धानको पात बेरुवा र काडेदार हिस्पा सम्बन्धि जानकारि

1. धानको पात बेरुवा र कााँडादार खपटे
हिस्पाको पहिचान,जीवन चक्र तथा व्यवस्थापन
प्रस्तोता
िेम राज पन्त
बाली संरक्षण अहधकृ त
कृ षि ज्ञान के न्द्र, इलाम

2.  पात बेरुवा धानको प्रमुख िानीकारक कीरा मध्ये एक माहनन्छ
 पुतली वर्गमा (Order: Lepidoptera, Family: Pyralidae) पने हकरा
 बैज्ञाहनक नाम: हसनेफालोक्रोहसस मेहडनाहलस (Cnaphalocrocis medinalis)
 उत्पहि: बंर्लादेश
 यो मुख्य तया दहक्षण पुवी एहशयामा व्यापक फै हलएको छ
 हकरा लाग्ने बालीिरु: धान, मकै , र्हु, उखु र जंर्ली घासिरु
 िाल धान खेहत र्ररने प्राय सबैजसो हजल्लामा पात बेरुवाको प्रकोप पाइएको
पात बेरुवाको (Rice leaf roller/folder) परिचय
षकिाले के गर्छ
 पात बेछग र पातका हकनारािरु सेतो रेशा ले जोहडन्छ
 हकराले हित्र पहि बाट पात खान्छ र लाम्चचला र पारदगशी सेता धसागिरु देम्खन्छन।

3.  मलको िारी प्रयोर् हुने क्षेत्रले यसको संख्या द्रुत र्हतमा बृम्ि हुन प्रोत्सािन र्दगछ
 उच्च आद्रगता र छायादार क्षेत्रिरु,धानको खेत र वरपरको हसमानामा घााँसे झारको
उपम्स्थहत हकरा हवकासको पक्षधर छ
 हसंचाइ प्रणालीको साथ हवस्ताररत धान क्षेत्र, बहु धान बाली र कीटनाशक प्रेररत
पुनरुत्थान, हकराको प्रशस्तताका मित्वपूणग कारकिरू हुन् ।
के ले गर्ाछ बढी र्ेखा पर्छ त
कहा र्ेखा पर्छ
 सबै धान लाउने क्षेत्रमा र त्यसमा हन वर्ागयामा एकदम प्रशस्त मात्रामा देखा पछग न
 सामान्यतया छायादार क्षेत्र र धेरै मल िालेको धानको खेतमा देखा पछग न
 धान लाउने उष्ण क्षेत्रमा वर्ग िरर सहक्रय हुन्छन िने हशतोष्ण क्षेत्रमा मे देम्ख
अक्टोबर सम्म सहक्रय हुन्छन

4.  जीवनीलाई चार अवस्थामा बााँड्न
सहकने:
 अण्डा
 लािाग
 प्युपा
 वयस्क
 उपयुक्त वातावरणमा २५-३५
हदनमा जीवन चक्र पुरा र्नग सक्ने
 उपयुक्त वातावरणमा हमलेमा
एकै वर्गमा ४-५ पुस्ता उत्पादन
र्नग सक्ने
षकिाको पषहचान तथा जीवनी

5.  एक वयस्क पोथीले सरदर ५०-३०० वटा अण्डा
पाने
 अण्डा पाने हबरुवाका िार्िरु: पात र पातको
हशत
 अण्डा पाने तररका: एउटा-एउटा
र्रेर(मुख्यत)/झुण्डमा(१० वटा सम्म अण्डा)
 आकार: सानो, अण्डाकार(०.९० हमली हमटर
लामो र ०.३९ हमली हमटर चौडाइ)
 रंर्: हक्रम सेतो
 ३-४ हदनमा अण्डाबाट लािाग हनस्कने
अण्डा

6.  अण्डाबाट हनस्के को लािाग खैरो टाउको
को साथ िल्का पिेलो र मात्र १.५-२
हमहलहमटरको लामो र ०.२-०.३
हमहलहमटर चौडा हुन्छ
 लािागले पात खान सुरु र्छग र िररयो हुन
थाल्छ
 लािागले साधारणतया ४ पटक कााँचुली
फे ने र १५-२५ हदनमा ५ वटा अवस्था पार
र्री प्युपा अवस्थामा जाने
 पहछल्ला अवस्थामा लािाग २०-२५ हम.हम.
सम्म लामो, पातलो र शररर िररयो र
टाउको खैरो रंर्को हुने
 कहलला लािागले पात नबेररकन खान्छन
िने बयस्क लािागले पात बेछग न
लार्ाछ

