Unshih material 11.1

1. Хичээл 11. Ажлын ярилцлага
1. Ажил горилогчийг ажилд шалгаруулахад харгалзах хүчин зүйлс, ажлын
ярилцлага зохион байгуулах, хөтлөх
1.1 Ажил, албан тушаалд ажил горилогч тэнцэх эсэхэд харгалзах хүчин зүйлсүүд:
Менежерийн харилцааны нэг томоохон чиглэл нь байгууллагад ажилтан сонгон шалгаруулж, авах,
тохирох ажилд ажилтныг зөв сонгон ажиллуулах асуудал юм. Тухайн ажил, албан тушаалд
ажилтан тохирч байгаа эсэхийг тодруулахад ажлын онцлог, хувь хүний физиологи, сэтгэц, сэтгэл
зүйн хүчин зүйлүүд чухал нөлөөтэй.
1. Физиологийн хүчин зүйлс:
Ажиллахад бие махбодид шаардагдах тодорхой шинж чанар тухайн хүнд байгаа эсэхийг
тодруулахад энэ хүчин зүйл чухал.
 Мэдрэлийн тогтолцоо: (эрүүл ахуйн эмчид мэдрэлийн хүчтэй тогтолцоо хэрэггүй, харин
мэс заслын эмчид зайлшгүй хэрэгтэй)
 Хүйс: (зөвхөн чийрэг биерхүү эрэгтэйчүүд хийх хамгаалалгчийн ажил гэх мэт)
 Нас: (хүний хамгийн үр ашиглтай ажиллах үе 30-40 нас байдаг, 20-30, 40-50 насанд
хөдөлмөрийн бүтээмж төстэй, 50 наснаас буурдаг байна.)
 Бие бялдар: (сайхан зүс царайтай хүн хийх ёстой үйлчилгээний ажлууд гэх мэт)
 Эрүүл мэнд: Эмнэлэгийн шинжилгээ
2. Сэтгэцийн хүчин зүйлс:
 Илүү давамгай хөгжсөн сэтгэцийн процесс: (анхаарал, дүрслэн бодох, ой тогтоолт,
сэтгэхүй, хэл яриа гэх мэт)
 Зориг (сэтгэлийн тэнхээ, тэвчээр) мэдрэмж
 Сонирхол (хүний сонирхлыг гүн, тогтвортой, хүчтэй хэмээн ялган үзэх ба хүчтэй
сонирхолтой хүн ажилдаа үнэхээр татагдаж, ажил амьдралынх нь зорилго болдог гэдгийг
харуулна. Харин сонирхол тогтвортой эсэхийг тогтооход хугацаа ордог)
 Авъяас: (мэргэжлийн авъяас бол хөдөлмөрт амжилт гаргахад нөлөөлдөг хувь хүний онцлог
чанар)
 Темперамент (хөөрөл, саатлын процессын хурд хүчнээс хамаарах төрөлхийн араншин)
 Зан төлөв (зан төлвийн тогтвортой ааш)
 Туршлага
 Ажил мэргэжилд сэтгэцийн болоод бие хүний онцлог чанар нь зэрэг тохирч байгаа эсэх
(сэтгэхүйн өндөр чадвартай, мэргэжлийн авъяастай, мэргэжилдээ онц сайн суралцсан хүн
боловч меланхолик темперанменттай, зожиг, харилцааны чадвар сул бол түүнийг нэгж
хэсгийн удирдагчаар ажилд томилвол, сул талуудыг нь багасгахаар ажиллуулах асуудал
тулгарна.)
3. Ажиллах явцад илрэх сэтгэл зүйн хүчин зүйлс:
 Ажил гүйцэтгэгчийн нэг үйлдэл ажилд зарцуулах хугацаа, хурдны хэмжээнд нийцэж
байгаа эсэх зарим хүн улам бүр хурдан ажиллаж байхад, өөрийн ажлаа арайхийж хийдэг,
хийж чаддаггүй ч хүн байдаг.

