1. 1
HYRJE
Shperngulja e shqiptareve nga trojet e tyre ka qene nje prej
pikave kryesore qe kishte te bente me zbatimin ne praktike te
politikave shoviniste qe zbatoninfqinjet ndaj trojeve shqiptare.
Si pasoje kjo teme do te trajtohe e lidhur ngushte me aspekte te
tjera te ketij problemi. Qellimi I zhvillimit te kesaj teme eshte
qe te tregoje ne rradhe te pare vazhdimesine e politikes
genocidale te fqinjeve nga koherat me te hershme te
ekzistences se shteteve fqinje deri ne koherat me te vona. E
shoh si detyre ndaj vetes qe te rizbuloj sadopak krimet e kryera
nga qarqet shoviniste. Per tia arritur realizimit te ketij qellimi
mendoj qe kete teme ta zhvilloj ne kete menyre :
‘’meqenese cdo fillim ka rrenjet e tij mendoj qe para se te
trajtoj shpernguljet e shqiptareve ne vitet 1913 – 1941 te bej
nje retrospective te shkurter te politikes asimiluese te ndjekur
mbi trojet shqiptare duke synyar te arrij keto objektiva:
1. vitaliteti I kombit shqiptar beri qe ky komb te mos
shuhet
2. politika e shteteve fqinje ka patur gjinje perkrahes ne
arenen boterore. Meqenese hapesira e ngjarjeve te
ndodhura pas vitit 1913 eshte shume e gjere mendoj qe
problematika e ngjarjeve te trajtohet ne dy kapituj secili
per cdo komb te vecante sllave e greke.
I. shperngulja e shqiptareve nga trojet e dhena
padrejtesisht greqise ne vitet 1913 – 1941.
a. trojet shqiptare te perfshira ne shtetin grek ; cvend zinte
elementi shqqiptar ne perberjen etnike te kombesive te
perfshira ne keto troje. A e kishte shfrytezuar greqia
faktin se nje pjese e mire e popullsise se ketyre trojeve
ishte ortodokse.
2. 2
b. Shperngulja e shqiptareve ne vitet 13- 41 ;
-a ka ndonje Dallim mes shpenguljeve te ndodhura ne vitet
13- 18 dhe viteve 18- 41.
Ku shkuan keta shqiptare te shperngulur
c. reagimi shqiptare dhe ai nderkombetare ndaj
shpernguljes se shqiptareve.
Cili ishte qendrimi i qeverise shqiptare ndaj ketij problemi.
Pse greqise i interesonte shperngulja e shqiptareve
Pse turqise i interesonte shperngulja e shqiptareve
A reagoi faktori nderkombetar ndaj ketij problemi
II. shperngulja e shqiptareve nga trojet e dhena pa
drejtesisht serbise dhe malit te zi 13-41
a. konolizimet serbo –malazeze
cilet ishin faktoret sociale qe ndikuan per arritjen e ketij
kolonizimi
b. reforma agrare:
me cpretekst synonte ta kryente kete reforme pushteti
serbo-malazez
a ia arriti qellimit
c. politika e konvertimit te dhunshem fetar
kur dhe ku u zbatua kryesisht kjo politike
a kishte ndonje lidhje gjenetike me formen e kryer me pare
d. projekti i pare i Vaso Cubrillovicit
cili ishte qellimi i vertete i ketij projekti
ne ckushte u hartua ky projekt
d. konverta jugosllavo-turke
a u shperngullen vertet ata pak turq qe ishin ne jugosllavi
pse kjo konverte nuk u ratifikua nga pala turke
e. reagimi shqiptare dhe ai nderkombetare
ne ckushte u ndodh shqiperuia per mbrojtjen e vellezerve
te tyre?
3. 3
Cili ishte reagimi i qeverise shqiptare
Cili ishte reagimi turk ndaj ketij problemi
Cili ishte reagimi i faktorit nderkombetare
Cili ishte faktori kryesore qe ndikoi sadopak ne
shpernguljen e shqiptareve
Si perfundim a ia arrriten synimit per shpernguljen e
shqiptareve qarqet shoviniste ballkanik efatmiresisht keto
synime nuk u arriten plotesishte por fatkeqsisht
shpernguljet do te vazhdojne edhe ne vitet e mevonshme
ndoshta e ndjej per detyre te vecante qe keto shperngulje ti
trajtoja ne nje kapitull te vecante ne menyre qe tja arrija me
mire zberthimit te qellimit te kesaj teme.
Pikerisht nepermjet ketyre 2 kapitujve do te synoj te
realizoj nje objektiv qe ka te bej me vazhdimesine e
politikes genocidale ne kohera te ndryshme .
Shpresoj qe tja arrij realizimit te synimeve qe i kam vene
vetes por shpresoj qe edhe ceshtja shqipare te marre nje
zgjidhje te drejte
4. 4
Kreu I
PROCESET E ASIMILIMIT DHE TE SHPERNGULJES
SE SHQIPTAREVE NGGA LASHTESIA DERI NE
VITIN 1913
1. PROCESET E ASIMILIMIT DHE TE
SHPERNGULJES SE SHQIPTAREVE NGA
LASHTESIA DERI NE VITIN 1844.
Ne muajt mars-qershor 1999 ndodhi nje prej shpenguljeve
me masive te shqiptareve nga trojet e tyre ametare ne
kosove. Fatmiresisht sale vendosmerise se luftetareve te
uck dhe vecanerishte vendosmerise diplomatike te shba e
bombardimeve te natos bene qe ky plan famekeq te
deshtonte. Sipas nje statistike te perafert rreth 2500000
shqiptare jane shperngulur nga nishi kosova mali i zi
maqedonija sanxhaku kosov
A lindore ne vitet 1876 – 1995 . ne fakt historia e shpengulje se
shqiptareve eshte me e heret se kaq. Tashme eshte pranuar se
shqiptaret jane pasardhes te ilireve. Trojet e shqiperise
administrative perbejne rreth 10% te ilirise se lashte . kjo e
fundit shtrihej nga sava e drava ne veri dege e lumit danub ne
gjirin e ambrakine ne jug nga deti adriatik ne perndim e ne
lumin vardar ne lindje. Disa fise ilire kane qene ventet ,
japadet, panonet, likurnet . dalmatet, etj ne veri; fiset e ilirise
bregdetare si adrianet pirustet taulantet dhe fiset epiriote si
molset thesprotet kanonet ne jug dhe fiset pajone si briget
lunidet ne lindje e fiset dardane si dardanet tribaltet atetariatet
te cilet shtiheshin siper fiseve pajone. Iliria veriore arriti te
asimilohej nga sllavet ndersa faktoret qe ndikuan ne
paprekshmerine e asimilimit te ilireve jugore nga sllavet ishin ;
5. 5
se pari sepse popullsia ishte shume e dendur se dyti romanisimi
i paket dhe se treti iliret e jugut arriten ne fazen e krijimit te
shtetit dhe ishin ne nje faze me te larte qyteterimi ndersa iliret
veriore nuk i kishin aq te theksuar karakteristike . ne shekulllin
e VII – te trojet shqiptare arrinin nga lumi naredva ne veri ne
krushqevac ne nish ne lindje. Por si pasoj e dyndjes se
bullgareve ne perndim kufiri lindor u shtri deri ne afersi te
prilepit.
Por ishuj iliro-shqiptare kishte deri ne Dalmaci Kroaci etj. Iliro
shqiptaret bene nje rezistence ndaj sllaveve. Kete e tregon me
se miri Eposi i Muajit dhe Halilit i shekullit te XIII. Pikerisht
deri ne shekullin e XIII kufiri verior vazhdonte te rrudhej. Tani
kufiri etnik shqiptar rrudhej e rrudhej. Vecanerisht nje vend te
rendesishem luajti ne kete drejtim sundimi i stefan nemanjes ne
vitet 1168-1196. trojet shqiptare u futen nen sundimin e tij pas
vitit 1180. por pasojat me negative i la ne kete drejtim sundimi
i stefan dushanit ne vitet 1331- 1355. ai krijoi nje perandori te
madhe serbe ku u perfshine edhe nje pjese e mire e trojeve
shqiptare . ky perandor ndoqi nje politike te eger asimiluese ne
trojet shqiptare e vecanerisht ne kosove . politika e tij
shkombetarizuese perpiqej ti kthente shume shqiptare te
besimit katolik i cili ishte perhapur shume ne kete periudhe dhe
besimtaret ortodokse ne besimtare ortodokse te rritit sllav.
Ketij qellimi i sherbeu dhe xhvendosja e qendres se
patriarkanes e shtetit serb nga rashka ne prizren e me vone ne
peje . qarqet sunduese serbe ne kete kohe u perpoqen qe emrat
shqiptare ti zevendesonin me emrat serbe , toponimine
shqiptare ta zevendesonin me toponimine serbe. Kesaj kohe i
perket dhe emri kosove.
6. 6
Kush bente rezistence ndeshkohej rende. Si pasoje e ketij
terrori te eger rreth 100mije shqiptare u shperngulen nga trojet
veriore ne jug e madje deri ne greqi. Kjo perben edhe fazen e
dyte te formimit te diaspores Arvanitase. Ne shekullin XV –
te , kufiri veri- perendimor etnik shqiptar shkonte deri ne
gryken e Kotorrit. Kete e deshmojne dhe autore osmane.
Megjithate , ishuj shqiptaresh vazhdonte te kishte deri ne
bosnje , Kroaci, etj,,, sic ishte ai i Huavacit ne Sllovenine
lindore ne luginen e Sremit. Kete e tregojne dhe emertesat e
banoreve si dhe toponimia ne shekullin e XVI. Emertesa
shqiptaresh kemi deri ne Bihar te Bosnjes.
Zona ku mbizoteron Autroponimia sllave:
Shqip Shqiptaro- sllave Sllave vendi
3 17 69 Podgorica
1 17 141 Bjelopavlic
8 53 1082 Sukogerla
1 19 203 Komnin
- 7 169 Komoran
13 56 1088 Izla Rjeka
- - 116 Tergovisht
7. 7
Zona ku elementi shqiptar ze afro gjysmen dhe ze shumicen e
fshatrave:
18 38 167 Piperi
Zona ku elementi shqiptar ze shumicen:
28 30 58 Krajna
18 59 63 Merkodi
79 82 152 Zhabjak
69 20 40 Hot
117 19 47 Petrishpani
257 48 - Kici
110 - - Anamali
- - - Shestan
Ne fakt shume fise sllave si Bjelopavlicet, Vasojevicet, Kucet
deri ne shek. e XVI ishin akoma shqiptare por ne shek XVII
keto fise shqiptare arriten te sllavizohen. Si pasoje e
shpernguljeve nga veriu te shqiptareve shume troje ne greqine
e shek XV u bene territore thjesht shqiptare . keshtu ne
peleponez jetonin rreth 290.000 shqiptare. Ne peloponezin
Verior nga 195 fshatra rreth 150 ishin fshatra shqiptare. Ne
rrethinat e Korinthit nga 20 fshatra 15 ishin fshatra shqiptare.
Thesalia kishte 30.000 shqiptare. Thesaia veriperendimore
kishte 15 fshatra shqiptare nga 25 gjithsej.
8. 8
Shqiptaret ne thesaline e atehershme ishin te dytet pas
kucovllekeve.
Ne Thrakine perendimore jetonin rreth 15.000 shqiptare , ne
selanik jetonin 5.000 shqiptare. Ne maqedonine lindore
shqiptaret ishin te dytet pas sllaveve.
Ne qendren e greqise ne athine ne shek e 17 rreth 40% e
popullsise ishte shqiptare. Ne ishujt e jonit 30% e popullsise
ishin shqiptare. Ishujt e egjeut si salamrina, rodos etj, ishin
shqiptare. Shume prej tyre si rodosi ishin deri ne shek 19,
shume te tjere si eubeka vazhdojne te jene edhe sot.
Por puna e patriarkanes se Stambollit beri qe popullsia e
ketyre zonave ne shekullin XIX te asimilohej.
Ne fakt ne kete shekull e me vone vazhduan shpernguljet
shqiptareve. Megjithese populli yne dha ndihmesen e tij ne
fitoren e revolucionit grek te 1821- 1822 qe kishte pasoje
fitoren e lirise te ketij populli , fatkeqsisht qarqet shoviniste te
ketij vendi dhe politikanet qe erdhen ne fuqi sju pergjigjen
popullit tone me te njejten monedhe. Kur greqia u shpall e
pavarur 50% e popullsise se saj ishte jo grek dhe 20 vjet me
vone ne te ngeli nje pakice e vogel. Nga rreth 30% qe ishte
popullsia arvanitese ne vitin 1821, me 1860 perbente rreth 1/6
e popullsise. Por dhuna vazhdoi edhe ne trojet e tjera jashte
greqise. Ne grevena nga 60 % e shqiptareve keta te fundit u
asimiluan. Janina qe me pare kishte me shume shqiptare tani
keta zinin vetem 25% te popullsise se saj. Nje brez shqiptaresh
te ndodhur ne mes te epirit te thesalise u asimiluan.
Popullsia shqiptare dhe ndihmesen e tij dhe ne fitoren e lirise
se popullit malazez e atij serb por ashtu si qarqet greke edhe
ato serbe lane shume per te deshiruar lidhur me veprimet qe
kryen ata ndaj popullit shqiptare.
E njejta politike u ndoq nga Serbia autonome e vitit 1830.
pashalleku I beogradit qe ishte baza e shtetit serb te 1830,
kishte 400 mije banore, ku 20 mije ishin jo serbe , ne nje truall
9. 9
prej 22 mije km katrore. Me vone ne te u futen edhe 15 mije
km katrore te tjere me 400 mije banore. Tani nga 800 mije
banore, rreth 100 mije ishin jo serbe dhe prej tyre 30 mije ishin
shqiptare. Te tere u shperngulen nga trojet e tyre. Me 1840 u
shperngulen dhe shqiptaret e Krushjevacit.
Te njejten politike shkombtarizuese ndoqi edhe shteti autonom
I malit te zi I vitit 1814. Te 8000 shqiptaret e ketij shteti me
100 mije banore u shperngulen nga trojet e tyre. Kufiri veri-
perendimor tani ishte deri ne afersi te Vir Pazarit.
Gjysma e dyte e shek te XIX do te sjelle tragjedi te reja me te
medha per kombin shqiptar. Politika shkombtearizuese do te
ishte baze e qeverise te vendeve fqinje me popullin shqiptar.
Per arritjen e qellimit keto qeveri do te hartojne programe te
vecanta.
Si pasoje e shpernguljeve massive dhe politikes asimiluese te
fqinjeve trojet shqiptare ishin rrudhur shume ne mes te shek
XIX. Ne kete periudhe trojet shqiptare mbulonin nje siperfaqe
prej 75 mije km katrore. Ato shtiheshin ne veri deri ne tivar,
rozhaj e novi Pazar ne verilindje deri ne nish lesskovec vranje
ne lindje deri ne kumanove shkup e manaztir ne jug deri ne
konice,Janine, preveze. Brenda kesaj treve banonin 1 milione e
600 mije fryme. Ne nje territory prej 52 mije km katrore
shqiptare ishin nje shumice prej 86.3%kurse ne 23 mije km
katrore te tjere shqiptaret ishin pakice me rreth 30%. Ne
veriperendim ne podgorice zhabjan moracshqiptaret ishin
pakice perballe popullsise malazeze (nga 300 mije banore te
kesaj ane vetem 12 mije ishin shqiptare), ne veri ne kolazhin ne
rozhaj, novi Pazar shqiptaret ishin pakice perballe popullsise
boshnjake (nga 50 mije banore 22 mije ishin shqiptare) ne
verilindje ne vranje leskovec nish shqiptaret ishin pakice
perballe popullsise serbo-bullgare, ne lindja ne shkup , prilep,
manastir,, shqiptaret ishin pakice perballe popullsise greke.