7.  नयााँ बनेको प्युपा िल्का खैरो
हुन्छ जो पहछ रोतो खैरो बन्छ
 प्युपा पातमा बन्ने जसलाई
रेशको धार्ाले एक-अको
पातमा बाधेको हुने
 आकार: ९ हमहलहमटर लामो
 प्युपाको अवहध: ७-१० हदन
प्युपा

8.  पहिचान:
 िल्का खैरो रङ्गका र चम्चकलो
वयस्क पुतली हुन्छन
 पखेटामा दुई देम्ख हतनवटा बाङ्गा-
हटङ्गा कालो धसागिरु हुन्छन
 यो पुतली १०-१२ हमहलहमटर लामो र
पखेटा फै लाउदा १३-१५ हमहलहमटर
सम्म चौडा हुने
 रातको समयमा सहक्रय हुने र हदउाँसो
पातको मुहन पहि बस्ने हुन्छन
वयस्क

9.  पात बेरुवाको लािाग अवस्था हनकै िाहनकारक हुन्छ
 एउटा लािागले पातको लर्िर् २५ वर्ग से.हम. उपिोर् र्नग सक्दछ
 पात बेरुवा िारा हुने क्षेहत मित्वपुणग हुन सक्छ जब यसले झंडा पात को आहद िार् र
नहजकको अन्य दुई पातलाई असर र्छग
 धानको प्रकाशसंश्लेर्ण क्षमता कम र्दगछ
 वान्सपहतक अवस्थामा िएको क्षहत बाट पुन हबरुवा राम्रो हुन सक्छ तर जब पात
बेरुवाको प्रजनन अवस्थामा क्षहत पुयागउछ त्यो आहथगक दृहिकोणबाट हनकै मित्वपुणग
हुन जान्छ
 क्षहत: वातावरण र हकराको प्रकोप िेरर २१-५१% सम्म धानको उत्पादन कम र्नग सक्छ
 लािागले बनाएका घाउमा ढुसी र ब्याकटेररयाले आक्रमण र्रर थप क्षहत पुयागउन सक्ने
 तसथग धान खेहतमा पात बेरुवाको व्यवस्थापन धेरै मित्वपुणग छ
पात बेरुवाको आषथछक महत्व

10.  पातलाई बेरेर हित्र पहि बसी िररयो
पदाथग खाइहदन्छन्
 पातमा लाम्चचला र पारदगशी सेता
धसागिरु देम्खन्छन
 र्म्भीर प्रकोपको बेला पातको
हकनारािरु पुणग रुपमा सुक्दछन्
 पातको टुप्पो हतर अण्डाकारका
अण्डा देम्खन्छन
 पातमा जाहल जस्तो देम्खन्छ
 पातमा हदशा पहन देम्खन्छ
 पातमा ढुाँहस र अन्य घाउ देम्खन्छ
क्षषतको लक्षण

11.  हवहिन्न तररकाबाट पात बेरुवाको व्यवस्थापन तथा रोकथाम र्नग सहकन्छ, जस
मध्ये के हि यस प्रकार छन
 खेषत गने तरिका (Cultural method)
 जैषवक षनयन्त्रण (Biological method)
 वानस्पषतक तथा िसायषनक षविार्ी (Biopesticide & Chemical
control)
व्यवस्थापन तथा िोकथाम

12. खेषत गने तरिका
 पात बेरुवा प्रहतरोधात्मक जातिरु लर्ाउने
 आश्रयकताग घासिरु उखेलेर नि र्ने
 धान रोप्ने बेलामा स्वस्थ र बहलया बनागिरुको प्रयोर् र्ने
 बेनागको पातको टुप्पोमा देम्खएका फू लिरुलाई पातको टुप्पो चुाँडेर नि र्ने
 नाईटरोजनयूक्त मलको उहचत प्रयोर् र्ने र उपयुक्त दुररमा हबरुवा लर्ाउने
 धान खेतको राम्ररी र्ोडमेल र्ने
 बालीमा छाया पनग हदन हुदैन
 बहि पासो वा हचपहचपे पासो प्रयोर् र्री वयस्क पुतली जालमा पाने
 बालीको अबशेर्िरु िटाउन धान काहटसके पहछ खेत जोत्ने
 धान हित्राइसके पहछ खेत लाई के हि िप्ताको लाहर् बाजो छोड्ने
 कााँडेदार डोरी हलई दुवै छे उमा समातेर खेतको दुई छे उमा बस्ने र धानलाई क्रमश:हवपररत
हदशाहतर जाने।यसो र्नागले धानको पातमा रिेको पात वेरुवाका लािागिरु पानीमा खसेर नि
हुन्छन।

