असहकार चळवळीची पार्वश्वभूमी व तिचा कार्यक्रम...............

1. MANOHARBHAI SHIKSHAN PRASARAK MANDAL, ARMORI’S
MAHATMA GANDHI ARTS, SCIENCE & LATE N. P. COMMERCE COLLEGE,
ARMORI DIST- GADCHIROLI (M.S.) 441208
Affiliated to Gondwana University, Gadchiroli
Re-accredited by NAAC ‘A’ with 3.02 CGPA
B.A. Fourth Semester
Asst. Prof. Pundlik M. Vyahadkar
Department of History

2. असहकार चळवळ- १९२०
♦1920 हे वर्ष भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीच्या इततहासात अततशय महत्त्वपूर्ष
♦ लोकमान्य टिळकांच्या मृत्यूनंतर कााँग्रेसचे नेतृत्व महात्मा गांधींकडे.
♦ महात्मा गांधींचा इंग्रजांच्या न्यायबुद्धीवर ववश्वास व श्रद्धा होती.
♦ ब्रिटिश सरकारचे भारतीय जनतेप्रती असलेले उद्दाम व अन्याय्य धोरर्, मुस्स्लमांचे खिलापत चळवळ,
जाललयनवाला बाग वरील हंिर सलमतीचा अहवाल यामुळे ब्रिटिशववरोधी आंदोलन सुरू.
♦महात्मा गांधींनी असहकार चळवळीचा तनर्षय घेतला.

3. असहकार चळवळीची कारणे :-
१) रौलेट कायदा :-
● या कायद्यानुसार कोर्त्याही भारतीय व्यक्तीला क
े वळ संशयावरून अिक
●अिक
े चे कारर् सुद्धा ववचारता येत नव्हते.
● रौलेि कायद्याने न्या तत्वाची व व्यक्ती स्वातंत्र्याची गळचेपी झालेली होती.
● भारतीय समाजामध्ये या कायद्याच्या ववरोधात असंतोर् तनमाषर्.
● संपूर्ष भारतभर या कायद्याला 'काळा कायदा' म्हर्ून तनर्ेध.
२) जाललयनवाला बाग हत्याकाांड :-
● रौलेि कायद्याच्या ववरोधामध्ये पंजाब मध्ये सरकार ववरुद्ध तीव्र असंतोर् पसरला.
● रौलेि कायद्याचा तनर्ेध म्हर्ून 13 एवप्रल 1919 याटदवशी अमृतसरच्या जनतेने जाललयनवाला बाग येथे एक सभा
बोलावली.
● ओड वायरने अमृतसर शहराचा ताबा जनरल डायरकडे सोपववला.
● बागेत जाण्याचा एकमेव मागष बंद करून िाकला त्यानंतर तनशस्र जमावावर गोळीबार.
● शेकडो मार्से मारल्या गेली.
● इंग्रजांच्या न्यायबुद्धीवर ववश्वास असर्ाऱ्या महात्मा गांधींसारख्या व्यक्तीची ब्रिटिश शासनावरील श्रद्धा कमी
झाली.

4. ३) खिलापत चळवळ :-
● तुक
ष स्तानच्या सुलतानाला जगातील सवष मुसलमान धमषगुरू (िललफा) मानीत.
● पटहले महायुद्ध सुरू झाले त्यावेळी जमषनीच्या बाजूने इंग्लंड ववरुद्ध युद्धात उडी
● ब्रििीश पंतप्रधानाने युद्धसमाप्तीनंतर तुकी साम्राज्याचे ववभाजन आम्ही करर्ार नाही असे आश्वासन
टदले होते.
● इंग्लंडने तुक
ष स्थान वर लसव्हसषचा तह (मे १९२०) लादला.
● भारतातील मुस्स्लमांनी फजलुल हकच्या नेतृत्वािाली तुकी साम्राज्य वाचववण्यासाठी ब्रिटिशांववरोधात
आंदोलनाला सुरुवात.
४) हांटर कलिशनचा अहवाल-१९२० :-
● जाललयनवाला बाग हत्याकांड याची चौकशी करण्यासाठी नेमलेला आयोग.
● हंिर कलमशनचा अहवाल मे 1920 मध्ये प्रलसद्ध
● अहवालात लेफ्िनंि गव्हनषर व सरकार यांना दोर्मुक्त क
े ले होते.
● सलमतीने जनरल डायर ने क
े लेल्या गोळीबाराचे समथषन क
े ल्यामुळे संपूर्ष देशात ब्रिटिशांववरोधात प्रचंड
असंतोर्.
● त्यातूनच ब्रिटिशांशी असहकार करण्याच्या धोरर्ास चालना लमळाली.