10. 10
Por per fat te keq lakmite e fqinjeve sa vinin e shtoheshin. Keto
lakmi ne arenen nderkombetare kishin si avokat fuqite e
medha.rusia mbronte interesat e popullsive slave, serbe,
bullgare, malazeze. Interesat grekekishin protector Angline. Ne
fakt keto dy fuqi jo se mbronin interesat e ketyre popujve, por
kerkonin qe me keto pretekste te realizonin interesat e tyre.
Fqinjet tane interesat I paraqiten ne projektet e tyre te shpallura
ne fillimet e shteteve qe kishin krijuar.
Ne projektin e hartuar ne vitin 1844 nga ministry I jashtem I
shtetit autonom serb Ilia Gorashanin te njohur me termin
“Nacertanie”, (Programi) parashikohej qe pas permbysjes se
perandorise Osmane vendin e saj ta zinte perandoria mesjetare
e stefan dushanit I shekullit XIV. Ky project perfshinte dhe
shqiperine veriore e kosoven kur eshte pranuar dhe nga autore
serbe te asaj kohe se shqiptaret ne keto troje ishin shumice.
Shteti I pavarur grek nepermjet projektit te hartuar nga Jani
Koleti ne vitin 1844 te njohur me termin “Megaloidhea”(idea e
madhe) synonte te shtrihej ne vend te perandorise osmane ne
kufi deri ne lumen shkumbin.
Keto interesa te fqinjeve te bashkangjitur me interesat e fuqive
te medha u vune ne diskutim per here te pare ne traktin e shen
stefanit dhe ne kongresin e berlinit ( ne fakt interesat e fuqive
te medha u ballafaquan edhe ne paktin e budapestit apo ne
marrvshje te tjera por ishin traktet e mesiperme qe ja ndryshuan
faqen hartes se ballkanit).
I pari u mblodh me 3 mars 1878. Aty u vendos qe perandorise
osmane ti merreshin 80% e zoterimeve te saj ne ballkan. Ne
kete 80% perfshihej dhe ½ e trojeve shqiptare. Shteti I ri
bullgar qe u krijua I pershtatej interesave te rusise. Ai
perfshinte nje truall prej 172.500 katrore. Aty u perfshine edhe
trojet shqiptare deri ne vithkuq si ne pogradec diber tetove
gostivar kercove etj. Shteti serb nga 37 mije km katrore arrinte
ne 52 mije km katrore. Aty u perfshine troje shqiptare deri ne
11. 11
afersi te mitrovices. Mali I zi nga 4 mije km katrore arrinte ne
14 mije km katrore, ku u futen territore te pastra shqiptare si
kruja, ulqini, anamali, etj. Pretendimet greke su trajtuan ne kete
project. Ne kete traktat plotesoheshin dhe realizoheshin
interesat ruse. Keto interersa binin ndesh me intereat e tjera te
fuqive te medha.
U desh qe keto probleme te shoshiteshin ne kongresin e
berlinit qe u mblodh me 13 qershor 1878. meqenese Austria e
quante si influence te saj kosoven dhe sanxhakun, u vendos qe
Serbia te mos zgjerohej ne drejtim te jugut porn e drejtim te
juglindjes, ku do te merrte qytete te tilla si nish, vranje,
leskove, qe me pare I ishin dhene bullgarise. Nga 15 mije km
katrore Serbia merrte 10 mije km katrore . mali I zi nga 10 mije
km katrore merrte 5 mije km katrore. Ne kete kongres merte
dicka dhe greqia. Vec thesalise aajo mori edhe nje pjese te
epirit me 7 mije km katrore deri ne lumen kalamas. Bullgarie e
re do te pergjysmohej, nga 172 mije km katrore shteti autonom
bullgar do te perfshinte nje territor prej 65 mije km katrore.
Provinca e re e rumalise kishte nje siperfaqe prej rreth 30 mije
km katrore. Territori prej rreth 77 mije km katrore ku
perfshiheshin edhe trojet shqiptare u vu ne varesine e
drejtperdrejte te perandorise osmane. Megjithese shqiptaret
protestuan, kerkesat e tyre nuk u moren parasysh. Ne fakt ata
afruan ndihmen e tyre per dhenien e thesalise greqise. Lidhja e
prizrenit nuk protestoi per dhenien e sanxhakut te nishit, ku
shqiptaret ishin pakice, por beri thirrje per respektimin e te
drejtave te tyre ne trojet ku jetonin ; ajo nuk kundershtoi as
vendimin e 8 shkurtit 1879 per henien e kazazese podgorices,
malit te zi, ku shqiptaret ishin pakice. Por kjo organizate
veteqeverisese e krijuar me 10 qershor 1878 protstoi me
vendosmeri kur behej fjale per trojet ku shqiptaret ishin me
shumice.
12. 12
Si pasoje e kesaj vendosmerie ne vendimin e ri protokolli 13 I
miratuar me 24 mars 1881, greqise nuk iu dha I tere epiri por
nje perqindje e vogel e ketij territori, nahia e artes. Si pasoje e
kesaj vendosmerie u ndryshua 3 here vendimi per dhenien e
trojeve shqiptare malit te zi.
Megjithate pavarsishte nga rezistenca shqiptare, ulqini iu dha
malit te zi me nentor 1881. cilet ishin konkretisht trojet qe
moren fqinjet ?
Serbia mori sanxhakun e nishit me iperfaqe 10 mije km katrore
ku 150 mije banore ishin shqiptare. Ne fakt te dhena te sakta
lidhur me kete problem nuk kemi, por nje prej te dhenave me
objektive kane qene te dhenat stastistikore te austriakut Karl
Saks. Si pas tij kazaja e vranjes qe ne fakt ishte ne sanxhakun e
prishtines kishte 25mije shqiptare dhe 60 mije sllave. Ne
kazane e prokupjes e te kushumlise shqiptaret ishin shumice;
net e paren 15 mije shqiptare dhe 1500 serbe, net e dyten 19
mije shqiptare dhe 500 serbe. Kazaja e leskovecit kishte 24
mije shqiptare dhe 22 mije e 500 serbe. Ne kazane e pirotit I
dhe ne ate te trenit shumice ishte popullsia bullgare. Shqiptaret
ishin te paperfillshem ne numer. Ne kazane e nishit kishte
shqiptare por me shume trimfonte elementi sllav. Turqit ishin
te perqendruar ne qytete si nish, pirot etj. Mali I zi mori je
territor prej 4 mije km katrore. Ai perfitoi kazane e podgorices
me 30 mije banore ku 10 mije ishin shqiptare , kazane e ulqinit
me 20 mije banore ku 18 mije ishin shqiptare dhe ku ulqini
kishte 10 mije banore me 100% shqiptare si dhe tivarin me 10
mije banore ku vetem 2 mije ishin slave. Kurse Greqia mori
nahijen e artes me 8 mije banore ku 1/3 ishin shqiptare ne nje
territor prej 400 km katrore. Kur u dhane keto toka kongresi I
berlinit u vinte theksin per respektin te lirise e te te drejtes se
prones te popullsive myslimane te perqendruara ne keto troje
(Neni 3, 4, 6 I Traktatit te nenshkruar ne Kongresin e Berlinit).
Fatkeqesisht keto thirrje su moren parasysh nga fqinjet. Ne fakt
13. 13
shpenguljet e shqiptareve kishin filluar qe me 1877 me
shpernguljet e 38 mije shqiptareve nga sanxhaku I nishit. Kjo
vazhdoi me shpernguljen e 26 mije shqiptareve nga trojet e
dhena malit te zi ne traktin e Shen Stefanit.
Shperngulje pati edhe ne nahijen e artes ku u larguan
myslimanet shqiptare. Shpernguljet me te egra vazhduan te
beheshin ne sanxhakun e nishit. Prej ketyre trojeve u
shpengulen 100 mije shqiptare te tjere. Shumica e te
shperngulurve shkuan ne turqi, siri etj. Nje pjese vajten ne
maqedonine lindore. Per respektim te lirise e te drejtes se
prones beri thirrje edhe princ milaui I Serbise , por pasi
shqiptaret ishin larguar. Njekohesisht qe te medhenjte dhe
turqia vetem sa konstatonin per keto shperngulje (Konsulli
Austriak lipisch, Vadikton etj.) lidhja e prizrenit shprehte
gadishmerine per marrjen e masave ushtarake kunder nje akti
te tille. A ngelen shqiptare pas shpengujeve? Ne sanxhakun e
Nishit kishin ngelur vetem 6567 banore myslimane, ne Vranje
6,85% ne qytet dhe 1,43% ne fshat, ne nish 5,45% ne qytet dhe
0,64% ne fshat, ne Toplic 5,45% ne qytet dhe 3,85% ne fshat.
Fatkeqesisht keto shperngulje I levdon edhe sot Xhorxh
Kostofan , I cili ne librin e tij “ Historia e Ballkanit” thekson se
ky ishte nje veprim I mire pasi pastroi zonat etnikisht te
perziera. Ne Nahijen e Artes te krishtereve shqiptare qe ngelen
iu mohua e drejta e kombesise shqiptare e me dhune u njohen
si greke. Ne kazane e podgorices shqiptaret nga 30%, pas
shpernguljeve do te perbenin 10% te popullsise , ne kazane te
ulqinit popullsia sllave nga e paperfillshme do te shkonte ne
20%. Ne nahijen e tivarit nga 70% shqiptareve sdo te ishin me
pak se 50%.
Fatkeqesisht shpernguljet e shqiptareve do te vazhdojne deri ne
fund te shek 19-te. Shpernguljet e shqiptareve do te vazhdonin
edhe ne fillimet e shek. XX. Keto shperngulje vazhduan
furishem gjate luftrave ballkanike sepse me pushtimin serb te
14. 14
kosoves me 1912 do te vazhdonte debimi I shqiptareve per ne
turqi e shqiperi dhe ardhjen ne keto troje te koloneve serb.
Nga keto troje eshte llogaritur se jane shperngulur rreth 50.000
shqiptare Brenda nje viti. Dhe nga trojet jugore ushtria greke
do te vazhdoje shpernguljet te pasuara deri ne djegie deri ne
thellesi te trojeve shqiptare. Eshte llogaritur se ne vitet 1912-
1914 ne juge u dogjen mbi 400 fshatra dhe u shperngulen mbi
100.000 shqiptare.
Ishte koha kur po zhvillohej konferenca e londres . kur kjo
conference ne vitet 1912-1913 beri perpjekje per paqesimin e
ballkanit duke caktuar kufij te rinj mes popujve, fuqite e vogla
ballkanike bejne perpjekje te ndryshojne perberjenetnike te
trevave qe ishin te diskutueshme. Ne fund me vendimet e saj te
22 marsit 1913 lidhur me kufijte veriore kjo conference I dha
malit te zi 7000 km katrore me 240.000 banore ku 60.000 ishin
malazeze 25.000 shqiptare katolike dhe 155.000 ishin shqiptare
myslimane dhe myslimane sllav si dhe I dha serbise 34.000 km
katrore me nje popullsi mbi 1.500.000 banore ku rreth 800.000
ishin shqiptare dhe pjesa tjeter maqedonas serb turq myslimane
slave etj.
Ketu u futen pjesa me e madhe e vilajetit te kosoves si dhe nje
pjese e vilajetit te selanikut. Me vendimet e tij protokolli I
firences I gushtit 1913 I la greqise 50 mije km katrore me 2
milione e 300 mije banore ku 600 mije ishin maqedonas, 500
mije ishin grek rreth 100 mije shqiptare myslimane dhe 50 mije
shqiptare ortodokse si dhe 150 mije vllahe, 700 mije turq dhe
200 mije popullsi te nje kombesie tjeter.
15. 15
KREU II
SHPERNGUJLA ME DHUNE E SHQIPTAREVE TE
KOSOVES DHE TE VISEVE TE TJERA JASHTE SHTETIT
SHQIPTAR DHE QENDRESA E TYRE (1913-1941)
Ceshtja 1: Politika e konvertimit te dhunes fetare – mjet I
pastrimit etnik.
Pushteti I serbise dhe I malit te zi nuk ishte shume I kenaqur ne
procesin e nderrimit te perberjes etnike te populates ne trevat e
pushtuara ne luftrat ballkanike. Shperngulja e shqiptareve dhe e
myslimaneve para furtunes ushtarake I dukej me e voge sec e
deshironin. Ne menyre te vecante ne kete process ishte e
pakenaqur pushteti malazez. Derisa ne territoret e fituara ne
kongresin e berlinit perberja etnike kishte ndryshuar shume
shpejt sepse numri me I madh I shqiptareve dhe I myslimaneve
ishin shperngulur ne anen tjeter te kufirit te afert te turqise ne
trevat e pushtuara ne luftrat ballkanike ndryshimi I perberjes
etnike ishte nje process I ngadalshem. Per kete arsye pushteti
malazez te cilin e intereson zenia e siperfaqeve sa me te medha
te tokes se bukes, kerkon masat me te cilat do te shpejtoje kete
process: njera prej ketyre masave por me djallzorja per
pastrimin etnik te trevave te pushtuara dhe per asimilimin
etniko-kulturor te shqiptareve dhe myslimaneve qe mbeten pa u
shperngulur eshte konvertimi I dhunshem I shqiptareve dhe
myslimanve qe dikur e kishin praktikuar edhe turqit mbi
popullsine krishtere shqiptare, malazeze, serbe, bullgare e
greke.
16. 16
Megjithese aty-ketu sidomos ne maqedonin perendimore disa
konvertime te dhunshme fetare I bene edhe pushteti ushtarako-
policor serbe konvertimi I dhunshem ne kohen e luftrave
ballkanike eshte bere mjet I njohur I pastrimit etnik, qe
karakterizon pushtetin ushtarakopolicor tem alit te zi, dhe kjo
nuk eshte shume e cuditshme: konvertimi fatar eshe trajtuar ne
traditen politike dhe shpirterore tem alit te zi perkatesisht eshte
mjet me te cilen mali I zi edhe me pare eshte perpjekur te zgjith
ceshtjet etniko-politike. Poeti I madh dhe prijesi I njohur
shpirteror dhe politike e malazezeve petor petrovic njegosh ne
vepren e tij “ kurora e maleve” e trajton perpjekjen e malit te zi
per ti zhdukur te konvertuarit bashkekombesit e vet qe prej fese
ortodokse kishin kaluar ne fene myslimane. Sado nuk eshte ajo
shkaktare e konvertimit te dhunshem te shqiptareve dhe
myslimaneve ne trevat e pushtuara nuk mund te mohohet se kjo
veper ka luajtur rol te vecante ne edukimin atdhetar dhe etik te
malazezeve, e ka frymezuar ate mase te eger te malit te zi ne
trevat e pushtuara.
Megjithese kjo ne shume raste eshte mohuar sidomos ne kohen
kur zbatohej konvertimi I dhunshem ne viset e pushtuara eshte
bere me nxitjen eqeverise malazeze dhe te vet kral nikolles.
Krajli vet madje arsyetonte konvertimin si nevoje te
krishterimit per ta ngritur sa me shume digen para islamizmit.
