МЭГ

1. Монгол оронд оношлогдож байгаа мал
амьтны гоц халдварт, халдварт өвчний
мэдээлэл, ерөнхий ойлголт
Ц.Батболд. МЭХ-ийн ЭША
Увс аймаг
Улаангом хот
2022 он

2. Агуулга
• Шүлхий (А–02)
• Бог малын мялзан (A-01)
• Үхрийн арьс товруутах (A-25)
• Боом (A-03)
• Адууны ям (A-12)
• Сохор догол (C-02)
 Өвчний ерөнхий ойлголт
 Эмнэл зүйн шинж тэмдэг
 Эмгэг бие бүтцийн хувирал
 Өвчний үед авах арга хэмжээ
 Халдвар дамжих зам
 Шинжилгээнд сорьц авах
 Урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээ
 Мал эмнэлгийн лабораторийн шинжилгээнд зориулан сорьц авах, бэлтгэх,
хадгалах, илгээх журам ()
 Мал, амьтны хүүр, сэг зэм устгах үйл ажиллагааны заавар
 Халдвар хамгааллын хувцас өмсөх, тайлах заавар

3. Шүлхий (A-02) FMD - FOOT AND MOUTH DISEASE
• Ерөнхий ойлголт: Шүлхий нь салаа туурайтан мал, амьтныг (үхэр, сарлаг, хонь, ямаа, тэмээ, гахай, цагаан зээр,
хар сүүлт) өвчлүүлэн богино хугацаанд тархаж эдийн засагт ихээхэн хохирол учруулдаг, олон улсын
худалдааны хорио цээрт, ДМАЭМБ-д заавал мэдээлж байх вирусээр үүсгэгддэг гоц халдварт өвчин юм
• Эмнэл зүйн шинж тэмдэг:
 Халуурна (39.4-40.60C)
 Ам, хамрын салст бүрхүүл (хэл, буйл, завьж) дээр үлхий үүсэж шархална (үхэр, хонь ямаа)
 Амнаас их хэмжээний шүлс гарах (үхэр)
 Турууны салаа хэсэгт үлхий үүсэж хагарна (үхэр, хонь, ямаа, гахай, цагаан зээр). Дэлэн цэврүүтнэ (үнээ)
 Нялх төл, эцэнхий малд шинж тэмдэг үзүүлэхгүйгээр үхнэ

4. • Өвчний үед авах арга хэмжээ: Мал эмнэлгийн ерөнхий газрын даргын А/187 дугаар тушаалын
нэгдүгээр хавсралт “Шүлхий өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх, тэмцэх заавар” –ыг баримтлан
ажиллана.
 Хэрэгцээт бүх хэрэгсэл, хэрэглэгдэхүүнийг бэлтгэж өвчний мэдээлэл солилцох, сорьц хүргэх цэг,
бусад зааварчилгааг сумын МЭ –ийн тасгаас авна.
 Эмнэл зүйн үзлэг хийх, тархвар зүйн судалгаа хийх, түргэн оношлуур ашиглан оношлох, сумын
МЭ –ийн тасагт мэдээллэх.
 Сорьц авч, савлаж, хаяглах.
 Илтгэх хуудас бичиж, лабораторид шинжлүүлэх сорьцийг урьдчилан тогтоосон цэгт хүргэнэ.
Шүлхий өвчний эцсийн онош тогтоогдтол дараах үйл ажиллагааг хэрэгжүүлнэ. Үүнд:
 а. Тухайн суурийн бүх хивэгч малд үзлэг хийж, сэжигтэй малыг ялган тусгаарлах.
 б. Хот айлд халдваргүйтгэл хийх.
 в. Сэжигтэй бүс орчмын малчин өрхүүдэд сэрэмжлүүлэг утсаар өгөх, иэдээлэл цуглуулах.
 г. Мал эмнэлгийн тасгаас үүрэг өгсөн тохиолдолд эхний бусад айлын малд үзлэг хийх.
 д. Өвчний сэжиг илэрсэн газраас мал, малын гаралтай бүтээгдэхүүнийг гадагш гаргахгүй байх.
 е. Тухайн суурьт байгаа хүн, тээврийн хэрэгслийн хөдөлгөөнд хяналт тавих.
Шүлхий (A-02) FMD - FOOT AND MOUTH DISEASE