5. असहकाराचा ऐततहालसक ठराव िांजूर :-
● 1 ऑगस्ि 1920 पासून असहकार चळवळ प्रारंभ करण्याचा तनर्षय घेतला.
● सप्िेंबर 1920 मध्ये कलकत्त्याला लाला लजपतराय यांच्या अध्यक्षतेिाली कााँग्रेसचे एक िास अधधवेशन.
● त्यात महात्मा गांधींनी स्वतः सहकार आंदोलनाचा ठराव मांडला.
● डडसेंबर 1920 मध्ये कााँग्रेसचे नागपूर अधधवेश.नामध्ये असहकाराचा ठराव मांडला गेला आखर् तो प्रचंड
बहुमताने स्वीकृ त.
असहकार चळवळीचा काययक्रि :-
१) भारतीय लोकांनी पदव्या, स्थातनक स्वराज्य संस्थांतील पदाचा त्याग करर्े.
२) ब्रििीश सरकारच्या वतीने आयोस्जत क
े ल्या जार्ाऱ्या समारंभावर व कायषक्रमावर बटहष्कार िाकर्े.
३) सरकारच्या वतीने चालवल्या जार्ाऱ्या शाळा व कॉलेजवर बटहष्कार िाकर्े आखर् राष्रीय शाळा,
महाववद्यालय स्थापन करून तेथे आपल्या मुलांना लशक्षर्ासाठी पाठववर्े.
४) सरकारी न्यायालयाच्या कामकाजावर बटहष्कार िाकर्े व लवाद स्थापन करून आपले तंिे सोडववर्े.
५) कायदेमंडळाच्या तनवडर्ुकांवर बटहष्कार िाकर्े व मतदान प्रक्रक्रयेत सहभागी न होर्े.
६) भारतात येर्ाऱ्या ब्रिटिश मालावर बटहष्कार िाकर्े.

6. टटळक स्वराज्य फ
ां ड :-
● असहकार आंदोलन हे राष्रीय आंदोलन असल्यामुळे ते चालववण्यासाठी पैशाची गरज होती
● एक कोिी रुपयांचे उद्टदष्ि ठेवून महात्मा गांधींनी टिळक स्वराज्य फ
ं ड सुरू
● एक कोिी रुपये पेक्षा जास्त रक्कम गोळा झाली.
चौरीचौरा येथील भीषण घटना- ५ फ
े ब्रुवारी १९२२ :-
● उत्तर प्रदेशातील गोरिपुर जवळ चौरीचौरा येथे एक टहंसक घिना घडली.
● 3 हजाराच्या जमावाने पोललस चौकीवर हल्ला करून चौकीला आग लावली.
● 21 पोललस व 1 अधधकारी मृत्यू पावले.
● या घिनेमुळे त्यामुळे व्यधथत होऊन महात्मा गांधींनी असहकार आंदोलन मागे घेतल्याची
घोर्र्ा क
े ली.

7. असहकार चळवळीचे िूलयाांकन :-
● असहकार चळवळ जरी मागे घेतली असली तरी ही राष्रीय चळवळ िेड्यापाड्यात पोहोचून
जनसामान्यांमध्ये जागृती घडवून आर्ली.
● लोकांच्या मनातील सरकारची भीती नष्ि झाली.
● आता स्वराज्य हेच ध्येय बनले त्याचप्रमार्े रचनात्मक कायाषला या चळवळीमुळे प्रारंभ
झाला.