Konvertimi I dhunshem behet ne shkurt dhe ne mars te vitit
1913. pushteti ushtarako policor malazez konvertimin e
dhunshem me se pari e fillon ne kosove gjakove dhe peje aty
ku mali I zi ishte me se shumti I interesuar qe te zgjerohej nje
here e pergjithmone dhe mandej e vazhdon edhe me dhunshem
ne plava e guci ne sabxhak dhe ne hot e grude. Konvertimi
behet me dhune por pushteti malazez perpiqet te nxise edhe me
mjete politike.
17. 17
Ata qe e nderrojne fene perfitojne disa privilegje : trajtohen
me mire prej pushtetit aty ketu pranohen ne pune ne
administrate, iu caktohen tatime me te uleta, marrin ndihma te
ndryshme materiale. Ata njekohesisht merren edhe me ushtrin
malazeze. Ashtu sic ishte parapare nga konsistociumi I cetines
te konvertuarit pas 6 muajsh e fillojne ushtrimin e riteve te
besimit te ri bashke me besimtaret e tjere.
Dhe ashtu behen qytetare te malit te zit e barabarte me
malazezet. Megjithese nuk perjashtohet mundesia qe nje numer
I vogel I shqiptareve edhe te besimit mysliman edhe te besimit
katolik te udhehequr nga deshira qe tu shmangen dhunes se
pushtetit ushtarako pilicor malazez dhe tu krijojne disa
privilegje familjeve te tyre e nderrojen vullnetarisht fene,
konvertimi fetar eshte zbatuar me dhune, kurse ne nje sere raste
edhe me gjak. Me ne fund kjo shihet edhe prej vet ritualit te
konvertimit qe kleriket malazez gjithnje e bejne me ndihmen e
ushtareve qe I detyrojne fizikisht te konvertohen ata qe
kundeshtojne. Konvertimi I dhunshem do tu shkakojne shume
vuajtje fizike dhe shpirtetore shqiptareve dhe myslimaneve.
Shume prej tyre qe nen kurrfare kushtesh nuk ishin te gatshem
ta nderrojn fene ikin prej vendelindjes dhe kalojne ne shqiperi,
kurse disa edhe ne pjesen tj te kosoves , qe ishte nen pushtimin
serb. Kunder atyre qe nuk pranojne ta nderrojne fene por
megjithate nuk arrijne apo nuk pranojne ti lene shtepite
pushteti ushtarako policor I malit te zi merr masa te egra : rreh,
burgos, pushkaton,dhe internon thelle ne mal te zi. Viktimat e
pare dhe me e njohur e politikes malazeze te konvertimit te
dhunshem ishte prifti shqiptar luigj poliqi te cilin ushtaret
malazes e zhveshin dhe e vrasin per shkak se qe ne fillim kishte
kundershtuan vendosmerisht konvertimin e dhunhem qe zbaton
pushteti ushtarako policor I malit te zi ne trevat e pushtuara do
te zgjaste me shume dhe do te merrte permasa shume te medha
sikur te mos e pengonin protestat e fuqive te medha europiane
18. 18
ne menyre te vecante protestat e vendosura te shoqeruara edhe
me kercenime te austro hungarise si protektore e katolikeve ne
ballkan ndryshe nga gazeta ruse rushi vjesnik, e cila orientonte
konverimin e dhunshem te shqiptareve dhe te myslimaneve ne
fene ortodkse Serbia e keshillon malin e zi nderkaq edhe per
nje arsye tj per ate qe shume shqiptare per tju shmangur asaj
mase perulese kerkon shpetim ne territoret e zoteruara prej saj.
E Serbia donte sa me shume ti zvogelohej e jo ti rritej nr I
shqipetareve ne trevat e pushtuara. Politika malazeze e
konvertimit te dhunshem fetar ne fund peson disfate te plote.
Mbasi detyrohet te pajtohet me formimin e komisionit te
perbashket austro hungarezo malazez qe do te hetoj ceshtjen e
konvertimit te dhunshem qeveria e malit te zi e ndal plotesisht
konvertimin. Kral nikolla shtrengohet te shpall proklamaten
mbi lirine e bekimit e kjo donte te thoshte edhe mbi kthimin e
lire te myslimaneve dhe te katolikeve ne fene e tyre. Ashtu
fillon ansjelltas: rikthimi ne fene myslimane dhe katolike I
shqiptareve qe vetem ndonje muaj me pare ishin kthyer
dhunshem ne fene ortokse. Por si Stefan dushani qe me sjellje
te perkorme pendimtari ne vitin 1954 I kishte premtuar papes
Inocent 6 se do tu jap fund persekutimeve te herzive katolike
ne mbreterine e tij ashtu ehe kral nikolla ne veshje edhe me te
perkorme pendimtari u premton fuqive te medha se do tu jap
fund persekutmit te shqiptareve dhe te myslimaneve qe nuk
donin te ktheheshin ne fene e Stefan dushanit. Me ne fund edhe
ai nuk e kishte te veshtire te hiqte dore prej kesaj mase qellimet
qe I kishte caktuar vetes, ndryshimit te perberjes etnike te
trevave te pushtuara, si ai ne mal te zi, edhe kral Petri ne serbi
do ti sherbejne dhe me mire me metodat te tj te dhunes qe
pushtetet ushtarako policore malazeze dhe serbe zbatonin pa
kursim ne viset e pushtuara e ndaj te cileve europa nuk ishte e
ndjeshme si ndaj shkeljeve te se drejtes fetare.
19. 19
Sado qe nuk zgjat shume konvertimi I dhunshem megjithate
ishte bere nje mase me ndikim te vecante ne shpernguljen e
shqiptareve prej territoreve qe kishin pushtuar Serbia dhe mali
I zi ne luftrat ballkanike. Edhe para se te fillonte konvertimi
edhe gjate zbatimit te tij edhe pas tij deri ne fillim te lutes se
pare boterore, karvanet e gjate te shqiptareve ecnin ne drejtimit
te shpetimit per te cilin nuk ishin te sigurte qe do ta arrinin.
Karvanet e nisur prej hotit e grudes ecnin ne drejtim te
shkodres, prej plaves e gucise po ashtu ne drejtim te kosoves
dhe te stambollit, prej rrafshit te dukagjinit dhe kooves ne
drejtim te shkodres , te selanikut , prej maqedonise
perendimore ne drejtim te selanikut te kavalles e te shqiperise,
prej camerise ne drejtim te brigjeve te turqise aziatike, egjipt
dhe te sirise. Ne mesin e tyre do te jete edhe nje nr I
shqiptareve te cilet pas vitit 1877 – 1878 ne kosove, ne shkup e
ne manastir kishin ardhur prej serbise jugore dhe prej viseve qe
ne kongresin e berlinit iu kishin dhene malit te zi. Dikush do te
ndalej ne turqi dikush ne siri dikush ne egjipt e dikush edhe me
larg ne shba. Sipas shenimeve te konsullates se pergjithshme
serbe ne selanik, prej diteve te par ate pushtimit serb dhe
malazez ne nentor 1912 deri ne mars te vitit 1914, vetem neper
selanik me anije per ne turqi shperngulen 239.807 shqiptare
dhe myslimane. Ketu thuhet ne ato shenime nuk jane numeruar
femijet nen 6 vjet.
21. 21
Njekohesisht supozohet se rruges tokesore per ne turqi dhe per
ne shqiperi u shperngulen edhe rreth 80 mije vete shqiptare dhe
myslimane. Sipas shenimeve te ministries malazeze te puneve
te brendshme ne kohen prej prillit deri ne korrik te vitit 1914
vetem prej viseve qe pushton mali I zi dmth prej pjeseve te tij
veri lindore neper limanin e tivarit shperngulen 16.570
shqiptare dhe myslimane. Shume prej tyre njerzve fatzinj nuk
do te mberrijne kurre ne vendin ku ishin nisur. Iknin prej te
keqes me te madhe, prej pushtuesve te rinj qe ne vend te
quheshin sulltane tani quheshin krale por paqe kurrsesi nuk do
te kishin.iknin prej dhunes , kthimit te dhunshem ne fene e
pushtuesit te rinj. Shpronesimit, tatimit me te larte kercenimit
shantazhit fyerjeve persekutimeve burgosjen djegjen e
fshatrave ekspeditat ndeshkimore te ushtrise vrasjet dhe
shkojne ne vendt e huaja ne kushte te tjera natyrore ku do te
vuajne prej mallit per vendlindjen prej skamjes semundjeve
ngjitese. Ishte kjo drama e nje populli te mosperfillur dhe te
harruar me shekuj nga europa.
22. 22
Kolonizimet serbe dhe malazeze
Fati I shqiptareve te shperngulur ishte tragjik ne nje menyre
kurse ai I atyre te mbetur ne trevat e tyre ne nje menyre tj.
Zgjerimi I pushtues I serbise dhe I malit te zi ne trevat
shqiptare ishte me I rende per shqiptaret e mbetur nen
sovranitetin e tyre jo vetem per karakterin politik por edhe atij
ekonomik. Trevat e pushtuara me ushtri mund te quheshin te
zoteruara plotesisht vetem kur te ishin te banuara edhe prej
elementit sllav- keshtu mendohej ne qarqet politike dhe
vendore serbe dhe malazeze. Ne luften ballkanike Serbia dhe
mali I zi kishin pushtuar shume toka pjellore keshtu psh Serbia
kishte marre fusha me pjellore te kosoves rrafshit te
dukagjinit , te palloit, te cilat kapin disa miliona hectare, kurse
mali I zi kishte pushtuar rreth 700.000 hektare toke pjellore, qe
cilesisht nuk mund te krahasoheshin me fushat qe kishte marre
Serbia, por per te ihin shume te vlefshme. Me kete toke te re e
pjellore edhe Serbia edhe mali I zi zgjidhnin shume probleme
sociale te banoreve te tyre te cilet banonin ne vise te thata dhe
shkembore, te patoke dhe pambarimisht te varfer. Me ne fund
ne luften ballkanike ato kishin hyre jo vetem per ti cilesuar
serbet dhe malazezet qe ende ishin nen pushtimin turk por edhe
per te pushtuar hapesira te reja jetesore. Mgjth shperngulja e
shqiptareve dhe e myslimaneve po vazhdonte edhe pas luftes
Serbia edhe mali I zi friksoheshin ne mos shume prej te
shpernguluve ne turnie pare ushtarak, me vone mund te
kerkohej prej fuqive te medha qe tu behej e mundur
shqiptareve te kheheshin ne trevat e tyre. Per kete arsye qeveria
serbe dhe qeveria malazeze marrin nje sere masash qe kete
kthim ta benin te pamundur. Keshtu psh pronat e patundshme
te shqiptareve ne kosove dhe ne maqedonine perendimore nga
qeveria serbe shpallen pronat te pa pronar ose prona te
kacakeve dhe trajtohen prone shteterore te cilen mbreti dhe
23. 23
qeveria mund ti shisnin apo falnin kujt te duan dhe kete e bene
shume shpejt. Ne rastet me te shpeshta shtepite edhe tokat
dmth ato te pa pronar te shqiptareve u jepen kur falas e kur me
kundershperblim teper te vogel serbeve qe duan te rrin te
jetojne ne kosov dhe sllova maqedonase ne maqedoni. Ne Mal
te zi nderkaq nje numer te shperngulurish menjeher pas
zhvendosjes shpallen emigrante luftarake te cilet ia kane
leshuar tokat e veta qofte per shkaqe politike qofte per shkaqe
fetare qofte me se shpeshti per te dy shkaqet pra politike dhe
fetare njekohesisht per shkak se nuk kane menduar te pajtohen
me shtetin e ri malazes sepse kane qene te priviligjuar ne
shtetin turk dhe tani nuk mund te mendojne jeten ne shtetin
tjeter per shkak se jane te indoktrinuar me ideologji islamike
etj. Te gjithe ketyre te ashtuquajturve emigrante luftarake u
merret plotesisht pasuria e tundshme dhe u shitet ne ankand
publik , natyrisht per llogari te shtetit kurse pasuria e
patundshme u merret dhe u behet prone shteterore te cilen
qeveria mund tua shes apo mund tua fal shtetasve te vet. Pa u
davaritur tymi I luftrave ballkanike, Serbia dhe mali izi filluan
kolonizimin e tokave te pushtuara dhe ky kolonizim ka
karakter social sepse behet per tu siguruar toke atyre serbeve
dhe malazezeve qe nuk kane toke, ka karakter kombetar sepse
permbys permbajtjen etnike te viseve te pushtuara dhe karakter
ushtarako strategjik sepse siguron kufirin , I cili konsiderohej I
rrezikuar prej sul,meve nga ana e shqiperise. Per te bere legal
dhe legjitim kolonizimin, ne shkurt te vitit 1914 serbia nxjerr
dekret ligjin mbi kolonizimin e viseve te porsa cliruara dhe te
bashkuara te mbreterise se serbise. Njekohesisht krijohen
komisione te vecanta shteterore, te cilat punojne per
kolonizimin. Ne mars te po ketij viti kryeministri serb nikolla
pashiq deklaron se ne tokat e shqiptareve te shperngulur, Serbia
do te vendose 250 mije serbe qe do te kthehen nga amerika dhe
tokat e shqiptareve te shperngulur prej komisioneve te krijuara,
24. 24
trajtohen toka te lira shteterore , komunale e fshatare, si dhe
toka te shkretA , te cilat mund te kolonizohen menjehere.
Shume shpejt pas serbise dhe malit te zi nxjerr nje dekret ligj
per kolonizimin e viseve te porsacliruara , net e vertet te
pushtuara. Dhe ndersa Serbia tokat e shqiptareve te
shperngulur do tua ndante serbeve te kthyer nga shba, mali I zi,
ne tokat e shqiptareve te shperngulur do te vendoste malazeste,
per ti ndalur ato qe per shkak te kushteve shume te rend ate
jeteses donin te skonin ne shba. Keshtu kryetri I keshillit
eteministrave tem alit te zi janka vukaliqi deklaron, me fitoren
ne lufte kemi siguruar shume toke buke, net e cilen do te
vendosim njerzit tane qe nuk kane toke dhe kemi vendosur qe
ceshtjen e kolonizimit ta rregullojme sa me pare me ligj.
Keshtu do te parandalojme shpernguljen aq te denshme te
njerze tane ne amerike. Dekretligji malazez per kolonizimin
ishte gati nje kopje e dekret ligjit serb, kurse keshilli per
kolonizim ne mal te zi shfrytezonte besnikerisht pervojen e
komisioneve te kolonizimit ne kosove dhe maqedoni. Turrin
kolonizues te serbise ne kosove dhe ne maqedoni dhe tem alit
te zi ne rrafsh te dukagjinit ne sanxhak dhe ne vise te tjera
shqiptare qe kishte pushtuar – ne hot e grude dhe ne plave e
guci, e ndali lufra e pare boterore. ishte kjo lufte tragjike net e
cilen moren pjese shum shtete europiane, net e cilen jane
perfshire edhe tokat shqiptare dhe shqiptaret e mbetur nen
sundimin e fqinjeve ballkanik. Ne kete lufte shqiptaret mund te
ndiheshin me te sigurte se gjate dhe pas luftrave ballkanike.
Pushteti austro – hungarez sado pushtet e pushtuesit te trete
gjate 5 vjeteve ishte pushtet me sjellje te tjera ndaj shqiptareve,
nuk I persekutonte ata. Shqiptareve u lejoheshin disa te drejta
qe nuk ishin lejuar kurr prej turqise dge aq me pak prej serbise
dhe malit te zi , perpos te tjerash edhe qe hapnin shkolla ne
gjuhen ametare dhe qe tem und te perdornin lirisht flamurin
25. 25
dhe simbolet e tjera kombetare. Por kjo nuk do te zgjaste
shume.