2.  Ажлын чанар, нягт нямбай байдал (хүн хичнээн хурдан ажилласан ч хийсэн зүйл нь
чанарын шаардлага хангахгүй бол ажилд тохирохгүйн шинж)
 Үйлдвэрлэлийн осолд өртөхгүй байх (хэн нэгэн бусдыг бодвол илүү их үйлдвэрлэлийн
осолд өртөөд байвал ажил мэргэжилдээ тохирохгүйн шинж)
 Ажилтан өөрөө үйлдвэрлэлийн осол гаргахгүй байх (үйлдвэрлэлд саатал, хохирол
учруулна)
 Бүтээлч санаа, санаачлага гаргадаг эсэх (ихэнх ажлын байран дээр бүтээлч санаачлага
гаргах боломж байдаг.)
 Хүнд үед бүх нөөц бололцоог ашиглаж чадаж буй эсэх (мэргэжлийн сэтгэл зүйн
шаардлагыг хангаж чадахгүй байгаа нь хүнд, онцгой нөхцөл байдалд бүр сайн илэрдэг.)
Дээрх гурван бүлэг үзүүлэлтээр хүний ажил мэргэжилдээ тохирч буй эсэхийг тодорхойлох ба
хүн ажил мэргэжилд тохирох чанарыг сургалтаар хөгжүүлж, түргэсгэж болдог.1
Ийнхүү тухайн ажилтан ажилдаа тохирч байгаа эсэхийг тодруулахад туслах физиологи,
сэтгэцийн, ажиллах явцад илрэх сэтгэл зүйн хүчин зүйлүүдээс гадна тухайн мэргэжлийн
чухал чанарууд уг хүнд байгаа эсэхээс хамаараад сонгон шалгаруулах шаардлагатай. Учир нь
тухайн ажилтан ажил мэргэжлийнхээ зохих чанаруудыг эзэмшээгүй бол ажлыг гүйцэтгэхэд
бэрхшээл үүсч эхэлнэ.
Мэргэжлийн чухал чанарууд гэдэг нь үйл ажиллагааны явцад түүнийг гүйцэтгэхэд үндсэн
үзүүлэлтүүдээр үр дүн гаргахад нөлөөлөх субьектын чанар юм. Энэ нь мэргэжлийн үйл
ажиллагааны урьдчилсан нөхцөл болох бөгөөд үйл ажиллагааны явцад сайжирч байдаг.
Ямар төрлийн мэргэжлээс хамаараад мэргэжлийн чухал чанар ялгаатай байна. Мэргэжлүүдийг
хөдөлмөрийн нөхцөл ба хэрэгсэл, ерөнхий нэгдмэл зорилго, тодорхой ангиар зааглаж болох
бөгөөд үүнээс хамаарч тухайн мэргэжилд шаардагдах чухал чанарууд өөр өөр байна.
Бизнесийн чиглэлийн мэргэжлийн чухал чанаруудад:
 Сэтгэл зүйн ая тухтай байдлаас гадуурх шинжид тулгуурласан чадвар
 Өөрийгөө эзэмдэх чадвар ба стрессийн тогтворжилт
 Түгшүүрийн бага түвшин
 Өөрийгөө тэнцвэртэй зөв үнэлэх чадвар
 Сөрөг тогтсон хандлага ба итгэл үнэмшлийн нөлөөг тооцоолох чадвар
 Танин мэдэхүйн шийдвэр болон суурь алдааг засах чадвар
 Хүртэхүй ба ой тогтоолтын солилцоог тооцоолох чадвар
 Хувийн үндсэн байр сууриар сэтгэл зүйн хүлээлтээс зайлсхийх чадвар
 Дээд зэргийн сахилга баттай шинж
 Дээд түвшний тэвчээр
 Үйл ажиллагааны хөгжлийн хэд хэдэн хувилбарыг төлөвлөх чадвар
 Зах зээл, бизнесийн хяналтын хуурмаг үзэгдлийг залруулах чадвар
 Бизнесийн эрсдлийн түвшинг тооцох чадвар
 Сэтгэлийн хөдөлгөөний дээд хяналт
 Өөрийн айдас ба харамч зангаа хянах чадвар
1
Бадамгэрэл, Ц. 2009 Бизнесийн харилцаа /Зөвлөх Ц.Цэцэгмаа, Ред Б.Батсайхан/ УБ, 87-88–р тал

3.  Зах зээлийн нөхцөл сайжрах итгэл, найдварыг тооцох чадвар
 Арилжаанаас сэтгэл зүйн хамаарал алдагдах
 Орлогоо хэрэггүй үрэх дадалгүй байх