5. • Халдвар дамжих зам:
Шүлхий (A-02) FMD - FOOT AND MOUTH DISEASE
Шинжилгээнд дээж авах: Лабораторийн оношлогоонд зориулан Мал эмнэлгийн ерөнхий газрын даргын 2019 оны
А/187 дугаар тушаалын нэгдүгээр хавсралтыг баримтлан дараах сорьцуудийг авч биоаюул тархахаас хамгаалан илгээнэ.
Үүнд:
 Цус, цусны ийлдэс
 Үлхийн шингэн
 Эд
 Шүлс, багалзуурын салс
 Хамрын арчдас

6. Бог малын мялзан (A-01) PPR - PESTE DES PETITS RUMINANTS
• Ерөнхий ойлголт: Бог мал (хонь, ямаа), мэдрэмтгий зэрлэг амьтан (бөхөн, цагаан зээр, хар сүүлт)
өвчилдөг, олон улсын худалдааны хорио цээрт, вирусээр үүсгэгддэг хавьтал халдварт өвчин юм.
• Эмнэл зүйн шинж тэмдэг:
 Халуурна (40-41 хэм хүрэх)
 Хамраас их хэмжээний цагаандуу болон ногоон өнгөтэй нус гарна (хонь, ямаа, бөхөн)
 Амны хөндий шархална (буйл улайх, амны хөндийд шархлаа үүсэх, амнаас үмхий үнэр гарах)
 Чацга алдана (хонь, ямаа), чацагны өнгө хар, ногоон болох, бөгсөн бие нилэнхүйдээ чацгаар бохирлогдох
 Нүднээс нулимс, нуух гарна
• Эмгэг бие бүтцийн хувирал:
 Гэдэсний үхжилт, цусархаг үрэвслүүд, цус ихдэлт үүссэн байна.
 Дэлүү хэвийнхээс бага зэрэг томорно.
 Цээжний хөндийн шингэн нэмэгдэж, гялтан хальс үрэвсэнэ.
 Бөөрний тархилаг давхарга зөөлөрнө.
 Нарийн гэдэсний дотор талд цус харвалт, цус ихдэл болсон байна.
 Цагаан мөгөөрсөн хоолой үрэвссэн.
 Тунгалагийн зангилаанууд хэмжээгээрээ томорно.
 Уушиг үлэмж хэмжээгээр голомтолж үрэвсэх ба голомтууд нэгдэж
хэлтрүүд нь нэлэнхүйдээ цайвар болох нь өвчний хожуу үед голдуу
ажиглагдана.
 Элэг зөөлрөх ба гараар барихад урагдаж, цоорно.
 Бүдүүн гэдэсний дотор хананд “тахийн судал” мэт цус ихдэлт болно.