Reforma agrare ne ish- Jugosllavi. Vecorite e saj te zbatimit ne
trojet shqiptare.
Kolonizimet dhe shpernguljet u nderprene per nje fare kohe
gjate periudhes se luftes se pare boterore. Ripushtimi i kosoves
dhe viseve te tjera shqiptare nga ushtria serbe ne vjeshten e
vitit 1918 u shoqerua menjehere me rivendosjen dhe venien ne
funksionim te aparatit te vecante administrativo – politik i cili
kontollohej e ndiqej drejteperdrejte nga organet ushtarake te
pushtimit.
Per te shtuar presionin , pasigurine dhe per te nxitur sa me
shume shpernguljen e shqiptareve u zbatuan te ashtuquajtura
‘’aksione te carmatimit ‘’ . vec karakterit ushtarak qeveria
serbo- kroato –sllovene veproi edhe ne shpronesimin e
shqiptareve. Ne kete kohe ishte hedhur ideja per nje reforme
agrare ne tere territoret e mbreterise. Qarqet zyrtare pohonin se
reforma agrare kishte detyre te likujdonte pronat e medha dhe
te benin te mundur kolonizimin , sidomos ne serbine jugore. Po
keto qarqe vertetonin se kolonizimi ka te beje me interesat
ekonomike , nacionale, kulturore. Pikerisht kolonizimi ne
kosove , maqedoni dhe sanxhak i parapriu reformes agrare dhe
i dha orientimet themelore. Qarqet serbe ne platformen e tyre
antishqiptare nje vend te caktuar i linin reformes agrare. Me
kete reforme shovinizmi serb sunonte marrjen e tokes shqiptare
dhe popullimin e kosoves nga sllavet. Kete reforme shteti serb
e popullarizoi si mase demokratike per permbysjen e
marredhenieve feudale. Ai popullarizoi idene se zbatimi i
reformes agrare do ti hapte rruge zhvillimit ekonomik te ketyre
vendeve, se do te balancoje zhvillimin ekonomik te tere rajonit
te mbreterise. Ne dukje kjo reforme vleresohej si hap
26. 26
demokratik por neqoftese ne rajonet kjo reforme vertete
synonte marrjen e tokes feudaleve dhe shperndarjen e saj
fshatareve ne kosove kjo reforme synonte marrjen e tokes
shqiptareve, shpronesimi i tyre dhe dhenien e saj sllaveve. Per
kete arsye ky shtet per kete problem ngriti nje drejtori te
posacme me qender shkupin qe do te kishte dy funksione :
1 – Shpronesim te shqiptareve.
2 – Ngritjen e kolonive sllave ne tokat shqiptare.
Zbatimi i ligjit te reformes agrare i privonte shqiptaret te
perfitonin tokat e shpronesuara. Per kete u hartua edhe nje
legjislacion agraro- kolonizues qe fillon me ligjin e 25 shtatorit
1919. dekretligji i 24.9.1920 u krijon kushte te vecanta serbeve,
malazezeve dhe ruseve te ikur pas revolucionit te tetorit per te
shkuar ne kosove. Keshtu familjet qe do shkonin ne tokat
shqiptare perfitonin me shume toke se sa shpronesimi i
feudaleve sllave. Psh. Nje familje me dy anetare merrte jo me
pak se 4 ha dhe mbi dy anetare per cdo mashkull te martuar
merrte dhe 4 ha te tjere per cdo mashkull beqar kishte edhe 3
ha plus. Shteti serb u siguronte ketyre familjeve udhetimin
falas. Per tre vjet, nga dita e vendosjes se koloneve shteti nuk
merrte asnje takse dhe detyrim prej tyre. Keto qarqe u
perpoqen ta kryenin me cdo mjet, madje edhe me dhune kete
reforme. Keshtu do te hapej nje faqe e re ne marredheniet
shqiptare serbe. Shqiptaret do ti shikonin kolonizatoret si
uzurpatore. Ne fakt kolonizimi ne kete reforme nuk mori
permasat qe do te deshironin serbet sepse kolonistet skishin
deshire te vendoseshin ne kosove sepse e dinin se toka nuk
ishte e tyre. Ceshtja e reformes agrare u shtrua edhe ne
pikepamjet e shprehura nga partite politike serbe. Ne thelb tere
keto pikepamje apo teorizime nuk kishin asnje ndryshim.
Ndryshim pikepamjesh mes grupimeve te ndryshme kishte
vetem per taktiken qe duhej ndjekur ose lidhur me mjetet qe
duheshin perdorur per te arritur qellimin me shpejt , me lehte
27. 27
me me siguri. Gjithashtu ndryshim pikpamjesh kishte edhe
persa i perket mjeteve te tjera qe duheshin perdorur per ti
shkaterruar ekonomikisht e per ti thyer psikologjikisht
shqiptaret , ne menyre qe te nxitej sa me shpejt shperngulja e
tyre. Karakteri i reformes agrare kolonizuese u shfaq qarte ne
zbatimin konkret te saj. Tokat e familjeve kryengritesve
shqiptare u bene preja e pare per kolonet, nepunesit dhe
spekulantet e ndryshem. Ne gjysmen e pate te viteve 20
reforma agrare mori karakterin e nje fushate te pergjithshme.
Ne keto rrethana u sekuestruan deri toka te familjeve shqiptare,
qe kishin pjestare te shperngulur jashte jugosllavise , duke i
futura ato ne kategorine e tokave te braktisura. Poziten e
fshataresise shqiptare e veshtirsonin me tej masat e organeve
fiskale. Nga viti 1920 u ligjerua dhe grabitja e tokes se
perbashket te fshatareve shqiptare me pretekstin e marrjes se
kullotave dhe pyjeve te teperta , ‘mbi nevojat e fshatareve’. Ne
vitet 30 u intesifikua dhuna dhe arbitrariteti. Ky intensifikim e
kishte burimin te reluztatet e pamjaftueshme. Per kete arsye
qeveria jugosllave shfrytezoi stabilitetin e jugosllavise per te
lare perfundimish hesapet me shqiptaret. Keshtu u nderpre
ligjerimi i veprimeve te shitblerjes dhe te vertetimit te pronesis.
Ne vitet 30 pati ndryshime dhe plotesime ne legjislacionin
agraro kolonizues por qe ne praktike nuk sollen ndonje
ndryshim ne shpronesimin e fshataresise. Ne vitin 1931 dekret
ligji i 24.9.1920 behet ligji mbi kolonizimin viseve jugore ne
baze te te cilit toka e shqiptareve u jepej koloneve shkollave
ushtrise dhe xhandarmerise serbe. Rezultatet e kesaj reforme
ishin domethenese.
Nga reforma u perfshine 50% e tere siperfaqeve bujqesore prej
497.384ha. 450 mije shqiptare pesuan nje goditje te forte
ekonomike. Vetem ne kosove u dynden 60 mije kolone serbe,
ose 75% e tere koloneve, qe u dynden ne viset e jugut. Ne 1936
kolonet serbe te shkupit perbenin 40% te popullsise se qytetit
28. 28
ku me pare ishin rreth 10 mije vete. Politika agrare kolonizuese
qe ndoqen qarqet e beogradit ne periudhen mes dy luftrave coi
ne shpronesimin ne mase te fshatareve shqiptare. Dhjetra mije
familje u shperngulen per tu hapur vend kolonisteve sllav.
Mbas shkaterrimit te mbreterise jugosllave ne prill 1941 shume
prej kolonisteve u larguan. Shqiptaret i ndihmuan ata te
largoheshin shendosh e mire. Keshtu perpjekjet e regjimit
fashist per ta nxitur popullsine shqiptare kunder minoritetit
sllav nuk paten sukses. Megjithate pas clirimit qarqet
jugosllave do ta rivene ne zbatim reformen agrare,vec se kesaj
here me mjete me moderne.
29. 29
Ceshtja 4 : Projekti i Vaso Cuvrelloviqit.
Ne prag te luftes se dyte boterore ceshtja shqiptare do te
shqetesoje serbine me teper se asnje here me pare pas luftes
ballkanike. Dhe arsyet per nje shqetesim te tille ishin pasojat e
brendshme ekonomike, ne rradhe te pare e kundershtive
kombetare deh e pozites se jugosllavise ne rrethimet e reja
politike europine. Megjithese prej krijimit te jugosllavise ne
1918 kishte qene ceshtje me te cilen me se shumti ishin marre
xhandarmeria dhe ushtria dhe komisionet e kolonizimit, ceshtja
shqiptare tanibehet ceshtje me te cilen filojene te merren edhe
institucionet e tjera shteterore , politike,shkencore dhe
kulturore ne serbii. Perpjekjet per shkombetarizimin e trevave
shqiptare te pushtuara gjat luftrave ballkanike megjithe
shpernguljen e shqiptareve dhe kolonizimin e tokave te tyre
nuk kishin dhene rezultatet e duhura, shqiptare kishte ende
shume, bile me shume se ne kohen kur ishin pushtuar keto
treva. Ne marrdheni gjithnje e me te perbera politike dhe
shteterore evropiane dhe boterore cmohej se ky numer i shtuar i
shqiptareve mund te behej faktor rrezikues politik dhe
strategjik per jugosllavine.
Pas ardhjes se musolinit ne pushtet ne italic dhe hitlerit ne
gjermani, ne Europe ishin krijuar lidhje te ndryshme politike ,
ekonomikedhe ushtarake dhe ishin caktuar sfera interesash prej
te cilave jugosllavia ndiehej , ne mos jo e kercenuar, atehere se
paku e mosperfillur si force e krijuar per barazpeshe net e
vertete per ballkanin shqiperia, e lidhur aq ngushte me italine
sa qe dukej se ishte strukur nen protektoratin e saj edhe kur
ende ishte nen prokterat, I behej jugosllavise edhe me e forte
nga cmund te ishte. Kroatet sllovaket e deri diku edhe
myslimanet, gjithnje e me zeshem e shprehnin pakenaqesine e
tyre me fatin qe kishin nen jugosllavine e mbisunduar
30. 30
politikisht ekonomikisht dhe ushtarakisht prej serbeve. Per keto
shkaqe , qarqeve zyrtare serbe, qe tani politike e brendshme
dhe e jashtme e benin me eliten jugosllave, u ngulej te
zgjidhnin sa me pare dhe sa me rrenjesisht ceshtjen qe I
mundonte gjithnje : ceshtjen shqiptare. Prandaj edhe ne kete
kohe ceshtja shqiptare behej nje nga ceshtjet me te diskutuara,
jo vetem ne jeten politike por edhe ne ate kulturore serbe. Tri
jane institucionet net e cilat organizohet trajtimi I ceshtjes
shqiptare : ministria e puneve te jashteme te jugosllavise,
academia serbe e shkencave dhe e arteve dhe klubi kulturor
serb. Keshtu per shembull, ne mbledhjen qe organizon
ministria e puneve te jashtme te jugosllavise marrin pjese
perfaqesuesit e ministrant e institucioneve te ndryshme serbe
dhe jugosllave te ministries se reformes agrare, te ministries e
arsimit, te shendetsise dhe te politikes sociale, te akademise
serbe te shkencave dhe te arteve. Ne to kerkohej pergjigje sa
me e plote dhe sa me bindese e pyetjes: sit e shpejtohet dhe sit
e shnderrohet shperngulja e shqiptareve por me pasoja sa me te
pakta politike per jugosllavine dhe per prestigjin e saj ne bote.
Ne mbledhjen qe organizon klubi kulturor serb marrin pjese
perfaqesues te elites politike dhe intelektuale serbe, historiane ,
etnografe, publiciste , shkrimtare, politikane, klerike,
ushtarake, ekonomiste,sociologe. Ne te vertete ne klubin
kulturor serbe, e cila ishte nje shoqate gjysme shteterore,
organizohet tribuna e perhershme , net e cilen me se shpeshti
dhe me se tmerrshmi diskutohet ceshtja shqiptare. Ne referatet
e paraqitur me shkrim dhe en diskutim, intelektualet,
politikanet kerkojne po ashtu pergjigjen e pyetjese se sit e
zgjidhet sa me shpejte dhe same rrenjesishte ceshtja shqiptare.
31. 31
Megjithese autore te ndryshem sic jane gjoke perina, milosov
jeliciqi, atomanje urosheviqi, orestje kristiqi, borivaje
ponjevac, ne referatet e tyre , qe kane karakter projektesh
programore, japin mendime te ndryshme per zgjidhjen e kesaj
ceshtje, te gjithe ata pjtohen ne nje pike : shqiptaret duhet te
shperngulen njehere e pergjithmone, kurse trevat net e cilat
kane banuar ata duhet te kolonizohen me slave nje here e
pergjithmone. Zgjidhja e ketille e ceshtjes shqiptare do te ishte
“veper e pavdekshme per popullin tone”, domethene e popullin
serb – deklaron ne referatin e tij gjoke perina.
Projekti me I plote programor I paraqitur ne klubin kulturor
serb, I shkruar- sic eshte vleresuar aty- ne saje te njohjes
rrenjore te ceshtjes shqiptare, net e cilen percaktohen edhe
masat dhe mjetet qe duhen zbatuar per zgjidhjen e saj, eshte
projekti I vaso cubrilloviqit, I historianit , anetarit te ardhshem
te akademise serbe te shkencave dhe te arteve dhe anetarit te
akademise ruse te shkencave , qe mbas luftes se dyte boterore
do te behet I mirenjohur, se paku njer kohe edhe si njeri polivik
vaso cubrilloviqi, nderkaq ne kohen kur e shkruan projektin per
te cilin po flasim te titulluar “shperngulja e arnauteve” eshte i
njohur eshte I njohur dhe I nderuar si atdhetar serbomadhe qe
kishte qene anetar I organizates “bosnja e re” , e cila kishte
organizuar atentatin kunder princit austriak franc ferdinant dhe
te shoqes sofi. Projekti “ shperngulja e arnauteve” eshte
paraqitur ne klubin kulturor serb me 7 mars 1973, por per
opinionin e gjere shquotar dhe jugosllav do te mbetej gjate I
panjohur . si ne kohen kur eshte shkruar, ashtu edhe me vone ,
pas luftes se dyte boterore, pushteti serb eshte kujdesur ta ruaje
me fshehtesi sepse nuk deshironte sigurisht, te shperngulej nje
projekt racor, net e cilin paraqitej zhdukja e nje populate prej
trojeve te saj- nje projekt ky padyshim shume I rralle ne
historine europiane.
32. 32
Prej projektit “shperngulja e arnauteve” thuhet se vaso
cubrilloviqi, megjithese I lindur dhe I ritur ne bosnje , njeh
mjaft mire ceshtjen shqiptare ashtu sic donin me ne fund ta
njihnin historianet serb. Para se ti kete hyre projektit,ai, sic
vepronin edhe “njohesit e tjere serb” te ceshtjes shqiptare , I
kishte shetitur me kujdes dhe mire trevat shqiptare.