13.  हकराका प्राकृ हतक शत्रुिरु (हमत्रहजव) जस्तै र्ाइने हकरा, खपटे, बारुलो, भ्योर्ुतो, माकु रो को
संरक्षणमा ध्यान हदने
 धानको पात वेरुवा हकराको लािाग अवस्था हनयन्त्रण र्हनग Xanthopimpla emaculata परहजहव
प्रयोर् र्ने
 Pheidole sp. धानको पात वेरुवा हकराको लािागको हसकारी कहमला िो
 वयस्क हकरा देख्ना साथ िामीले टराइकोग्रामा हचलोहनस (Trichogramma chilonis) परहजहव
@५००००-१००००० प्रहत िेक्टरका दरले ६ चोहट प्रयोर् र्ने
 हब.टी.क्रु स्टाकी (Bacillus thuringiensis kursataki) नामक जैहवक हवर्ादी १.५ हम.ली. प्रहत
हलटर पानीमा हमसाई खेतमा छकग ने।प्रहत िेक्टर जहमनमा ५००-६०० हलटर जैहवक हवर्ादी र
पानीको झोल प्रयोर् र्ने
 ग्रेनुलोहसस (Granulosis) र न्युम्ियर पोहलिेडर ोहसस (Nuclear Polyhedrosis Virus) हवर्ाणुले
हकराको लािाग अवस्था हनकै मन पराउछ
 Rizwan et al (२०१९) ले र्रेको अनुसन्धानमा क्रमश Beauveria bassiana, Verticillium
lecani & Metarhizium anisopliae ले ७३.३३, ५७.७८ र ७४.४४% पात बेरुवा को मृत्युदर
पाएको छ
जैषवक षनयन्त्रण

14.  र्ाइको र्हुत १ हलटर, पानी १० हलटर र धुलो खुसागनी ३० ग्राम हमलाएर छकग दा
हकरा हनयन्त्रण िएको पाइएको छ
 हनमजन्य हवर्ादी अजाडीराक्टीन ०.१५% (जस्तै मल्टीमोर, हनकोहनम) ३-५ हमहल
प्रहत हलटर दरले छने
 प्रकोप बढी िएमा अम्न्तम हवकल्पको रुपमा बजारमा सहजलैसाँर् उपलब्ध हुने
सम्पकग हवर्ादी िोरपाइररफस २०% EC (जस्तै डसगवान, डरमेट) १.२५ हमहल
प्रहत हल वा कारटाप िाइडर ोिोराइड ४% GR(जस्तै अनुदान, हवदान) १ हमहल
प्रहतहलटर वा लचडासिोइलोहिन ५% EC(जस्तै एजेन्टप्लस, कारते) ०.५ हमहल
प्रहत हलटर दरले छने
वानस्पषतक तथा िसायषनक षविाषर् प्रयोग

15.  यो खपटे धानको खेतमा देम्खने िानीकारक कीरा मध्ये एक िो
 खपटे वर्गमा (Order: Coleoptera, Family: Chrysomelidae) पने हकरा
 बैज्ञाहनक नाम: हडिाहडस्पा आहमगजेरा (Dicladispa armigera)
 यो मुख्य तया दहक्षण पुवी एहशया(बंर्लादेश, िारत)मा व्यापक फै हलएको छ
 हकरा लाग्ने बालीिरु: धान, मकै , र्हु, उखु र जंर्ली घासिरु (Chrysopogan spp,
Sorghum halepense, Imperata cylindrica)
 िालका वर्गिरुमा तल्लो िुहममा हुने धान खेहतमा, प्राय जसो हजल्लामा यसको प्रकोप
पाइएको
कााँडार्ाि खपटे षहस्पा (Rice Hispa ) परिचय
षकिाले के गर्छ
 पातको माहथल्लो सति खाइ हदन्छ र सेतो समानान्तर धसागिरु देम्खन्छन