7. • Өвчний үед авах арга хэмжээ: Мал эмнэлгийн ерөнхий газрын даргын А/04 дугаар тушаалын
гуравдугаар хавсралт “Бог малын мялзан өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх, тэмцэх заавар” –ыг
баримтлан ажиллана.
 Өвчний тархвар зүйн байдал, шинж тэмдэг, түргэн тестийн үр дүнд үндэслэн анхны оношыг тавина.
 Дуудлага өгсөн хот айлыг халдвартай гэж үзвэл био-хамгааллын дэглэмийг чанд баримтлана.
 Малчнаас асуумж судалгаа авч эмнэлзүйн үзлэг болон задлангийн үеийн эмгэг өөрчлөлтүүдийг баримтжуулж,
тайланг өдөр бүр тэмдэглэл хөтлөнө.
 Голомтонд байгаа малчдад БММ өвчний ерөнхий мэдээллийг малчдад ойлгуулж цаашид авч хэрэгжүүлэх арга
хэмжээний талаар ойлгуулна.
 Оношилгоонд зориулан дээж авах ба био-хамгааллын дэглэмийг баримтлан ажиллана.
 Дэгдэлтийн судалгаа хийнэ.
 Гаралтын хүрээг тогтоох тандалт (вакцинжуулалтаас өмнө), цусны ийлдэс цуглуулна.
 Хэрэв ямар нэгэн сэжиг илрээгүй буюу халдвар цааш тархаагүй гэж үзвэл 30 хоногийн дараа хорио цээрийн
дэглэмийг татан буулгана.
Бог малын мялзан (A-01) PPR - PESTE DES PETITS RUMINANTS
Эмчилгээ: БММӨ-ий эсрэг өвөрмөц эмчилгээ байхгүй.
Уушги, амьсгалын зам, тэжээл боловсруулах эрхтэн
тогтолцоог хоёрдогч халдвараас сэргийлэх зорилгоор
антибиотикийн эмчилгээ хийж болно. Үүнд:
Окситетрациклин, хлортетрациклин бүлгийн антибиотикууд
хэрэглэж болно.

8. • Халдварын эх үүсвэр, дамжих зам: Халдвар ихэвчлэн ойрын хавьтлаар дамжина. Халдварын
нууц үед вирус нь нус, нуух, шүлс, шээс, баасаар гадагшилна. Эдгэрсэн мал тээгч болдоггүй.
БММ өвчний халдвар тархахад дараах хүчин зүйлс нөлөөлнө.
Үүнд:
 Халдвартай болон эрүүл малыг нэг хашаа хороонд хотлуулах, нэг газраас услах, бэлчээрт хамт хариулах,
 Хэвтэр бууц, тэжээл, ус, хужрын онгоц,
 Жижиг хэмжээний булаг, шанд, гар худаг, багахан хэмжээний цас, мөсний эх үүсвэр,
 Борооны үед болон чийглэг ихтэй орчинд өвчний гаралт нэмэгдэнэ.
 Малын хяналтгүй отор нүүдэл, шилжилт хөдөлгөөн,
 Халдвартай малыг тээврийн хэрэгслээр зөөх,
 Үржлийн малыг хараа хяналтгүй шилжүүлэх, ашиглах юм.
• Шинжилгээнд дээж авах:
 Нус, нуухны арчдас,
 Хамар, ам, завж, уруулын гадна, дотно шархнаас
 Уушги, гуурсан хоолой, чацархай орчмын Т/З
 Дэлүү, бүдүүн, нарийн гэдэсний хэсэг
 Мөн өвчний эхний үед цус
 Өвчтэй, эрүүл, сэжигтэй гэж үзсэн малаас
цусны ийлдэс
Бог малын мялзан (A-01) PPR - PESTE DES PETITS RUMINANTS

9. Үхрийн арьс товруутах (A-25) LSD - LUMPY SKIN DISEASE
• Ерөнхий ойлголт: Үхрийг арьс товруутах өвчин нь үхрийн тунгалагийн тогтолцоог гэмтээж
арьсан доорх эслэгт хаван, арьсан дээр гүвдрүү, зангилаа үүсгэдэг, хил дамжин
халдварладаг, олон улсын худалдаанд хориг тавигддаг гоц халдварт өвчин юм.
• Эмнэлзүйн шинж тэмдэг: Өвчний нууц үе 7-28 хоног байна.
 Өвчилсөн үхэр 41.50С хүрч халуурна,
 Нулимс гоожно, амны хөндий, хэл үрэвсэнэ
 Арьсан (нимгэн хэсэгт)дээр товруу зангилаа үүснэ. (7-19 хоногт)
 Товруу нь 2-5 см хүртэл томорч хавагнаж, үхжил үүсэж гүн хонхор үлдэнэ.
 Төмсөгний үрэвсэл, хатинхайрлын улмаас бух түр зуур эсвэл бүр мөсөн үргүйднэ.
 Нүдний эвэрлэг бүрхүүл үрэвсэнэ.
 Өвчтэй үнээнээс халдвартай тугал төрөх,
 Хээл хаясан үнээний зулбадасны арьс гүвдрүүтсэн байх нь тохиолдоно.