Projektin e tij “shperngulja e arnauteve” vaso cubrilloviqi e
fillon me kritiken e regjimit per punen qe ka bere (net e vertete
nuk eshte bere) per zgjidhjen e ceshtjes shqiptare, mandej
paraqet armet politico-kombetare (strategjike dhe ekonomike)
pse duhet te shperngulen arnautet dhe ne fund flet per menyrat
dhe mjetet si duhet zbatuar shperngulja. Historiani cubrilloviq
e quant e domosdoshmekritiken e shtetit jugosllav, pse me
kohe nuk ka zgjidhur ceshtjen shqiptare, pra ti behej nje
shperngulje kolektive shqiptareve. Gjithmone sipas ketij
projekti pushteti jugosllav, pra serb eshte fajtor pse gjate
shpernguljes se shqiptareve pas luftrave ballkanike dhe
kolonizimit trevave ku jetonin ato me serbe e malazeze pas
krijimit te jugosllavise ka zbatuar metoda perendimore per se
tepermi “demokratike”. Shume shpejt pas luftrave ballkanike
politikanet dhe shtetaret serbe kane harruar se serbet jetojne nje
ballkan, ku jo vetem pushteti dhe pozita por edhe toka e shtepia
jane fituar e fitohen me shpate dhe berut.
Ndryshe prej shteteve te tjera ballkanike, te cilat pas vitit 1912
e kane zgjidhur apo jane ne rrugen e zgjidhjes njehere e
pergjithmone ceshtjen e pakicave kombetare me shpernguljen e
tyre kolektive pushteti jugosllav zbaton metoden e ngadalshme
dhe te pasigurte te kolonizimit shkalle-shkalle, qe nukka dhene
rezultatet e pritura. Duke mos qene ne gjendje te beje
shpernguljen kolektive te shqiptareve, pushteti jugosllav,
perkatesisht serb, nuk ka qene ne gjendje te beje as kolonizimin
e duhur te krahinave te zbrazura. Metoda e
pershkallezueshmerise, e zbatuar gjate shpernguljes se
33. 33
shqiptareve eshte treguar jo efikase edhe gjat kolonizimit te
trevave te zoteruara, por ligjet nuk I ka zbatuar besnikerisht.
Shteti vertet e ka krijuar aparatin e kolonizimit , por ai ishte
teper I madh dhe e perbere prej njerezish te paafte te
korruptuar, te cilet keqperdoren edhe mjetet e caktuara per
zbatimin e kolonizimit. Politikanet dhe shtetaret serbe e kane
harruar pervojen qe ne kete pikpamjeua kane lene knjaz
milloshi dhe jovan ristiqi, te cilet nuk kane krijuar ministry te
vecante per reformen agrare, te cilen nuk kane patur inspektore
supreme agrare, as aparat te shtrenjte administrative, por me
gjithate I kane shperngulur shqiptaret prej serbise jugore me
1877-1878 dhe “kane pastruar serbine prej elementeve te huaj
dhe e lane ate vetem me popullsine e saj”. Ne kritiken qe I ben
shtetit vaso cubrilloviqi, nxjerr perfundimin se jugosllavia nuk
I ka plotesuar te qarta arsyet e verteta pse shperngulja e
arnauteve eshte ceshtje me rendesi te madhe, te shumanshme
per jugosllavine. Sipas pikepamjes se vaso cubrilloviqit dhe te
bashkemendimetareve te cilet e ngarkojne me detyren qe te
hartoje projektin “shperngulja e arnauteve”, e cila ka rendesi te
madhe strategjike si per serbet ashtu dhe per maqedonet dhe
malazezet, madje per te gjithe sllavet e jugut, te cilet perbejne
jugosllavine. Shqiptaret jane te vetmit qe jane mbajtur te
ngjitur berthames shteterore serbe. “Pyka Shqiptare” I quan
trvat e banuara nga shqiptaret net e dy anet e bjeshkes se sharrit
eshte future thelle ndermjet serbeve,maqednasve dhe
malazezeve dhe I ka ndare tokat ton ate rashes se vjeter prej
maqedonise se lugines se vardarit”. Kjo pyke ne trajte
trekendeshi , e banuar me elementet anarkike shqiptare,
njekohesisht ke bera te pamundhshme ne shekullin e XIX
lidhjet kulturore arsimore dhe ekonomike ndermjet trevave
tona veriore dhe jugore. Ne –vazhdon cubrilloviqi – nuk mund
te quhemi zoterues te ketyre trevave , deri sa ato te jene te
banuara me shqiptare, sic jane te banuara sot. Ne nuk mund te
34. 34
quhemi zoterues te ketyre tokave ne qofte se nuk e rivendosim
lidhjen e vjeter dhe te perhershmendermjet malit te zi, serbise
dhe maqedonise ne krejt gjeresine e saj, prej drinit deri ne
moraven jugore.
Asgjesimi I trekendesit shqiptar per serbet madje per
jugosllavine ne teresi, ka rendesi te vecante ushtarake dhe
strategjike. E pare ne aspekrin shtarako-strategik, pyka
shqiptare ze hapsiren me te rendesishme, sepse ze luginat e
lumenjve ballkanik, te cilet rrjedhin drejt detit te zi dhe detit
egje. Ai qe e zoteron kete pozite strategjike ne mase te madhe
vendos fatin e ballkanit qendror sidomos fatin e vijes kryesore
ballkanike morave-vardar. Jo rastesisht ne ate hapsire jane bere
betejat kryesore qe kane vendosur per ardhmerine e ballkanit.
Lufta e nemonjes kunder grekeve, lufta e serbeve ( net e vertete
e kualicionit ballkanik) kunder turqeve 1389, lufta e huniodit
( net e vertete e skenderbeut ) kunder turqeve ne 1446. ne shek
XX mund te sigurohet vetem ai vend qe eshte I populluar
vetem me pupullsine e tij per kete arsye eshte detyre e
domosdoshme e te gjithe neve , qe pozitat aq te rendesishme aq
strategjike te mos I leme ne duart e nje elementi te huaj dhe
armiqesor sic jane shqiptaret. Vetem me permbysjen e
perberjes etnike te trevave rreth bjeshkeve te sharrit , dmth,
vetem me shpernguljen e shqiptareve sigurohet njehere e
pergjithmone shtetesia e tyre jugosllave. Por rendesia
strategjike e zoterimit te trekendeshit shqiptar nuk shteret me
kaq. Me shpernguljen e shqiptareve prej ketij trekendeshi ,
keputet lidhja e fundit mes myslimaneve te bosnjes dhe te novi
pazarit me boten islamike. Pas shpernguljes se shqiptareve si
element islamik myslimanet e bosnjes dhe te novi pazarit do te
beheshin police kombetare – e vetmja polici fetare ne ballkan.
Duke u bere police fetare myslimanet do te asimiloheshin.
Shperngulja e shqiptareve prej trevave te tyre eshte strategji
shume e rendesishme edhe per nje arsye: me shpernguljen e
35. 35
tyre I krijohet hapesire jetesore atij “elementi bujqesor qe ne
shekuj e ka perteritur gjakun e races sone malazeze”. Energjite
e njohura malazeze do ti sherbejne forte dobesis se
pergjithshme shteterore, ne qofte se kthehen drejt juglindjes,
drejt kosoves dhe lugines se pollogut. Dhe me tej , shperngulja
e shqiptareve eshte kusht qe jugosllavia te mos ballafaqohet mr
nje irredintizem te fuqishem , qe Brenda njezet-tridhjet vjetesh,
doemos do te shpertheje edhe qe do ta vere ne pikepyetje
pronesite e te gjitha tokave tona ne jug”.
Vara Cubrilloviqi eshte I vetedijshem se debimi I eger I nje
populli mund te shkaktoje reagime edhe ne shqiperi , edhe tek
miqte e shqiptareve, edhe ne opinionon boteror, por ai nuk
shqetesohet shume nese kete projekt e kundershtojne shqiperia
e miqte, - thote, - por duhet ti bejme me dije se ne “nuk do te
ngurrojme te perdorim cdo mjet per zgjidhjen perfundimtare te
kesaj ceshtjeje” dhe Italia e Austria , te cilat si gjithmone do te
jene kunder nesh, Vaso Cubrilloviqi shqetesohet sadopak
vetem nese kete projekt e kundershtojne miqte e serbise –
franca dhe Anglia – te cilave megjithate,”gjakftohte dhe
vendosmerisht duhet tu thuhet se eshte edhe ne interesin e tyre
sigurimi I lugines se moraves dhe te vardarit , cka eshte pare
edhe gjate luftes se fundit e kjo do te jete e sigurte edeh per ne ,
edhe per ta, vetem kur ti zoterojme etnikisht ne teresi trevat
rreth shanit dhe ne kosove”.
Si te asgjesohet atehere trekendeshi shqiptar?
Sipas pikepamjeve te Vaso Cubrilloviqit, te paraqitur ne
projektin” Shperngulja e Arnauteve” , e vetmja menyre per
zgjidhjen perfundimtare te ceshtjes shqiptare eshte shperngulja
ne mase, kolektive e shqiptareve ne Turqi dhe ne Shqiperi. Per
te sendertuar kete , si do te thote gjoke perina” neper te
pavdekshmen”, shteti jugosllav duhet te marre nje sere masash
dhe te beje nje sere veprimesh politike shteterore,
xhandarmerike dhe ushtarake. Se pari, shteti duhet te zhvilloje
36. 36
nje propagande te forte me qellim qe nder shqiptaret te krijohet
frika e shpernguljes. Me goje dhe me shkrim (ne rruge, ne
mbledhje, ne ndeja e ne gazeta duhet te pershkruhen ne hollesi
bukurite e pashtershme te vendit ku do te shperngulen
shqiptaret dhe do te lavderohet jeta e mrekullueshme atje.
Nxitja e perkushtimit ndaj turqise dhe Shqiperise duhet te
shoqerohet me trysni sa me te forta politike dhe shteterore, me
ligje dhe pa ligjeduhet tu helmohet sa me shume jeta e
shqiptareve mes nesh. Duhet te gjobiten , te ndeshkohen per
prerje te pyjeve dhe per leshim te qeneve jashte oborrit;duhet te
mos u pranohen tapite e pasurise se patundshme;duhet tu
shtohen tatimet dhe te gjithe detyrimet e tjera private;duhet tu
merren kullotat vetjake dhe komunale; duhet tu merren lejet
per hapjene kafeneve , shetitoreve dhe per ushtrimin e
zejeve;duhet te nxirren prej puneve shteterore dhe
private;duhet tu rrenohen muret e gardhet rreth shtepive; duhet
tu pengohen ti qesin bagetit ne Pazar, duke u kerkuar leje
veterinare; duhet tu prishen varret; duhet tu ndalohet martesa
me disa gra, duhet te maltretohen hoxhallaret, duhet te
burgosen. Kolonive serbe e malazeze duhet tu jepen arme;
duhet te fillojne rishtazi aksionet e cetnikeve; duhet te sillen
malesore malazez, te cilet duhet te shkaktojen perleshje me
shqiptaret dhe perpara opinionit boteror keto perleshje duhet te
shpjegohen si qerim te hesapeve mes fiseve te ndryshme
shqiptare dhe qe ishte e nevojshme te shuhen me ushtri.
Eshte edhe nje mase qe serbia e ka zbatuar suksesshem pas vitit
1878, ndezja e fshehte e fshatrave dhe e lagjeve shqiptare neper
qytete. Aq sa eshte e rendesishme nxitja e shpernguljes , aq i
rendesishem eshte edhe organizimi i saj sepse organizimi i
mire i shpernguljes i mbush mendjen edhe atyre qe nuk kane
ndermen te shperngulen. Njohes i mire i jetes popullore,Vora
Cubrilloviqi i keshillon punedhenesit e tij se me se pari do te
duhet do te duhej te behej shperngulja e fshatareve, sepse”
37. 37
fshatrat jane me te perqendruara, prandaj edhe me te
rrezikshme. E mandej nuk duhet shperngulur vetem fukarenjte.
Kurrizin e cdo populli e bejne shtresat e mesme dhe te pasurit ,
keta edhe duhet te ndiqen e te shperngulen. Fukarenjte,
pambeshtetjen e bashkekombesve te vet ekonomikisht te
pavarur , shpejt zhduken”.
Te gjithe atyre qe shperngulen duhet tu jepen ndihme, prandaj
duhet sa me shpejte te thjeshtohen punet administrative, duhet
tu paguhet sa me shpejt pasuria; duhet tu behet sa me shpejt
dokumentat e rruges, duhet tu ndihmohet te vijne pa veshtiresi
te stacioni i pare hekurudhor, duhet tu sigurohen trena te
vecante deri ne selanik, e mandej enije qe do ti cojne ne Azi.
Duhet tu sigurohet bileta te udhetimit dhe ushqimi pa pagese.
“se vetem keshtu mund te krijohet lumi i eksodit shqiptar, i cili
do te zbraze jugun tone prej arnauteve”.
Pjesen tjeter te projektit te tij, Cubrilloviqi ia ka kushtuar
ceshtjes se kolonizimit - ne pergjithesi dhe teknikes se
sendertimit te saj – ne vecanti. Ai e keshillon shtetin jugosllav
qe trevat shqiptare ti kolonizoje me malazes dhe serb. Pse me
malazes? Pergjigje: “te vrazhde cfare jane, sulmues, te
pameritueshem.. malazezet e zgjedhur nga bjeshket e Malit te
Zi do te detyrojne edhe ata shqiptare qe kane mbetur qe te
shperngulen”. Pse me serbet? Pergjigje: “ Serbet e zgjedhur
prje trevave te varfra do ti mesojne malazeste se si ta punojne
token dhe te gjithe te behen kolone vendes te perkushtuar dhe
te pasur.
Per tu bere me kohe dhe si duhet kolonizimi dhe per tu
shmangur gabimet qe jane bere ne kolonizimet e perparshme,
pas luftrave ballkanike krejt punet rreth kolonizimit duhet ti
besohen Shtatmadhorise. Vetem armata eshte ajo qe do te dije
dhe do te jete e vendosur te marre masa perkatese per
sigurimine kufijve tanene popullaten tone. Shtatmadhoria do ti
drejtojepunet rreth kolonizimit permes Keshillit per kolonizim,
38. 38
kurse akademia e shkencave dhe e arteve si dhe universiteti i
beogradit do te bejne studimin shkencor te krejt problematikes
se kolonizimit , sigurisht permes institutit kolonizues, te cilin
duhet ta themelojne bashkerisht. Vetkuptohet se aparati
xhandarmerik do te luaje rolin me te madh ne krejt kete ceshtje,
prandaj xhandarmeria do te pajiset me autorizime te vecanta, jo
vetem kur eshte fjala per shpernguljen e shqiptareve, por edhe
kur eshte fjala per kolonizimet serbe dhe malazeze. Dhe keshtu
historiani i njohur serb, fitues i cmimeve me te larta shteterore
serbe dhe jugosllave per krijimin shkencor e perfundon
projektin e tij djallezor, me te cilin shqiptaret i con ne sketerre!
