin aksine, kayıp değil, kazanç vardır.
Kişinin sağlık hizmetini kullanmasının azaltılmasıyla elde edilen
kazanca doğrudan yarar denir.
Hasta ve ailesinin çalışma saatlerinde sağlanan artış ise dolaylı yarar
diye isimlendirilir.
Ölçümde genel olarak uygulamanın şu yönleri değerlendirilir;
– Sağaltım etkisi (maliyet-etkinlik analizi),
– Kaynak kullanımındaki net değişim (maliyet-yarar analizi),
– Birey ve ailesinin yaşam kalitesi (maliyet-kullanım analizi),
28. Örnekler
Örnek-1. Derin ven trombozu (DVT) olan hastalarda venografi (V) tanı
değeri en yüksek testtir, ancak ağrı ve başka yan etkileri görülebilir.
Hull ve arkadaşları hastalara önce impedans pletismografi (IPG)
uygulamış, negatif olanlara venografi yapmıştır.
Yapılan maliyet-etkinlik analizinin sonuçları tablo-3de görülmektedir.
Tablo-3 Derin ven trombozu tanı seçeneklerinin ekonomik değerlendirilmesi
29. Örnekler
Örnek-2. Düşük doğum ağırlıklı (1000-1499 gr.) bebeklere verilen
yenidoğan bakımı, çok düşük ağırlıklı (500-999 gr.) bebeklere verilen
hizmetle, maliyet ve kazanımlar yönünden kıyaslanmış, sonuçlar
sağlık hizmeti planlamacılarının değerlendirmesine sunulmuştur
(Tablo-4).
Tablo-4 Düşük doğum ağırlıklı olan bebeklerde yenidoğan bakımının ekonomik değerlendirilmesi
30. Kaynaklar
1. Çelik Y., Sağlık Hizmetlerinde Ekonomik Değerlendirme, (in) Sağlık Ekonomisi, Siyasal
Kitabevi, 2011, Ankara, 280-297
2. Saka Ö., Fidan D., Yıldırım H.H., Yaşam Kalitesi Ölçütlerinin Sağlık Ekonomisinde Kullanımı,
Sağlıkta Birikim, 2006, Cilt:1, Sayı:2, 14-20
3. Fidan D., Maliyet Yararlanım Analizleri ve Sağlıkla İlgili Yaşam Kalitesi, Birinci Ulusal Sağlıkta
Yaşam Kallitesi Sempozyumu, İzmir, 2004
4. Çalışkan Z., Sağlık Hizmetlerinde Önceliklerin Belirlenmesinde Ekonomik Değerlendirme
Yöntemi Olarak Maliyet-Etkilik Analizi, Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari
Bilimler Fakültesi Dergisi, 2009, Cilt:14, Sayı:2, 311-332
5. Tatar M., Sağlıkta Değerlendirme Teknikleri ve Farmakoekonomi,
http://www.husep.hacettepe.edu.tr/Etkinlik.html, 2011
6. Tokat M., Sağlık Ekonomisi, http://www.husep.hacettepe.edu.tr/Etkinlik.html, 2011
7. O.Kalkan, Sağlık Ekonomisi Araştırmaları,
http://www.bsm.gov.tr/makale/20014.asp?sayi=20014, 2011
8. Karababa O., Sağlığın Maliyeti, www.toraks.org.tr/userfiles/file/Maliyet_A_Karababa.ppt,
2011
