डॉ. विजय रैवतकर महात्मा गांधी महाविद्यालय आरमोरी एखादे वाचन वाचून किंवा ऐकून आपल्या मनात ज्या कल्पना अंकुरतात किंवा स्फुरतात त्यांचे भाषिक स्पष्टीकरण करणे म्हणजे कल्पनाविस्तार होय. एका विशिष्ट कल्पनेतील सत्य उलगडून दाखविताना ते किती अर्थपूर्ण आहे याची पडताळणी म्हणजेच सिद्धता करणे आवश्यक आहे. ते सत्य कधी व्यावहारिक अनुभवातून, कधी ऐतिहासिक उदाहरणातून, ग्रंथाच्या आधारे तर कधी जीवनातील आपल्या प्रत्यक्ष अनुभवातूनही सिद्ध होत असते. या पद्धतीने सिद्धता करणे हा कल्पनाविस्ताराचा प्राण होय.

1. बी. ए. भाग ३ सत्र ५
पुस्तक : साहित्य सरिता भाग ३
प्रा. डॉ. हिजय िैितकि
मिाठी हिभाग
मिात्मा गाांधी कला, हिज्ञान आहि स्ि. न. पां. िाहिज्य
मिाहिद्यालय आिमोिी

2. • एखादे िाचन िाचून हकां िा ऐकू न आपल्या मनात ज्या
कल्पना अांकु ितात हकां िा स्फु ितात त्याांचे भाहिक
स्पष्टीकिि कििे म्ििजे कल्पनाहिस्ताि िोय.
• हिद्यार्थयाांच्या कल्पनाशक्तीचा हिकास व्िािा आहि त्याांच्या प्रहतभेला उजाळा
हमळािा िे कल्पनाहिस्तािाचे प्रयोजन आिे.
प्रकिि ४ : कल्पना हिस्ताि
कल्पना हिस्ताि म्ििजे काय ?

3. • सांतिचन हकां िा प्रहसद्ध काव्यपांक्ती हिचािल्यास कल्पनाहिस्तािात त्या सांताचा
हकां िा किींचा नामोल्लेख किािा लागतो.
• म्िि हिचािल्यास आहि त्या म्ििीला ऐहतिाहसक, पौिाहिक असा सांदभभ
असल्यास तो हििद के ल्याने कल्पनाहिस्तािाची गुिि्ा िातते.
• सुभाहित हिचािल्यास सुभाहिताचे स्पष्टीकिि द्यािे.
सांत िाचने, सुभाहिते, म्ििी आहि काव्यपांक्ती या चाििी प्रकािात
मानिी जीिनातील सत्य अथिा िास्ति प्रहतहबांहबत झाले असते. ते
अचूकपिे उलगडून दाखििे म्ििजे कल्पनाहिस्ताि िोय.
•कल्पनाहिस्तािाचे चाि प्रमुख प्रकाि आिेत

4. •एका हिहशष्ट कल्पनेतील सत्य उलगडून दाखहिताना ते हकती अथभपूिभ
आिे याची पडताळिी म्ििजेच हसद्धता कििे आिश्यक आिे. ते सत्य
कधी व्याििारिक अनुभिातून, कधी ऐहतिाहसक उदािििातून, ग्रांथाच्या
आधािे ति कधी जीिनातील आपल्या प्रत्यक्ष अनुभिातूनिी हसद्ध िोत
असते. या पद्धतीने हसद्धता कििे िा कल्पनाहिस्तािाचा प्राि िोय.
• कल्पनाविस्ताराच्या लेखनाला परीक्षेच्या दृष्टीने बंधन असते. ही
कल्पनाविस्ताराच्या लेखनाची मयाादा आहे. ही मयाादा फार महत्त्िाची आहे.
कारण आपल्याला जीिनात अनेक अनुभि येतात. त्या सिाांची दाखल घ्यायची
तर वकतीतरी पृष्ठे वलहािी लागतील. पण हा परीक्षेत विचारलेला प्रश्न असल्याने
याची दखल घेऊन वलवहण्यािर मयाादा घातली जाते. सामान्यत: सुमारे २५
ओळी ही कल्पनाविस्ताराच्या लेखनाची मयाादा असते.

5. १. सुरुिातीला हिचािलेल्या कल्पनाहिस्तािाचा अथभ हिशद किािा.
२. सांतिचन हकां िा काव्यपांक्ती असतील ति त्या सांताचे हकां िा किीचे नाि
हलिािे.
३. प्रत्येक अनुभिासाठी हकां िा हिचािासाठी स्ितांत्र परिच्छेद असािा.
४. त्याच अथाभचे सत्य जि इति म्ििीतून आले असेल त्याांचा उल्लेख किािा.
जसे, ‘प्रयत्नाांती पिमेश्वि’, ‘के ल्याने िोत आिे िे’, ‘प्रयत्ने िाळूचे कि
िगहडता तेलिी गळे’, ‘यत्न तो देि जािािा’, ‘उद्योगाचे घिी लक्ष्मी िास
किी’ इ.
५. नांति प्रत्यक्ष अनुभि, ग्रांथानुभि, ऐहतिाहसक घटना अशी हसद्धता द्यािी.
६. कल्पनाहिस्तािात पाल्िाळ नको, काटेकोिपिा असािा.
७. शेिटी ‘उपसांिाि’ असा शब्द न हलहिता कल्पनाहिस्तािाचे ममभ उलगडून
दाखिािे. कल्पनाहिस्तािात ‘प्रस्तािना’, ‘उपसांिाि’, ‘मूल्यमापन’ असे
शब्द हलिायचे नसतात.

6. १. प्रयत्नाांती पमेश्वि
२. पैसा िेच जीिनाचे सिभस्ि नव्िे
३. थाांबला तो सांपला
४. बिुजन हिताय बिुजन सुखाय
५. जे का िांजले गाांजले
६. लिानपि दे ग देिा
७. शुद्ध बीजापोटी फळे िसाळ गोमटी
८. सुसांगती सदा घडो
९. मिािे पिी कीतीरूपे उिािे
१०. सत्यमेि जयते
११. िृक्षिल्ली आम्िा सोयिे िनचिे
१२. ग्रांथ िेच गुरु
१३. समतेचा ध्िज उांच धिािे
१४. मािसा मािसा कधी िोशील मािूस
१५. स्िामी हतन्िी जगाचा आई हिना हभकािी
१६. खिा तो एकची धमभ जगाला प्रेम अपाभिे
१७. अनांत अमुची ध्येयशक्ती
१८. कष्टाची बिी भाजीभाकिी
१९. अहत तेथे माती
२०. सुसांगती सदा घडो