Ceshtja 4: Konventa jugosllavo – turke per shpernguljen e
shqiptareve
Projekti i Cubrilloviqit “Shperngulja e Arnauteve” eshte
punuar ne velen e projekteve te diplomacise jugosllave,
perkatesisht serbe, per lidhjen e marrveshjes jugosllavo-turke
per shpernguljen e turqeve, ne turqi. Zyrtaret e larte serb do te
kene disa takime te hapura, por edhe te fshehta,me zyrtaret turq
derisa te nenshkruhet kjo marrveshje ne vitin 1938. megjithese
titullohet “marreveshje mbi rregullat e emigrimit te popullates
turke nga regjioni i serbise se jugut ne jugosllavi”, ajo ne te
vertete eshte marrveshje per shpernguljen e myslimaneve
shqiptare. Kjo shihet ne rradhe te pare prej atyre paragrafeve te
marrveshjes ne te cilat caktohen rajonet prej nga do te
shperngulen “turqit”: jane banime te vardarit e zetes dhe e
moraves, pikerish trevat qe ne projektin e Cubrilloviqit quhen “
puka shqiptare ne trajte trekendeshi, qe eshte futur thelle ne
trupin etnik serb”. Por kjo shihet njekohesisht edhe prej
shkreses se fshehte qe perfaqesia jugosllave ne Ankara i
dergonte ministrise se puneve te mbreterise jugosllave, ne te
cilen thuhet se qellimi i marreveshjes eshte shperngulja e
39. 39
shqiptareve. Me kete marrveshe eshte paraqitur shperngulja e
40 mije familjeve “turke”, por opinioni serb nuk ishte i kenaqur
me aq: shtypi i beogradit , teksa kumtohej ky numer , do te
kerkonte prej shtetit qe ky numer te rritej , pra ne vend te 40
mije familjeve te behej marrveshje per shpernguljene 400 mije
shqiptareve. Nuk eshte e cuditshme , prandaj pse komandanti i
zones se Armates III u propozonte eprorevete vet ne beograd,
qe ne vendet ku shqiptaret jane shumice derrmuese deri ne 90%
, te vendosen garnizone te reja ushtarake, qe do te zbatojne
planin e shpernguljes se shqiptareve dhe te kolonizimit te
serbeve dhe malazezeve. “ Lypset te perpiqemi- shkruan ai- qe
turmat e forta dhe kompakte te shqiptareve te shkaterrohen se
me shpejti , duke futur ne mesin e tyre te pakten 50% re
popullsise sone. Pa kete nuk mund te konsiderohet se
shperngulja eshte kryer ne menyre efikase”.
Ne marrveshje theksohet se pasuria e patundshme e te
shperngulurve nga fshati, domethen tokat dhe shtepite e tyre
mbesin prone e qeverise jugosllave, te cilen ajo do ta disponoje
sic e cmon vete- do ta shese apo do tua dhuroje kolonisteve, sic
thuhet edhe marrveshja - ne pajtim me dispozitat mbi
kolonizimin e regjioneve te serbise se jugut, i cili eshte ne fuqi.
Si ne projektin e Cubrilloviqit “shperngulja e arnauteve” ashtu
edhe ne marrveshje theksohen lehtesite qe qeveria jugosllave
do tu krijoje te shperngulurve. Shperngulja do te behet me
anije, te cilat do ti siguroje qeveria jugosllave. Me qellim qe te
nxitet shperngulja vullnetare e myslimaneve, ne marrveshje
shpjegohet : prej obligimit ushtarak lirohen te gjithe djemte e te
gjithe familjeve qe do te shperngulen gjate viteve brenda te
cilave eshte parapare te sendertohet shperngulja,ndersa ne vitet
vijuese nuk do te merren ne ushtri djemte e familjeve qe jetojne
ne trevat qe mbulohen me marrveshjen ne fjale.
Jugosllavia ishte aq e interesuar per shpernguljen e shqiptareve
sa qe ne marrveshje, merr oblogimin ti paguaje turqise shumen
40. 40
prej 15 dinare per cdo familje te shperngulur, qe per ate kohe
nuk ishte shume e vogel. Megjithese marrveshja mbi rregullat e
emigrimit te popullates turke nga regjioni i serbise se jugut ne
jugosllavi,e cila sic u pa, eshte marrveshje mbi shpernguljen e
popullates shqiptare, nuk do te ratifikohet per shkak te
pengesave qe rrjedhojne rrethanat politike ne europe,ne prag te
luftes se dyte boterore. Zbatimi i saj pothuaj se kishte filluar
shume kohe perpara. Ministria e puneve tejashtme te
jugosllavise i kishte urdheruar nepunesit jugosllave ne dogana
ne vendkalimet perkatese , qe shqiptareve, te cilet vizitojne
turqine, tu behej e pamundur kthimi ne vendlindje. Dhe kjo
arrihej duke u vene atyre shenja te vecanta ne pashaporta ne te
shkuar ne turqi, ne saje te te cilave mandej ne te kthyer, ua
ndalonin hyrjen ne jugosllavi. Ne trevat shqiptare nderkaq
jugosllavia kishte plane edhe me te medha se cishte
shperngulja e 40 mije prej familjeve prej trevave te theksuara.
Ceshtja 5: Reagimi shqiptar dhe ai nderkombetar ndaj dhunes
ne Kosove.
Duke mos patur asnje shprese nga faktori nderkombetare
populli shqiptar i ngelur ne trojet etnike shqiptare te perfshira
ne serbi dhe ne mal te zi, i beri vete rezistence regjimit serbo-
malazez qe ne hapat e para te vendosjes se tij.
Qe ne shtator 1913 nisi ne diber nje kryengritje. Shqiptaret
cliruan nje sere trojesh deri ne afersi te Resnjes. Qellimi i kesaj
kryengritjeje ishte bashkimi me shqiperine administrative.
Qeveria shqiptare e parkrahu indirekt kete kryengritje. Ne 1
deri ne 2 tetor serbet arriten te ripushtojne dibren,
kercoven,ohrin. Perpjekjet per te shtypur shqiptaret vazhduan
deri ne vitet e para te luftes se pare boterore. Ne fillim keto
territore u pushtuan nga austro-hungaria. Ne shtator 1918 ne
keto territore hyne trupa franceze, qe i hapen rruge ripushtimit
41. 41
serb. Drejtuesit lokale i kerkuan autoriteteve franceze te njohin
pavarsine e kosoves dhe bashkimin e saj me shqiperine. Kjo
kerkese nuk pranohet. Ripushtimi serb shoqerohet me masakra.
Nderkohe ne shkoder ne vitin 1915 u formua organizata
“Komiteti i Fshtehte”. Ne krye te ketij komiteti ishin figura te
njohura, si hasan prishtina, Baram Curri,Azem Galica e te tjere.
Ne qender te kesaj organizate ishte mbrojtja e ceshtjes
kombetare dhe vecanerisht problemi i kosoves. Meqenese
kishte kete synim ajo mori emrin “Mbrojtja kombetare e
Kosoves” . qellimet e saj ajo kerkonte ti arrinte ne 2 menyra:
1.Me ane te luftes se armatosur.
2.Me ane te luftes diplomatike.
Nderkohe ky komitet bashkpunoi edhe me partite politike te
myslimaneve, te krijuar me 18 dhjetor 1919 nga disa patriote
shqiptar si Nexhip Droga,Halit Bej Denalla etj. Deputetet e
kesaj te fundit te zgjedhur ne vitet 1920-1924 ne shkup
shtemen serbo-kroate-serbe kundershtuan me force
kolonizimin serb ne tokat e shqiptareve. Megjithate ne vitet
1925 Xhemijeti(PPM), si pasoje e dhunes se shtetit serb ndaj
deputeteve shqiptare, e nderprene veprimtarine e saj. Ne po ate
vit e nderpreu veprimtarine edhe “Mbrojtja Kombetare e
Kosoves”.
Nje mbrojtje te vecante problemit te kosoves i bene qeveria
shqiptare te ardhur ne pushtet nga viti 1920-1939. qeveria
shqiptare qe ishte ne fuqi ne vitin 1921 i kishte bere thirrje per
normalizim te marrdhenieve me shtetet fqinje. Por lajmi mbi
politiken shfarosese te shqiptareve serb ne kosove preken
ndjenjen e popullit dhe qeverise shqiptare. Ne mbeshtetje te
vellezeve kosovare protestuan shume deputet ne parlamentin
shqiptar, qe njihej si keshilli kombetar. Nje rol te madh luajten
vecanerisht deputetet kosovare ne parlamentin shqiptar. Le te
permendim dicka nga veprimtaria e ketij parlamenti ne kete
kohe.
42. 42
Me 20 qershor 1921 keshilli kombetar miratoi tekstin e
telegramit ne te cilin shkruhej qe qeveria e beogradit duhej te
pushonte dhunen kunder shqiptareve. Parlamenti serbo-kroato-
slloven e quajti telegramin si nderhyrje ne punet e brendshme
dhe i quante kosovaret si shkaktare dhe ngaterrestare.
Deputetet shqiptare protestuan ndajkesaj deklarate. Krahas
mbrojtjes se te drejtave te popullit shqiptar te kosoves, ata
shprehen gjithashtu kritika ndaj qeverise shqiptare, qe ,
megjithese ne kushte te veshtira,duhet te intesifikonte projekte
ne arenen nderkombetare, lidhur me kete problem. Deputetet
shqiptare protestuan ashper dhe per faktin se ushtria serbe
ndodhej ne territorin e shtetit shqiptar.
Me 16 korrik 1921 grupi me i vendosur i deputeteve hodhi
idene se parlamenti shqiptar te dergoje nje komision
parlamentar ne kosove. Grupi i dyte me Ali Bej
Kelcyren,Stavri Vrinjen, theksonte se s’duhej te dergoheshin
perfaqesues ne kosove se kjo do te binte ndesh me qarqet
dipromatike, por te behej presion me karakter diplomatik.
Grupi i deputeteve te drinit me kundershti me idene e hedhur
nga grupi i dyte theksonte: thone se nder ne ka semundje
sociale. Thone se zemerohen te huajt e nuk lipset te flasin.
Italia do Vloren, greqia gjirokastren, serbia veriun. U dashka qe
ne te pushojme nga frika se mos zemerohen te huajt”.
Ne perfundim nuk u arrit te dergohej komisioni. Problemet e
ngritura iu paraqiten lidhjes se kombeve.
E njejta situate vazhdoi edhe ne vitet e mevonshme.
Parlamentaret shqiptare do ti kushtonin me shume kujdes faktit
se cfare mendonte bota per ta se sa fakti tjeter se cili ishte
veprimi qe duhej kryer per te arritur me te miren. Ne kohen kur
ne shqiperi erdhi qeveria e nolit, genocidi ndaj shqipetareve
kishte arritur kulmin. Pavaresisht nga ky fakt qeveria e re
zyrtarisht nuk e vuri ne qender te vemendjes kete problem.
Duket pak paradoksale ky fakt, pasi opozita nga erdhi kjo
43. 43
qeveri ne parlamentin e meparshem e kishte ngritur fort zerin
per kete problem, kurse qeveria e tanishme e kishte ulur pak
tempin e zerit. Dhe kjo per dy arsye:
E para, marrveshja per shpernguljet fliste ne menyre te
terthorte per problemin shqiptar.
E dyta , qeveria shqiptare kerkonte njohjen diplomatike.
Ate qe qeveria e re se bente dot zyrtarisht e beri opinioni publik
dhe shtypi.
Pas ardhjes se Zogut ne pushtet ne vitin 1925, ky i fundit
marrdheniet me jugoslavine i shihte ne varesi te ndersjellte me
marrdheniet me italine. Sa here qe afrohej me italine, aq me
shume e ngrinte zerin per masakrat qe kryeshin ne jugosllavi.
Kjo erdhi ne vitin 1928, kur u shpall Mbret i Shqiptareve. Kete
titull e perkrahu italia, por jo jugosllavia. Por kur prishej me
italine ulte tempin e akuzave kunder jugosllavise.
Megjithate shteti jugosllav ia kishte friken shtetit shqiptar.
Keshtu ministri i jashtem jugosllavIvo Andric, ne projektin e tij
“Copetimi i Shqiperise” kerkonte qe me ane te tije te zhdukte
qendren terheqese per shqiptaret e kosoves, shtetin ame. Vetem
keshut do te asimiloheshin me lehte. Ceshtja e shpernguljes se
tyre do te kryhej ne rrethana te reja, se sdo te egzistonte asnje
pengese e fuqishme per ta penguar kete.
Nje vemendje te vecante i duhet kushtuar qendrimit turk ndaj
ketij problemi. Ne politiken turke egzistonin dy rryma
antagoniste lidhur me kete problem:
a) Rryma e pare ishin rrethet qeveritare deh ushtarake me
ndikim ne turqi, qe ishin pro shpernguljes se
shqiptareve. Ata i vendosnin shqiptaret ne tokat djerre,
ose ne toka me rrezikshmeri te larte , sic ishte per
shembull rajoni i Diarbakiritmnje rajon me konflikte te
medha midis turqeve me kurdet.
44. 44
b) Rryma e dyte e perfaqesuar nga anetare te parlamentit
qe kishin mbeshtetjen e presidentit Qemal Atatturk.
Keta nuk ishin kunder interesave shteterore per pranim
te te shperngulurve shqiptare. Megjithate ata kishin
parasysh synimet afatgjate te qarqeve jugosllave per
shkombtarizimin dhe serbizimin e kosoves. Ne kontekst
te kesaj dhe ne prag te luftes se dyte boterore,
parlamenti turk nuk e ratifikoi marrveshjen jugosllave-
turke.
Si perfundim nga trojet shqiptare ne ish-Jugosllavi u
shperngulen ne vitet 1912-1941 rreth 500 mije shqiptare
dhe ne vitet 1925-1941 mbi 150 mijeshqiptare, ne nje kohe
qe statistikat jugosllave tregonin rreth 132 mije turq,kur ne
fakt nuk ishin me shum se 50 mije turq. Keshtu ,qe ishte
realizuar rreth gjysma e projektit te konventes turko-
jugosllave per shpernguljen e 250 mije veteve. Eshte i
vertete fakti se prej turqeve nuk i shperngul asnje. Kjo per
dy arsye:
- Turqit ishin tregtare dhe jo bujq.
- Kjo do te binte kundershti me synimet strategjike te
turqise.
Megjithate shqiptaret ne shume troje do te ngelnin shumica,
megjithe shpernguljet e medha. Kjo eshte per faktin e
qendreses ne keto troje, e cila ne vite do te marre formen e
re.
45. 45
KREU III
POLITIKA E SHTETIT GREK PER DEBIMIN ME
DHUNE TE SHQIPTAREVE CAME NGA TROJET E
TYRE (1913-1941)
1.- Trojet shqiptare te perfshira ne shtetin grek per
Konferencen e Ambasadoreve ne Londer, caktuar sipas
Protokollit te Firences ne Gusht 1913.
Me vendimet e saj konferenca e Londres i la Greqise nje
territor prej 50.000 km katrore. Territori qe u perfshi ne
territorin grek ku jetonin shqiptaret ishte rreth 22.000 km
katrore, dhe kishte nje popullsi rreth 500.000 banore ku
100.000 ishin shqiptare myslimane, 50.000 shqiptare
kristiane, 130.000 vllehe,20.000 turq,150.000 grek,50.000
maqedonas.
Vec kesaj ne ate qe njihet me termin maqedoni greke ishin
rreth 100.000 shqiptare(dokumente per camerine). Ne
greqine e para 1913 kishte mbi 200.000 arvanitas qe ruanin
gjuhen e zakonet e tyre : nje komunitet shqiptaresh
egzistonte ne territorin e thrakise, qe do ti jepej greqise pas
luftes se dyte boterore.