 Зах зээлийн өөрчлөлтийн хандлагыг сайн таамаглах хандлага
 Хөрөнгө оруулалтыг шийдвэрлэхэд худийн дотоод сонирхлын нөлөөг тооцох чадвар
 Зохион байгуулалтгүй орчинд ажиллах чадвар ба дасан зохицох чадвар
 Шийдвэр гаргах болон арилжааны ухаанд өөрийн тогтолцоог олох чадвар
 Санхүүгийн алдагдалд ороход сэтгэл зүйн бэлэн байдал ба түүнийг тооцоолох
 Төгс байдалд тэмүүлэхгүй байх
 Шийдвэрийг хүлээн авах ба өөртөө итгэлтэй байдал
 Бие даасан бүтээлч сэтгэх чадвар
 Дасан зохицохгүй байх
 Сэтгэл зүйн ачааллаас зайлсхийх, мэдээлэлтэй зөв харьцах чадвар
 Зөвхөн зорилгод чиглэхгүй, байнгын шийдвэр гаргалтанд үндэслэсэн үйл хийх чадвар
 Өөрийгөө ажиглах замаар өөрийгөө таних чадвар
 Арилжааны өөдрөг үзэл
Мэргэжлийн чухал чанар алдагдвал:
 Эрсдэлтэй нөхцлүүдэд зохион байгуулалттай хариу үзүүлэх чадваргүй байх
 Хэт төгс төгөлдөрт тэмүүлэх
 Шийдэмгий бус байх
 Хэт эрч хүчтэй
 Практик оюун ухааны түвшин бага
 Сөрөг тогтсон хандлага ба итгэл үнэмшил
 Арилжаанаас хамаарсан шинжтэй болох
 Материаллаг зардал шаардсан амьдралын түвшний зуршилтай
 Арилжааны дотоод чанар хүчтэй давамгайлсан
 Дадлыг таамаглах чадваргүй байх зэрэг багтана.2
Зах зээлийн нөхцөлд мэргэжлийн ур чадвартай хүнийг тухайн ажлын байранд сонгон авах нь
чухал. Тиймээс удирдлагын зүгээс ажилтан сонгон авах ажил чухал ажлуудынх нь нэг болдог. Энэ
ажилд алдаа гарах нь маш хохиролтой. Хамтран ажиллах хүнээ зөв сонгох, тэднийг мэргэжлийн
хувьд ахих, хамт олны дотор зохицож ажиллах боломж олгох нь байгууллагын удирдлага бүрийн
ахаарах ажил юм.
Ажилтныг сонгон шалгаруулах аргыг зөв сонгох, зөв ажлын байранд оноох зэрэг нь чадварлаг
удирдагч, хүний нөөцийн мэргэжилтний ажил бөгөөд амжилттай хэрэгжүүлснээр байгууллагын
зорилго, бүтээгдэхүүн үйлчилгээний борлуулалт, нэр хүндэд ач холбогдолтой нөлөө үзүүлнэ.
Байгууллагын ажилтан сонгон шалгаруулах нь нарийн төвөгтэй олон үе шаттай үйл явц бөгөөд
удирдагчаас янз бүрийн чадвар ба дадал шаардаж байдаг.
2
Мухортор, В.В (2005), Психология инвестирования. Москва, Олимп-Бизнес, 47-49 с.

4. Хүний нөөцийн сонголтын үйл ажиллагаа нь хоорондоо харилцан хамаарал бүхий хэд хэдэн үе
шатаас бүрддэг. Үүнд:
1. Өргөдлийн маягтаас сонголт хийх
2. Ажил горилогчдын өгсөн мэдээлэлд боловсруулалт хийж, үнэлэлт дүгнэлт өгсний дараа
сорилын ярилцлагын асуултуудыг бэлтгэх
3. Ярилцлага явуулах
4. Мэргэжлийн шаардлагын магадлагаа авах
5. Эцсийн ярилцлага
6. Эмнэлэгийн үзлэгт оруулах
7. Ажилд авах шийдвэр гаргалт
1.2 Ажлын ярилцлага, зохион байгуулах, хөтлөх
Байгууллагын ажилтныг сонгон шалгаруулах олон арга байдгаас хамгийн түгээмэл хэрэглэгддэг
арга бол ярилцлагын арга юм. Байгууллагад ажиллахыг хүссэн хүмүүстэй ярилцан, асуулт
хариултын үр дүнд мэдээлэл цуглуулах аргыг ярилцлагын арга гэнэ.