10. Үхрийн арьс товруутах (A-25) LSD - LUMPY SKIN DISEASE
• Өвчний үед авах арга хэмжээ: Мал эмнэлгийн ерөнхий газрын даргын А/187 дугаар
тушаалын гуравдугаар хавсралт “Үхрийн арьс товруутах өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх,
тэмцэх заавар” –ыг баримтлан ажиллана.
 Хорио цээрийн дэглэм тогтоож тэмцэнэ
 Устгах шийдвэрийг эрх бүхий байгууллага гаргасан тохиолдолд Мал амьтны хүүр, сэг, зэм
устгах үйл ажиллагааны заавар (МЭЕГ-2018-А/52-Х1), Мал эмнэлгийн халдваргүйтгэлийн
заавар (ХХААХҮЯ-2010-А/67)1-ыг баримтлан хэрэгжүүлнэ.
 Хорио цээрийн дэглэмийг тухайн голомтод хамгийн сүүлийн үхэрт өвчний шинж тэмдэг
арилснаас хойш 21 хоног өнгөрөхөд мал эмнэлгийн байгууллагын дүгнэлтийг үндэслэн
хорио цээр тогтоосон этгээдийн шийдвэрээр дэглэмийг бууруулж хязгаарлалтын дэглэмд
шилжүүлнэ. Хязгаарлалтын дэглэм нь 14 хоног үргэлжилнэ.
• Өвчний сэжигтэй бүсэд хэрэгжүүлэх үйл ажиллагаа:
 Ялаа, шумуул (нисдэг шавж) дайжуулах арга хэмжээ авна
 Тусгаарлах
 Мал эмнэлгийн заавраар устгах
 Вакцин

11. • Халдварын эх үүсвэр, дамжих зам:
Өвчтэй үхэр, тэдгээрийн нуух, нус, шүлс, сүү,
арьсны товруу, үрийн шингэн г.м бүх л шүүрэл
Амьсгалын зам
Тэжээл, ус, арьсны товруу, халдвартай малын цус,
үе хөлтнөөр халдвар дамжина.
Шумуул, ялаа (болзошгүй)
• Шинжилгээнд дээж авах:
Өвчний эрт үед (шинж тэмдэггүй үед) цус
Шинж тэмдэг илэрсэн үед товруу (Эдийн дээж)
Шинж тэмдэг илрээд 21 - 28 хоногийн дараа цусны ийлдэс
• Шинж тэмдэг илэрсэн, онош баталгаажсан бол заавал задлан хийх шаардлагагүй...
Үхрийн арьс товруутах (A-25) LSD - LUMPY SKIN DISEASE

12. • Тодорхойлолт: Боом нь үжил болох, хатиг, хаван үүсэх, усавхи болон цусархаг үрэвсэл
үүсэх шинж тэмдгээр илэрдэг мал, амьтан, хүн өвчилдөг мал, амьтнаас хүнд
халдварладаг өвчин юм. (Биотерроризмийн аюултай - биологийн зэвсэг)
• Эмнэл зүйн шинж тэмдэг : Өвчний нууц үе нь 1–3 хоног.
Явцаар нь:
o Цахилгаан
o Цочмог
o Цочмогдуу
o Архаг
o Хэв шинжит бус
Хэлбэрээр нь:
Хэсэг газрын (арьсны, гүйлсэн булчирхайн, уушгины, гэдэсний)
Үжилт – Хивэгч мал, адуу - Цахилгаан, цочмог явцтайгаар илэрнэ
Хэв шинжит бус хэлбэртэй – Гахай - Архаг явцтай
Боом (A-03) ANT - ANTHRAX, СИБИРСКАЯ ЯЗВА