Ja cilat ishin rajonet qe mori greqia ku jetonin shqiptare:
Rajoni i follorines3656km katrore me nje popullsi prej
40.000 banoresh ku sipas statistikave 10.000 ishin
shqiptare. Popull shumice ishin bullgaret por kishte edhe
vllehe, greke e turq. Ja cilet ishin fshatrat ku banonin
shqiptaret: remp,popel,german,
kleshtine,pleshovine,vaterlan. Pra nga 76 fshatra ne 6 prej
tyre shumicen e kishin shqiptaret. Ne dy prej tyre shqiptaret
ishin kristiane. Rajoni i kosturit 2730 km katrore me 64.000
banore , ku 20.000 ishin shqiptare. Popullsia shqiptare
46. 46
perbente 1/3 e popullsise por ishte shumice ne krahasim me
bullgaret qe zinin vendin e dyte,vllehet,greket,romet,cifutet.
Nga 100 fshatra qe kishte kjo kaza, shqiptaret perbenin
shumice ne keto fshatra:
trestik,selven,sherindje,oskan,dervan,gerlon,parapacke,zele
ngro,zogon,tuholle, mirosllave,fishez.
Kurse fshatrat me popullsi te perziere ishin: cetirok,
dobrolisht,vecisht,zabardar,galishte,zeligoshte. Ish
sanxhaku i serfixhes kishte 6.000 km katrore me nje
popullsi prej rreth 200.000 banore ku shqiptaret ishin rreth
10.000 . ne kete sanxhak shqiptaret ishin me shumice ne
kazane e grebenese, ku nga rreth 40.000 banore , 5.000
ishin vetem shqiptare myslimane.
Shume shqiptare kishte edhe ne naselishte, kozane,
lapsishte,kurse ne pjesen lindore te ketij sanxhaku nuk
kishte pothuaj fare shqiptare.
Rreth 100.000 shqiptare kishte edhe ne krahina te tjera te
maqedonise, qe mori greqia si
verie,vodene,jenixhe,selanik,elasone,seres,drame,kavalle.
Territori i epirit te jugut qe e mori greqia kishte nje
siperfaqe prej rreth 9300 km katrore, me nje popullsi prej
rreth 250000 banore ku 70000 ishin shqiptare, 50000 vllehe
dhe 130000greke. Cila ishte me konkretish perberja etnike:
ne sanxhakun e janines me nje siperfaqe prej 6000 km
katrore kishte nje popullsi rreth 180000banore ku
30000ishin shqiptare(ketu ne fakt jane futur vetem
shqiptaret myslimane, pasi Sami Frasheri per vitin 1878 per
tere Sanxhakun e Janines jep nje popullsi prej 160000
banoresh ku 60000 ishin shqiptare, prej te cileve 40000
shqiptare myslimane dhe 20000 shqiptare kristiane. Para
ndarjes ne kete sanxhak futej edhe kazaja e leskovikut me
20000 banore shqiptare).
Ja cilat jane perberjet etnike ne keto kaza:
47. 47
ne filat me 28mije ishin shqiptare ku 13 mije ishin
shqiptare myslimane dhe 9mije shqiptare kristiane si dhe 6
mije greke.
Fshatrat shqipare ne keto kaza ishin
filat,spatar,vrisetar,becrel,salloni,piadhul, dolan,
kops,sklavi etj.
Ne gumenice nga 20 mije banore 16 mije ishin shqiptare ku
pjesa me e madhe myslimane. Fshatrat shqiptare ishin
gumenica,gikohor,globocal,skarat,vola,dranes,
shulash,kric,marto,vreshte,rezat,dhemiste. Ne parimthi
kishte 16mijebanore ku 3 mije ishin grek dhe 13mije
shqiptare ku 5mije ishin shqiptare myslimane. Fshatrat
shqiptare ishin andonat,dragan,gardhia,nikolicare etj. Ne
mecove prej rreth 20mijebanore pothuj tere popullsia e saj
ishte vllehe.
Ne kazan e konices prej 40mijebanoresh rreth 10 mije ishin
shqiptare por shumicen e perbenin vllehet dhe greket.
Ne kazane e janines kishte 70mije banore ku 9mije ishin
shqiptare, 20mije vllehe,5mije cifut,25mije grek. Shqiptaret
me shumice ishin ne qytete. Nga 220 fshatra qe kishte kjo
kaza rreth 50 fshatra ishin te banuara me vllehe. Na nahijet
e zagorise,korondos,popullsia ishte vllehe. Ne sanxhakun e
prevezes me 3mije km katrore dhe 69mije banore vetem
26mije ishin jo shqiptare. Kjo popullsi joshqiptare ishte
greke vllehe dhe cifute.
Ne kazane e mergellecit nga 25000 banore qe kishte kjo
kaza te 25000 ishin shqiptare. Ata banoni ne te 70 fshatrat
si vrastove,ligorat,mazreke,murteze, parge, zmokovine.
Ne kazane e lorosit shqiptaret perbenin ¼ e popullsiseprej
20mije banoresh. Nga 68 fshatra qe kishte kjo kaza, ne 10
fshatra shqiptaret ishin shumice.
Nahija e parges e perbereprej 3 fshatrave me 3mije
banore,te tereshqiptare,shumica kristiane. Ne kete kaza
48. 48
kishte shume greke,cifute dhe vllehe.
kazaja e prevezes prej 24mije banoresh 13mije ishin
shqiptare ku vetem 3mije ishin shqiptare myslimane.
2.-Shperngulja e shqiptareve ne vitet 1912-1919.
Duke filluar nga viti 1912 qe ishte fillimi i luftrave
ballkanike terrori ndaj popullsis shqiptare u be edhe me i
eger. Ky terror u be me i eger vecanerisht pas vendimit te
konferences se ambasadoreve ne londer. Karakteristike
ishte se megjithese kjo konference perfshinne shtetin
shqiptar te sapo krijuar territoret veriore te vilajetit te
janines dhe pjesen me te madhe te sanxhakut te
korces,terrori athino-anariot perfshin per fat te keq edhe
keto territor.
Te gjendur para tmerresh te papershkrueshme te
kryqtareve,mijera came, janinas dhe shqiptare myslimane
ne viset e tjera jugore lane shtepite e gjithcka qe u kishte
shpetuar nga zjarri grek. Shume prej tyre te uritur,gjysme te
zhveshur te zbathur,mund te arrinin ne vlore. Vetem nga
janina,qe ne fillim te pushtimit lane njeheresh vendin e tyre
2mije vete pa permendur shpernguljet ne grupe te vogla qe
shtrengoheshin te iknin here pas here pa nderprerje. Mijera
came e janinas jetuan per vite te tera nen hije te ullishtes se
vlores e ne fushen e hapur te vjoses, ku vdiqen nga uria , te
ftohtit,semundjet etj. Ne kete kohe u shperngulen mbi
150.000 etj. Per kete,domethenese eshte skulptura e odhise
paskalit te quajtur me temen ‘i urituri’. Pas 3 vjet vuajtjesh
ne ullishten e vlores ata qe mbeten gjalle u perhapen neper
vendbanime te ndryshme te shtetit shqiptar e u vendosen ne
to. Vetvetiu nga ai cast ata humben mbiemrat e tyre dhe
filluan te quheshin me emrat e vendit nga kishin ardhur si
psh luri,preveza,voshtina,konica,kosturi,janina,pogoni etj.
49. 49
Shume prej tyre pasi u sistemuan filluan te ingranohen
menjehere ne organet e shtetit shqiptare psh Musa Hamit
Demi,Qamil Izet Cami etj.qe u ingranuan ne njesite
ushtarake te krijuara nga princi vidi.
Terrori grek fatkeqesisht perfshiu edhe ato territore qe u
futen ne shtetin e ri shqiptar.
Masakra u be me 1914 ndaj
erindasve,golemansve,hormaviteve,lutateve.ne kete terror u
perfshi jo vetem meshkujt por edhe femrat. Tmerre u kryen
edhe ne permet, deshnice,kolonje,berat e deri ne elbasan qe
ishte kufiri verior i pretendimeve greke.
Oficeret e larte greke
vrisnin,prisnin,perdhunonin,grabisnin,digjnin,piqnin,etj.
Mbi 400 fshatra brenda kufirit te sotem shteteror u
shnderruan ne shkrumb e hi. Demet e bera ne permet
llogariten 15.000.000 franga ari, ne qarkun e
korces50.000.000 franga ari. Shume prej ketyre krimeve
beheshin ne sy te perfaqesuesve te fuqiv te medha
europiane e komisareve te K.N.K. Kete e vertetoi William
G.F ambasador i SH.B.A ne athinedhe anetar i K.N.K. Keto
krime u bene te qarta edhe vidit nga Beqir Grebanja.
Ngjarjet e luftes se pare boterore jane nje mynxyre tjeter qe
kryen greket. Renegatet Zografo,Mile zbatonin vendimet e
qeverise se athines. Dhuna ne brendesi te shtetit shqiptar
shtonte peshen tjeter te rende te sundimit ne cameri dhe
janine. Duke menduar se ishin te papergjegjshem para
askujt kryqetaretnuk terhiqeshin para cdo egersie. Plackitje
u bene ne paramthi nga armata e epirit. Per ti bere balle
ketij terroripopullsia came mblidheshin neper shtepi te
caktuara qe te mbroheshin bashkarisht. Persona te tjere
meqe nuk kishin cte benin mergonin kryesisht ne turqi dhe
shqiperi. Kryqtaret me pretekstin e kerkimit te armeve e
lufte te pafeve bene krime kryesisht kunder myslimaneve
50. 50
por qellimi ishte te mos shihej kembe shqiptari. Nje prej
ngjarjeve me te tmerrshme ishte ajo e shuleashit e perafert
me ate te hormoves. Nje deshmitar i kohes theksonte:
cameria po lengonnje sundim te huaj qe popullsia e
atjeshme po e perjeton tmerrshem. Mergimi vazhdonte.
Rreth 2500 vete u strehuan ne fshatra te populluara nga
cizmja greke. Te tjeret u shperndane ne turqi france SHBA
liban siri egjipt libi. Sigurisht pati edhe rezistenca me arme
nga popullsia came si ne murto sallopi nisk etj. Ushtria
andarte greke pergjigjej me kete pretekst per kerkimin e
armeve qe ne oshilacionet e saj vazhdoi dhe mbaroi vetem
ne vitin 1945 vit i cili shenon largimin e te fundit cam
mysliman nga cameria. Krime te renda dolen: burra e gra te
varur kokeposhte. Krime mte te renda ndodhen ne tetor
1916. autoritetet greke luftuan 80 konispolite tek burimi i
shakalles se konispolit. Aty u shpuan te gjithe me plumba.
Here pas here grabitej gje e gjalle. Njerezit nuk liheshin te
leronin arat e tyre. Nje pjese e pakices greke qe ishte ne
cameri perkrahu fandriotet. Si pasoje e ketij terrori u
perhapen edhe semunje te medha.
Ismail Qemali me 1913 kur mori vesh keto krime deklaroi:
ndjese past zoti per ta. Zoti u shpetofte shpirtin. Krimi dhe
terrori shpertheu edhe ne vitin 1917. kjo beri qe ne marsin e
1917 nje grup camesh rrembyen armen dhe shpallen se nuk
do te njihnin pushtetin e athino-panariot. Per popullsine
came ne keto kohe u krijuan disa kushte te favorshme. Ne
shkurt 1917 italianet hyne ne konice. Me 11.06.1917 hyne
ne janine. Duke perfituar nga kjo ne cameri u ngrit flamuri
shqiptar. Kjo situate nuk zgjati shume. Me 28.07.1917
anglo-francezet vendosen qe italianet te terhiqeshin. Pas
terheqjes se tyre vazhduan krimet. Ne margellice u theren
dhe u vrane shume came. Ne maj 1918 behen krime ne
51. 51
froskes te margellicit. Shume came mungojne ne krahina te
tjera te greqise si ne ishujt e janit dhe ishullin e kretes.
3.- shperngulja e shqiptareve ne vitet 1919-1941
Shperngulja e shqiptareve do te vazhdoje edhe pas vitit
1918 e ne vazhdim. Ashtu si edhe spernguljet nga serbia
tani do te jene te organizuara nga vete shteti. Terrori ndaj
tyre do te jete me mjete me te kamufluara. Shpernguljet do
te jene edhe me te medha. Qeveria synonte qe me keto
shperngulje te largonin popullin myslimanshqiptar, kurse
elementet ortodok shqiptar mendonte ta asimilonte me ane
te kishes dhe guhes greke. Ne qofte se do te arrinte kete
qellim ajo do te deklaronte boterisht se nuk i kishte marre
trojet shqiperise por shqiperia i kishte borxh vorjo-epirin ku
ortodokset grek lengonin nen sundimin mysliman turk. Kjo
i dha mundesi qeverise greke te trajtoje politiken e ceshtjes
se myslimaneve came. Terrori do te shtohet vecanerisht pas
disfates se ushtrise greke me ushtrine qemaliste. Popullsi
myslimane came ajo e nenshkroi ne kuadrin e marrveshjes
me qeverine turke. Hapi i pare u hodh ne traktatin e paqes
te 1919 ku me dekretin 42 thuhej se myslimanet came te
perandorise osmane qe kaluan ne sundimin grek do te
njihen si shtetas grek por cdo mysliman cam duhet te
deklaroje me shkrim se ciles kombesi i perkiste. Kjo
klauzole u shtua nga qeveria greke e cila ishte e bindur se
myslimanet came te trembur nga kercenimi do te referonin
te deklaronin kombesine turke. Turqia ishte e interesuar per
shkembimin e kesaj popullsie. Ne fakt idete ishin hedhur qe
ne maj 1914, ku ambasadori turk ne athine, Galip beu, u
takua me kryeministrin grek venizellos, ku u propozua
shkembimi i banoreve grek te vilajetit te hajdinit, me
myslimanet e maqedonise dhe te epirit. Greqia ishte e
52. 52
interesuar ti shporrte myslimanet shqiptare,por edhe turqia
kishte interesa ekonomike se do te nxirrte fitime nga vlera e
pasurive te patundshme, qe do tu kompesohej grekeve te
azise se vogel. Orvatjet e para te greqise per te larguar
popullsine came nuk e konkretizuan,camet,me gjithe
presionin e ushtruar, deklaronin se ishin shqiptare.
Greqia e dale nga lufta e pare boterore shpresoi te zgjidhte
problemin e spastrimeve came ne kuadrin e marrveshjeve
nderkombetare. Per te shpejtuar procesin e shpernguljes ajo
intesifikoi diskriminimin e popullsise came. Bazuar ne
nenin 17 te kushtetutes greke te 1919 per reformen
agrare,lidhur me pronaret e medhenj te tokave,nxorri akte
nenligjore,derisa ne shkurt te 1920 shpalli zyrtarisht ligjin
per reformen agrare,kur kjo reforme ishte e detyrueshme
dhe do te zbatohej ne tere territorin grek. Per tu kuptuar pse
reforma greke preu pronaret came dhe ne fshatrat u
vendosen kolonet greke duke permendur dicka. Pas luftes
se pare boterore nenshkruhet traktati per minoritetet.