Ярилцлагын зорилго нь: мэдээлэл өгөх, авах, ажил горилогчийг сонсох, үнэлэх явдал юм. Өгөх
мэдээлэл нь ажлын нөхцөл, удирдлагын үр ашиг, төлөвлөгөөний талаар байж болно. Нөгөө талаас
ярилцлагаар тэр бүр хүний гадна талд ажиглагддаггүй дотоод үзэл бодол, үнэлэмж, зорилго,
чиглэл, хүрэхийг хүсч буй амжилт, сонирхол зэрэг олон хүчин зүйлийг ярилцах замаар илрүүлэн
судалдаг. Ярилцлага хийх явцад ярилцагчийн нүүрний хувирал, биеийн байрлал, хөдөлгөөн, дохио
зангаа, дууны өнгө өөрчлөлт зэргийг ажиглан анзаарах шаардлагатай. Ингэснээр нэмэлт мэдээлэл
авах боломж бүрдэнэ.
Ярилцлагыг үр ашигтай явуулахын тулд дараах зүйлүүдийг анхаарах хэрэгтэй. Үүнд:
 Ярилцагч талууд ижил түвшний байх ба харилцан ойлголцолд хүрэхээр байх, мөн
сонсогчдоо өөрийн үзэл бодол санааг чөлөөтэй илэрхийлэх боломж олгох
 Ярилцлагын явцад бүх анхаарлаа ажлын шаардлагад төвлөрүүлсэн байх
 Сонсогч бүрт тавьж болох ерөнхий, тусгай асуултуудыг урьдчилан бэлтгэсэн байх
шаардлагатай бөгөөд ярилцлагын явцад асуулт тавихдаа уян хатан байх
 Анхны сэтгэгдлээр үнэлэхгүй байх
Ярилцлагыг тодорхой зохион байгуулалт дор хийснээр үр ашигтай болно.
Ярилцлагын зарчим:
1. Ярилцлага төлөвлөх: Энд ямар мэдээлэл хэрэгтэйг тодорхойлж, мэдээлэл цуглуулна.
Түүнчлэн тусгай асуулт бэлтгэн хэрэгцээгээ илэрхийлж болно.
2. Ярилцагчаа чөлөөтэй биеэ барихгүй байлгах. Ярилцлагын үед ярилцагч сандардаг. Сандарсан
хүн сайн ярилцагч болж чадахгүй. Иймээс та найрсаг байх хэрэгтэй. Эхлээд ерөнхий
сонирхлынх нь тухай асууж болно.

5. 3. Зорилгоо тодорхойлох: Ярилцлага өгч байгаа хүн ярилцлагынхаа зорилго, шинж чанарыг
мэдэж байх хэрэгтэй.
4. Ярилцагчдаа илүү их ярих боломж олгох хэрэгтэй. Зарим хүн ярихыг татгалзаж байвал
түүнээс ярихыг шаардах хэрэгтэй.
5. Ярилцлагыг удирдах. Таны зорилго хэрэгтэй мэдээллийг олж авах тул ярилцлагын эхлэлийг
тавьж төлөвлөгөөний дагуу зохион байгуулж удирдах хэрэгтэй. Тусгай асуултуудаа тавьж
хэрэгтэй мэдээллээ авна. Хэсэг хугацаанд дуугүй байж болох боловч хэтэрхий удаан дуугүй
байвал ярилцлага сунжирсан болхи болно.
6. Анхааралтай сонсох. Энэ ярилцагч хүнд итгэл төрүүлж, цааш өөртөө итгэлтэйгээр
үргэлжлүүлэн ярих боломж олгоно.
7. Бичиж авах: Асуулт хариултын чухал хэсэг, гол санааг тэмдэглэж авах нь ярилцагчийн
талаарх мэдээллийг орхигдуулахгүй байх сайн талтай.
8. Ярилцлагыг төгсгөх. Сүүлийн асуултаа зөв тавих хэрэгтэй. Жишээлбэл, танд өөр хэлэх зүйл
байна уу, зав гарган ярилцлага өгсөнд баярлалаа гэх мэт.