13. • Өвчний үед авах арга хэмжээ: Мал эмнэлгийн ерөнхий газрын даргын А/03 дугаар тушаалын
хавсралт “Мал амьтны боом өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх, тэмцэх заавар” –ыг баримтлан
ажиллана.
 Ерөнхий арга хэмжээ: Өвчин гарсан үед тайван бус болохыг зарлаж, холбогдох хууль, тогтоомжийн дагуу хорио
цээр тогтоох цогц арга хэмжээ авна.
 Устгал, халдваргүйтгэл: Боом өвчтэй хүүр, сэг зэмийг халдваргүйтгэх бодисоор халдваргүйтгэн булах, эсвэл
шатааж устгах, голомтын байрлалыг бүртгэлжүүлэх, тусгай пайз бүхий шонгоор тэмдэгжүүлэх, хүүр задлах болон
газарт булахыг хориглоно.
 Ариун цэврийн шаардлага: Өвчтэй малын арчилгаа маллагаа, тэжээллэг ариун цэврийн нөхцөлийг сайжруулах,
хяналт тавих, шаардлагаар нядалсан өвчтэй малын мах, сүүг хүнсэнд хэрэглэхийг хориглох
 Хорио цээр цуцлах: Хорио цээрийн дэглэм тогтоосон үед малын шилжилт, хөдөлгөөнийг зогсооно. Хорио цээрийн
дэглэмийг өвчилсөн сүүлийн мал эдгэрсэн эсвэл үхсэн болон вакцин тарьснаас хойш 15 хоногийн дараа эрх бүхий
албан тушаалтны шийдвэрээр цуцлана.
Боом (A-03) ANT - ANTHRAX, СИБИРСКАЯ ЯЗВА

14. • Халдварын эх үүсвэр, дамжих зам:
Өвчилсөн мал,
Үүсгэгчээр бохирдсон газрын хөрс
Махчин амьтад, шувуу нь боомын үүсгэгчийг механикаар тараахад голлох үүрэгтэй юм.
Өвчтэй мал, үхсэн малын шинэхэн хүүрнээс цус сорсон хөх түрүү, намрын хорсгуур ялаа,
шумуул, хачиг нь боомын үүсгэгчийг механикаар дамжуулдаг.
• Шинжилгээнд дээж авах:
 Цусны ийлдэс
 Цусны дээж (Түрхэц бэлтгэх)
 Чих
 Хамар, хошногоны сүвнээс гарсан шингэн
Боом (A-03) ANT - ANTHRAX, СИБИРСКАЯ ЯЗВА

15. • Тодорхойлолт: Ям өвчнөөр битүү туурайтан амьтад (адуу, илжиг, луус, хулан, тахь), муурны
төрлийн махчин амьтад (арслан, бар, муур, чоно, үнэг), хүн өвчлөх ба уушиг, хамрын салст
бүрхүүл, арьсны зарим хэсэгт идээт яр, булдруу үүсэх шинжээр илэрдэг ужиг явцтай Зооноз
халдварт өвчин юм. (Биотерроризмийн аюултай - биологийн зэвсэг)
• Эмнэл зүйн шинж тэмдэг: Ям өвчин цочмог болон архаг явцтай бөгөөд эмгэгийн байршлаар
хамрын ба арьсны мөн далд хэлбэрийн гэж ангилна. Бэлчээрийн монгол адуунд голдуу архаг,
далд хэлбэрээр илэрнэ.
Адууны ям (A-12) Gla - GLANDERS

16. • Өвчний үед авах арга хэмжээ: Мал эмнэлгийн ерөнхий газрын даргын А/06 дугаар тушаалын
хавсралт “Адууны ям өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх, тэмцэх заавар” –ыг баримтлан
ажиллана.
• Ям өвчтэйадууг эмчлэхийн хориглодог учир шинжилгээгээр эерэг урвал үзүүлсэн адууг ялгаж
тусгаарлан, нядалж устгана. Хүүрийг 2 м гүй нүхэнд хийн шатааж, ариутгалын бодис хийн булна.
• Халдваргүйтгэл хийх Ям өвчин гарсан айл өрх, аж ахуйн нэгж, фермийн хашаа саравч, байр, тоног
хэрэгслийг өдөр бүр 5–7 хоногийн турш халдваргүйжүүлнэ.
• Анхны шатны үзлэг, эрх бүхий лабораторийн шинжилгээний дүгнэлтээр ям өвчин гарсан нь батлагдсан
тохиолдолд хязгаарлалтын дэглэм тогтооно.
• Хязгаарлалтын дэглэм цуцалсан, шатлал бууруулсан тухай нийтэд болон олон улсад албан ёсоор
зарлан мэдээлнэ.
• Голомтод байгаа малд толгой дараалан эмнэл зүйн үзлэг хийж өвчний ил шинж тэмдэгтэй, сэжигтэй
малыг бусдаас ялган тусгаарлана.
Адууны ям (A-12) Gla - GLANDERS