Qeveria greke ne parim i njohu camet si minoritet shqiptar
por bazuar ne fene e tyre bene perpjekje per ti ngaterruar
me turqit,qe ti perfshinte ne nje shkembim eventual te
popullsise greko-turke. Bujku shqiptar humbi token me
ligjin Apollotriotis. Sipas ligjit pronari shqiptar nuk kishte
me te drejte te shiste me token e tij. Sipas ketij ligji,qeveria
greke vuri ne zoterim te saj tere pasurine came, ku sipas
gazetes Dajti me 21 dhjetor 1925 theksohej se shqiptareve
myslimane jua la ne perdorim ¼ e baneses se tyre dhe pjesa
tjeter iu konfiskua. Kjo pjese ju dha refugjateve grek. Me nj
ligj tjeter ju hoq e drejta e votimite qeveria greke slejoi
hapjen e shkollave ne gjuhen shqipe. Kundrejt kesaj
gjendjeje nje grup cameshne vere te 1921 i drejtohen
qeverise shqiptaredhe parlamentit shqiptar dhe i bejne te
njohura krimet e ndodhura ne
53. 53
paramithi,margellice,gumenice etj. Nederkohe ne 1922
situata ne greqi nderlikohet pas disfates greke ne azine e
vogel. Brenda ne greqi nje grup gjeneralesh ngrene krye e
rrezojne mbretin Kostandinin. Si pasoje keta krere
pucistene janar te 1923 nenshkruan ne lozane konventen e
popullsise greko-turke. Mijera refugjate greke enden pa
shtepi e pa katandi. Rublicistika italiane dhe angleze
thekson se myslimanet shqiptare dhe refugjatet do te jene
viktima te politikes greke. Qeveria shqiptare ben presion.
Shteti grek keto presione i quan nderhyrje ne punet e
brendshme,por si pasoje e ketij presioni,perfaqesuesi grek
kaklemanos deklaronte se myslimanet shqiptare nuk ishin
perfshire ne kete konvente. Megjithate prej 1923 ceshtja
merr nje kthese plot me pasoja te renda per popullsine
shqiptare jashte kufijve. Ne rradhe te pare rreziqet u
kanoseshin shqiptareve te camerise. Kjo per faktin se keto
shqiptare ishin pikerisht ketu ne perqindje me te madhe dhe
qeveria greke synonte tia ndryshonte perberjen etnike kesaj
krahine ne favor te elementit grek.
Zbutja e athines ishte nje terheqje taktike e shkaktuar nga
disfata ne azine e vogel e trazirat ne greqi. Pas disfates qe
pesoi ne luften me turqine, qeveria e athines u detyrua te
largoje jo vetem trupat nga anadolli por edhe te pranoje
terheqjen e popullsise greke prej 2 milione frynesh,te
vendosur ne keto troje qe u ratifikua ne marrveshjen e
lozanes. Greket e anadollit do te shkembeheshin me turqit e
greqise. Greqia shpernguljet e cameve synonte ti bente pa
zhurme. Zyrtarish deklaroi se nuk ishte qellimi shperngulja
e myslimaneve te epirit qe, megjithese jane bashkefshatare
me turqit,sjane bashkeatdhetaret e tyre. Te njejten gje
deklaron edhe venizellos ne gusht 1922. gjithashtu ne
komisionin miks greko-turk u perjashtua popullsia e
camerise nga shkembimi. Qeveria greke kerkonte ta bente
54. 54
gjithcka pa zhurme e buje. Keshu ne marrveshjen per
krijimin e ketij komisioni hidhen hije dyshimi. Kjo per dy
arsye:
-Se pari nje komision miks duhet te hetoje gjendjen ne
vend;
-Se dyti kriteri kryesor nuk ishte gjuha ametare,por
prejardhja e lashte e banoreve.
Qeveria qreke synonte te paraqiste shpernguljen ne
aparence ne menyre vullnetare, kur ne terren perdorte
mjetet e dhunes per ti larguar. Me preteksin se kishin
prejardhje turke,autoritetet greke perfshine ne shkembim
edhe popullaten myslimane shqiptare. U hartuan lista per
largimin e tyre. Ne cameri vpronin shume banda greke, si
ajo e vasil mastores,por sic thekson gjeneral kondilis, ne
gazeten dhimokratia perpara ketyre bandave qendron
qeveria. Opinioni grek ne pergjithesi kundershtoi idene e
kthimit te grekerve nga anadolli, por sberi aspak
kundershtime per largimin e shqiptareve nga trojet e tyre ne
greqi. Qeveria greke qe ne gusht 1923 filloi te vendose
kolone greke. Kontigjente te tilla u vendosen ne
filat,gardhiq,margellice qe detyrojne fshataret came te
largohen e te vendosen ne shqiperine jugore. Kolonet greke
qe u vendosen per te ushqyer femijet e tyre u grabisnin
cameve produktet e arave. Zyrtarisht ministria greke u
dergon nje qarkore prefekturave ne janine, maqedoni,
thrake qe shqiptaret nuk do te trajtohen si turq. Ne fakt
ndodhte e kunderta. Pyetjet anketuese drejtuar
myslimaneve ishin provokuese. Jeni greke apo osmane?
Vec kesaj mijera figura te shquara came si musa
demi,xhevat manushi, etj. u brengosen ne burgjet greke.
Numri i te shperngulurve ne vitet 1922-1925 nga epiri e
maqedonia ishin 384.000 ku jo te paket ishin shqiptare
myslimane dhe ne Epir e maqedonierdhen 150.000 greke te
55. 55
anadollit. Myslimanet shqiptare bejen protesta here pas
here. Trysnia u rrit mbi qeverine greke vecanerisht pas
ardhjes ne fuqi te fan nolit. Ai e con kete problem edhe ne
lidhjen e kombeve. Per keto probleme nuk veprojet per te
patur ndonje reagim nga kjo lidhje. Rreth 60.000 shqiptare
u shperngulen nga kosturi,follorina,janina,per ne turqi.ne
periudhen mes viteve 1922-1924 si pasoje e ketyre
shpernguljeve elementi shqiptare pakesohet pergjysme.
Qeveria greke nuk mjaftohet me kaq. Ajo beri perpjekje te
shperngule edhe shqiptaret qe ishin ne territorin neutral te
26 fshatrave, problem i cili nuk kishte marre akoma
zgjidhje. Protesta e ketyre te fundit beri qe te mos
viheshinne zbatim keto plane.
Shperngulje ati edhe ne ato territore ku banonisn shqiptaret
e maqedonise si selaniku,vodena,katerina,kavalla qe ishin
afro 100.000. pas vitit 1924 u duk sikur problemi cam
kishte marre zgjidhje me karakter pozitiv. Kjo kishte te
bente me faktin se ne 25 qershor ne skenen politike greke
ndodhen ndryshime te medha. Ne krye erdhi kryeministri
arvanitas pangallos. Ai deklaroi se shqiptaret myslimane
nuk do te perfshiheshinne shkembim. Shqiptaret i bene
peticion lidhejes se kombeve sic ishte ai i 29 dhjetorit 1927
por vazhdonte i njejti avaz. Ligji i 31.11.1929 me numer
3250 i shpronesonte teresisht camet. Ligji i shkurtit 1934
ratifikonte konventen e ankarase te dhjetorit 1933 qe kishte
te bente me shpernguljet. Si perfundim 10.000 shqipare qe
kishte ne krahinen e janines ne vitin 1912 pas vitit 1930
skishin ngelur me shume se 400 shqiptare. E njejta situate
ishte edhe ne krahinat e tjera. Qeveria greke si mjet te
shpernguljes pervec dhunes perdorte edhe dredhine duke
perhapur fjale se ata qe do te largoheshin, qeveria turke do
ti vendoste ne tokat me te mira qe ata kishin ne epir.
56. 56
Si pasoje e tere ketyre faktoreve vecanerisht te represionit
nga trojet shqiptare ne greqine vitet 1931-1939 u
shperngulen rreth 200.000 shqiptare dhe krahina e camerise
ne vitet 1913-1920 u shperngulen rreth 10.000 shqiptare
dhe me 1920-1939 edhe 30.000 te tjere.
Fatkeqesisht autoritetet greke jo vetem i shperngulen
shqiptaret por as nuk i demshperblyen ata per pasurite e
patundshme qe lane.
Megjithate fale perpjekjeve te qeverise shqiptare si te
sulejman delvines,fan nolit,ahmet zogut,qeveria greke se
coi deri ne fund qellimin per shpernguljen e cameve. Kete
fakt historiografia greke e konsideron fatkeqesi e deshtim te
pafalshem te qeverise greke.
4. reagimi shqiptar grek-turk e ai nderkombetar ne teresi
ndaj shpernguljes se shqiptareve ne vitet 1913-1926.
Ashtu si ne kongresin e berlinit dhe ne konferencen e
ambasadoreve ne londer, de juro ne nenet e traktateve te
miratuara ne kete konference eshte se shqiptaret e mbetur
ne keto trojeu njihej e drejta e gjuhes dhe te drejtat per
pasurite e patundshme.
Keto te drejta ju njohen edhe shqiptareve te mbetur ne
zonat e aneksuara nga greqia. Ne protokollin e firences ne
17 dhjetor 1913 ne qofte se de juro keto te drejta iu njohen,
de fakto popullsia nuk gezoi asnje te drejte.
Shteti shqiptar jo vetem protestoi per shkeljen e ketyre te
drejtave, por mori masa per sistemin e muhaxhireve te
ardhur nga greqia. Autoritete greke vetem konstatonin
shkeljen e ketyre te drejtave, por nuk moren masa per ti
parandaluar ato. Vete mbreti konstandin theksonte se
57. 57
masakrat e kryera hapen nje hendek te thelle ne
marrdheniet ndermjet popujve. Pas luftes se pare boterore
fuqite e medha fitimtare e quajten me vend te fusnin ne
traktatin e paqes te sistemit te versajes disa dispozita te
vecanta per garantimin e te drejtave te pakicave. Ne
baze te ketyre traktateve nje varg vendesh te europes
eqendrore e juglindore perfsire jugosllavine e greqineu
angazhuan zurtarisht tu njihnin pakicat kombetare, brenda
kufijve te tyre te drejta te barabarta me kombin
mbizoterues ne shtetin perkates, duke u njohur pakicave ne
menyre te vecante lirine e shtypit dhe arsimimin ne gjuhen
ametare. Ne fakt keto te drejta i njohu dhe i vuri ne zbatim
vetem shteti shqiptar,kurse te shqiptaret ne serbi,mal te zi,
greqi ngelen akoma ne pozita pabarazie dhe gjendje tejet te
rende. Dhe e ashtuquajtura procedure e posacme per
mbrojtjen e te drejtave te pakicave kombetare ne lidhjen e
kombeve, e parashikuar ne statusin e kesaj organizate nuk
krijoi vec iluzione te perkohshme sepse vec zhurmes mbi
kujdesin e fatin e pakicave kombetare, sepse vec zhurmes
mbi kujdesin e fatin e pakicave kombetare nuk dhane
rezultate praktike (nenet 81,86,87,93 te traktatit te versajes,
qe perseriten ne traktatin e sen zhermenit ne austri ne
shtator 1919, nise,bullgari nentor 1919. traktatet per
hungarine qershor 1920. dhe doktrinen e se drejtes
nderkombetare eshte konsideruar se kjo krijoi per here te
pare bazen juridike per percaktimin e te drejtave te
minoriteteve baze qe u zgjerua dhe konsolidua me tej ne
traktatet qe u lidhen ne kete kohe 1919-1929 mes fuqive
aleate dhe greqise. Regjimi i minoriteteve plotesohet ne
kuadrin e lidhjes se kombeve, kur nje numer vendesh, duke
perfshire edhe ato ballkanike pranohenne organizaten e
gjeneves,duke bere deklarata te posacme, ku angazhohen te
respektojne te drejtat e minoriteteve.
58. 58
Dhe as mund te jepte e ngarkuar me nje varg pengesash
formale. Shembulli me kryesorishte se cdo ankese qe mund
ti drejtohet lidhjes se kombeve lidhur me problemin e
minoriteteve mund te pranohej per shqyrtim vetem nese per
kete problem shprehej ne favor te fakteve, te pakten njeri
prej anetareve te keshillit te lidhjes. Ne vend qe keto akte te
reja te pas luftes te gjendeshin lehtesi te reja juridike
nderkombetare per mbrojtjen e te drejtave te popullsise
shqiptare kompakte ne trojet e dhena padrejtesisht shteteve
fqinje shtetit shqiptar i rimekembur u vu ne pozita
paradoksale qe ti jepte llogari ne trajtimin e disa grupeve
etnike te parendesishme te perfshira brendas kufijve te tij,
sidomos ne jug. Kjo ishte nje tjeter shprehje e pozites se
inferioritetit qe iu imponua shqiperise ne marrdheniet
nderkombetare ne krahasim me shtetet e tjera te kesaj zone.
Keshtu shqiperia qendroi ne pozita mbrojtjeje kunder
shteteve fqinje deh persa i perket pakicave kombetare. Ne
kete pozite inferioriteti , ku shqiperia u pranua ne lidhjen e
kombevene 2 tetor 1921, qeveria shqiptare nenshkroi nje
deklarate para keshillit te lidhjes, kur cdo 6 muaj jep
njoftime te hollesishme per pakicat kombetare. Pra shteti
shqiptar per kete ceshtje ishte gjithmone nen tutelen e
vazhdueshme te organizates se gjeneves. Ndoshta kjo nuk
do te ngjallte dyshime,nese respekti do te ishte i dyanshem.
Por gjendja e popullsise shqiptare nuk u be ndonjehere
problem serioz ne organet e lidhjes. Me 11 janar 1923
mehdi frasheri kerkoi ne lidhjen e kombeve qe kjo
organizate te bente perpjekje per te lehtesuar fatin e
mjeruar te shqiptareve ne greqi, duke kujtuar se myslimanet
came nuk kame lidhej gjaku,gjuhe,zakonesh me elementin
turk.
Ne lidhjen e kombeve ne 1924 u ngrit komisioni miks.
Perpjekjet e tiranes pe te patur nje perfaqesues nuk u moren
59. 59
parasysh. Ky komision i kryesuar nga suedezi ekstrent e
filloi punen ne terrenne pranveren e vitit 1924, fillimisht ne
janine. Megjithate ne manipulimin grek u hartua nje
pyetesor i formes: jeni grek apo osman? Qeveria greke per
ti detyruar te pranonin se ishin turq, e donin me vullnet te
shkembeheshin.
5.- Reagimi shqiptar,grek,turk e ai nderkombetar ne teresi
ne periudhen qershor 1924-1941.
Megjithese shqiperia kishte hallet e saj ajo nuk ahrroi te
kujtohet per fatin e bijeve te saj jashte kufirit shteteror.
Ngjarjet ne periudhen maj-dhejtor 1924 ne shqiperi nuk e
lejuan per asnje cast vemendjen nga ceshtaj came. Ne
shtypin shqiptar te kohes sidomos pas ngjarjeve te qershorit
per ceshtjen e fatit te popullsise came te kercenuar nga
shkembimi ka patur nje jehone mjaft te madhe. Ne gazeten
dajti thuhej: greket perpiqen te bindin boten se camet e
duan vete shkembimin dhe dergimin ne anadoll. Nderkohe
ne greqi ishte shtuar dhuna. Qeveria greke ua ndaloi
shqiptareve te krishtere perdorimin e gjuhes shqipe. Ne
qofte se kjo gjuhe perdorej ngandonjeri atehere ky i fundit
njihet me emrin turk dhe degdisej ne turqi. Ne fakt pati
shume shqiptare qe siu binden ketij diktati. Si pasoje sic
shkruan nexhip aplan ne librin Shqiptaret dhe turqit, shume
fshatra te edrenes,burses,aukalias etj u mbushen me turq te
krishtere.
Manipulime u kryen edhe ne komisionin miks. Kjo per
faktin se ky komision vertet kishte kryetar asnjanes por
detyra e tij ishte thjesht te dilte arbitrar mes dy paleve te
marrveshjes dhe jo te mbronte interesat e nje pale te trete.
Si pasoje qeveria e qershorit smund te rrinte indiferente aq