Ажилтан авах ярилцлага
Зорилго: Ажилд орохыг хүсэгчийн мэргэжлийн шаардлагатай ажил хэргийн болон бие хүний
шинжүүдийг үнэлэх.
Ажилтан авахад дараах үзүүэлтүүдийг тодруулах шаардлагатай.
 Ажлын туршлага ба мэргэжлийн мэдлэг
 Ажлыг сонирхож буй түвшин
 Чиг зорилготой ба ашиг ихтэй ажиллахад бэлэн байдал
 Асуудал шийдвэрлэх бие даасан байдлын түвшин болон ажлын үр дүнд хариуцлага хүлээх
чадвар
 Манлайлалд тэмүүлэх, удирдах чадвар ба захирагдахад бэлэн эсэх
 Амьдралын идэвхитэй эсвэл идэвхигүй байр суурь
 Оюуны идэвхийн түвшин, асуудлыг шийдэхэд бүтээлчээр хандах чадвар
 Эрсдэлт үйл хийх ба илүү болгоомжлох чадвар
 Өөрийн үнэлгээ ба хүлээлтийн түвшин, өөрийн шүүмжлэлт байдал ба бодитой үнэлдэг эсэх
 Ярих ба сонсох чадвар
 Гадаад байдал ба ярилцлагын үеийн зан үйлийн хэв маяг
 Үнэнч чанар ба ёс журамт шинж
 Ажилд нөлөөлөх гэр бүлийн байдал
 Чөлөөт цаг, хичээллэх төрөл, цаг
 Эрүүл мэндийн байдал
 Архи, мансууруулах бодист хандах хандлага гэх мэт болно.

6. Үндсэн асуултууд: Өөрийнхөө тухай бага зэрэг ярьж өгөх шаардлагатай. Ажилд орох сонирхолтой
ярилцагчийн дараах хариултуудад анхаарна. Үүнд:
 Намтраа хэлбэр төдий урсгаж ярьж байна уу, эсвэл өөрийн хүсэл ба боломжийг тодруулан энэ
албан тушаалтай холбож тайлбарлаж байна уу
 Өөрийн мэргэжил, туршлага, хариуцлага, сонирхол, хөдөлмөрч чанар, эмх цэгцтэй байдал зэрэг
зөвхөн гол зүйлийг танилцуулав уу, эсвэл ажилд баримт болох хэсгийг л ярив уу
 Ойлгомжтой товч ярьж байна уу эсвэл өөртөө итгэлгүй байна уу.
Ажилтан сонгоход хэрэглэж болох зарим асуултыг дор жагсааж үзье.
- Өөрийнхөө талаар ярина уу? (гэр бүл, боловсрол, үйл ажиллагааны үндсэн хэлбэр,
мэргэжлийн сонирхол, эрүүл мэндийн байдал гэх мэт)
- Таны зорилго?
- Амьдралд төвөг бэрхшээлтэй ямар зүйлс харагдаж байна, тэдгээрийг та хэрхэн засварлахыг
хүсч байна вэ?
- Яагаад та өөрийгөө энэ албан тушаалд тохирно гэж үзэж байна вэ? Ажилд орох
сонирхолтой бусад хүмүүсээс та юугаараа давуу гэж бодож байна?
- Таны давуу тал болон сул тал. Сул талаа арилгахын тулд юу хийдэг вэ?
- Та яагаад өмнөх ажлаасаа гарсан бэ?
- Та өөр ямар нэгэн ажлын санал авсан уу? Яг ямар санал вэ?
- Та өөр газар ажилд орох ярилцлаганд орсон уу? Хир зэрэг амжилттай байв?
- Урт богино хугацааны томилолтоор явах зэргээр ажилд орсноор таны хувийн амьдралд
саад бэрхшээл бий болохгүй юу?
- Та 3-5 (10) жилийн дараах өөрийн амьдралыг хэрхэн төсөөлж байна вэ?
- Ямар хэмжээний цалинтай байхыг хүсэж байна вэ?
- Та ямар ажилд илүү дуртай вэ? (цаастай ажиллах, компьютертэй ажиллах, хүмүүстэй
үргэлж харилцах)
- Та өөрийнхөө ажлын шүүмжлэлтэй талыг хэнд хандаж хэлэх вэ?