17. • Халдварын эх үүсвэр, дамжих зам:
 Өвчтэй адуу, түүний нус, хамрын шингэн, арьс салст бүрхүүлийн идээ, гоождсоор үүсгэгч гадагшилж ус
тэжээл, тоног хэрэгсэл зэргийг бохирдуулах
 Амьсгалын болон бэлгийн зам, мөн гэмтсэн арьсаар халдварлана.
 Үүнээс гадна дулаан улиралд цус сорогч ялаа, шумуулаар дамжиж тархаж болно.
 Ер нь мэдрэмтгий амьтдын дунд аажмаар тархан дэлгэрэх бөгөөд архаг, далд хэлбэрийн үед өвчний
үүсгэгч байнга гадагшлаад байдаггүй.
 Ям өвчин байран маллагааны нөхцөлд бэлчээрийн маллагаатайг бодвол хурдан тархана.
• Шинжилгээнд дээж авах:
Цусны ийлдэс
Цусны дээж
Нядалсан адууны гэмтэлтэй арьс, хамрын хөндийн үрэвсэлтэй хэсэг,
Уушиг болон бусад эрхтний хэсэг ба тунгалгийн зангилааг сонгож авна.
Адууны ям (A-12) Gla - GLANDERS

18. • Тодорхойлолт: Хонь, ямааны дэлэн, үе, нүдний эмгэг, заримдаа хээл хаях шинж тэмдгээр
илрэх хавьтал халдварт өвчин юм.
• Эмнэл зүйн шинж тэмдэг: Нууц үе нь 12-60 хоног байна.
Өвчин цочмогдуу юм уу архаг явцтай байна.
Цочмогдуу явц ямаа, хөхүүл хурга, ишгэнд ажиглагдах ба 5-7 хоног үргэлжилнэ.
Архаг явц нь хэдэн сараар үргэлжлэх ба заримдаа үхнэ.
Өвчний хэлбэрийн хувьд дэлэнгийн, үений, нүдний, холимог заримдаа нугасны гэж хуваагдана.
Сохор догол (A-12) CA – CONTAGIOUS AGALACTIA

19. • Ялгаварлан оношлох: Бруцеллёз, хорт салст халуурал, телязиоз зэргээс ялгаварлан
оношлох шаардлагатай.
• Эмчилгээ: Өвөрмөц эмчилгээний бэлдмэл байхгүй. Өвчний эхний үед тетрациклин,
микралид, флорфеникол, тиамилин, флюрохинолоны бүлгийн антибиотик хэрэглэх боловч
зөвхөн шинж тэмдэг арилаж болох ба цаашид өвчин тээгч, халдвар тараагч болон үлдэнэ.
• Халдварын эх үүсвэр, дамжих зам:
Өвчтэй мал өвчний эх үүсвэр болно.
Өвчний үүсгэгчээр бохирдсон бэлчээр, ус, малын хашаа хороо өвчин дамжих нөхцийг
бүрдүүлнэ.
Газарзүйн байршил, бэлчээр усны нөхцөл байдал, эпиемиологийн зураглал, өвчний голомт,
арчилгаа маллагааны горим зэргээс хамаарна.
• Шинжилгээнд дээж авах:
Цусны ийлдэс
Сүү
Үений шингэн
Нүдний арчдас
Сохор догол (A-12) CA – CONTAGIOUS AGALACTIA