- Та шинэ ажилд орсноор ямар өөрчлөлт хийхэд хүрэх вэ? Эдгээрээс гадна өөр олон асуулт
тавьж болно.
Байгууллагад ажилд орохыг хүсч буй хүн тухайн байгууллагын талаар зайлшгүй мэдэж байх ёстой
мэдээллүүд бөгөөд түүнийг дараах байдлаар асууж болно.
- Байгууллага ямар бүтээгдэхүүн эсвэл үйлчилгээг санал болгодог вэ?
- Байгууллага хэдэн жил оршин тогтнож байна вэ?
- Үүссэн цагаасаа хойш байгууллагын үндсэн зорилго хэрхэн өөрчлөгдсөн бэ?
- Байгууллагын ажилтнуудын албан тушаалын зэрэглэл хир тогтвортой вэ?
- Ажилтнуудын хувирч өөрчлөгдөх байдал хир их байдаг вэ?
- Уг байгууллагын хэлбэр ямар вэ?
- Байгууллага ямар хэмжээний ашиг орлоготой байдаг вэ?
- Байгууллага ямар шинэ бүтээгдэхүүн үйлчилгээг нэвтрүүлж байгаа вэ?
- Гадаадад энэ байгууллагын салбар байдаг уу?
- Тус байгууллага салбартаа ямар байр суурьтай вэ?
- Байгууллага ажлын ямар арга, удирдах ямар хэв маягийг хэрэглэдэг вэ?
- Ажилтан сонгож авахад ямар шалгуур тавьдаг вэ?

7. - Хөдөлмөрийн хөлсний ямар тогтолцоотой вэ?
- Цалин хөлснөөс гадна орлого, урамшууллын ямар нэмэлт хангамж байдаг вэ?
- Ямар албан тушаал байдаг вэ?
- Хэнтэй ажиллах вэ?
- Хэнд ажлаа тайлагнах ёстой вэ?
- Түүний удирдлага дор хүмүүс ажиллах эсэх? Хэн ажиллах вэ?
- Мэргэжлийн хувьд өсөх ямар боломж бий вэ?
- Цалин өсөх ямар боломж байх вэ? гэх мэт3
Ярилцлага өгч буй үед өгөх зөвлөмж
Хэрэв та ярилцлага өгч байгаа бол нөхцөл байдалдаа хяналт тавьж байх хэрэгтэй.
- Ярилцлагад бэлтгэх. Юуны талаар ярих мэдээллээ цуглуулж, юу асуухыг урьдчилан бодох.
- Биеэ тухтайн үеийн байдалд зохицуулан авч явах. Хувцас, үс засалт, нүүрний хувирал,
биеийн хөдөлгөөн, дохио зангаагаа сайтар хянах. Бухимдах буюу сандрах хэрэггүй.
- Сонирхлоо мэдэгдэж байх ёстой. Та өөрийнхөө сонирхлыг харуулснаар ярилцлагын
сэтгэгдлийг сайжруулж болно. Гэхдээ нөхцөл байдлаа судлах хэрэгтэй. Шаардлагагүй үед
яривал энэ нь танд тус болохгүй.
- Асуултанд үнэн зөв хариулах. Тодорхой ойлгомжтой, үнэн зөв хариулахыг хичээх
- Эелдэг байх. Ганц ярилцлагаар бүх зүйл дуусахгүй.4
Ашигласан материалууд:
1. Б.Батсайхан, М.Дэлгэржав Байгууллагын сэтгэл судлал
2. Бадамгэрэл, Ц. 2009 Бизнесийн харилцаа
3. Мухортор, В.В (2005), Психология инвестирования.
4. Алехина, Е.А Горбачев, М.И. Колесникова, Т.И Полухин, А.Б Самунин В.И (2001), Психология
делового преуспевания. Москва
5. Даваахүү, Ш.Энхбаатар, Ц (2003), Бизнесийн харилцаа 112-114 х
3
Алехина, Е.А Горбачев, М.И. Колесникова, Т.И Полухин, А.Б Самунин В.И (2001), Психология делового
преуспевания. МоскваИзд-во Владос-Пресс, 157-164 с
4
Даваахүү, Ш.Энхбаатар, Ц (2003), Бизнесийн харилцаа 112-114 х