16.  मलको िारी प्रयोर् हुने क्षेत्रले यसको संख्या द्रुत र्हतमा बृम्ि हुन प्रोत्सािन र्दगछ
 ठु लो वर्ाग पहछ िलका पानी आउनु, हदन र रातको तापक्रमको हिन्नतम कम हुनु र
उच्च आद्रगता हुनु, धानको खेत हुनु र वरपरको हसमानामा आश्रय घााँसे झारको
उपम्स्थहत हकरा हवकासको पक्षधर छ
 एक हबरुवा देम्ख अको हबरुवा लर्ाउने दुरी कम हुनु यो हकरोको प्रकोप बढ्न
उपयुक्त हुन्छ
के ले गर्ाछ बढी र्ेखा पर्छ त
कहा र्ेखा पर्छ
 पाहन पने र पाहन जम्ने धानको क्षेत्रमा र वर्ागयामा एकदम प्रशस्त मात्रामा देखा पछग न
 सामान्यतया धेरै नाइटरोजन मल िालेको धानको खेतमा देखा पछग न
 धान लाउने उष्ण क्षेत्रमा वर्ग िरर सहक्रय हुन्छन िने हशतोष्ण क्षेत्रमा मे देम्ख
अक्टोबर सम्म सहक्रय हुन्छन

17.  जीवनीलाई चार अवस्थामा बााँड्न
सहकने:
 अण्डा
 लािाग
 प्युपा
 वयस्क खपटे
 उपयुक्त वातावरणमा २०-२५ हदनमा
जीवन चक्र पुरा र्नग सक्ने
 उपयुक्त वातावरणमा हमलेमा एकै
वर्गमा ६ पुस्ता उत्पादन र्नग सक्ने
 आहश्रत हबरुवाको अिावमा वयस्क
अवस्थामा सुसुप्त रुपमा रिने
षकिाको पषहचान तथा जीवनी

18.  एक वयस्क पोथीले सरदर ५५ वटा अण्डा पाने
 अण्डा पाने हबरुवाका िार्िरु: पातको टुप्पोतरर
तर मुहनपहि
 अण्डा पाने तररका: एउटा-एउटा र्रेर
 आकार: सानो, अण्डाकार (०.९९ हमली हमटर
लामो र ०.४१ हमली हमटर चौडाइ)
 रंर्: सुरुमा हफक्का पिेलो पहछ िलका खैरो
 अण्डालाई खपटेले िलका कालो पदाथग उत्पादन
र्री छोप्दछ
 ५-७ हदनमा अण्डाबाट लािाग हनस्कने
अण्डा

19.  अण्डाबाट हनस्के को लािाग खैरो टाउको,
शररर हक्रहम सेतो र मात्र २.४
हमहलहमटरको लामो हुन्छ
 लािागले सुरुङ बनाउदै पात खान सुरु
र्छग
 लािागले साधारणतया ३ पटक कााँचुली
फे ने र १५ हदनमा ४ वटा अवस्था पार
र्री प्युपा अवस्थामा जाने
 पहछल्ला अवस्थामा लािाग ५.५ हम.हम.
सम्म लामो, टाउको खैरो र शररर िलका
पिेलो रंर्को हुने
लार्ाछ

20.  प्युपा खैरो हुन्छ
 लािागले बनाएको
सुरुङ हित्र प्युपा बन्छ
 आकार: ४.९
हमहलहमटर लामो
 प्युपाको अवहध: ५
हदन
प्युपा

21.  पहिचान:
 सानो, चम्चकलो र िल्का हनलो वा
कालो रङ्गको वयस्क खपटे
हुन्छन
 कााँडा दार पखेटा हुन्छन
 यो खपटे मोटामोहट वर्ागकार हुन्छ र
५ हमहलहमटर लामो हुन्छ
 खपटेले प्युपा अवस्थाबाट हनस्के
पहछ पात खान थाल्छ र पोहथले ३-४
हदन पहछ अण्डा हदन शुरु र्छग र यो
हनरन्तर १ महिना सम्म रिन्छ
वयस्क

22.  हिस्पाको दुवै लािाग र वयस्क अवस्था िाहनकारक हुन्छन्
 पातको िररयो पदाथग खाइहदन्छन्
 धानको प्रकाशसंश्लेर्ण क्षमता कम र्दगछ
 क्षहत: वातावरण र हकराको प्रकोप िेरर २०% सम्म धानको उत्पादन कम र्नग सक्छ
 लािागले बनाएका घाउमा ढुसी र ब्याकटेररयाले आक्रमण र्रर थप क्षहत पुयागउन सक्ने
 नोक्सान पुयागएको पातमा सेता धसागिरु र सेता धब्बािरु देम्खन्छन
 प्रवाहित पातका िार्िरु प्राय आइलाउछन, सुक्दछन र पिेलो हुन्छन
 र्म्भीर रुपमा संक्रहमत हुदा धानको खेत जले जस्तो देम्खन्छ
 पातको टुप्पो हतर अण्डाकारका अण्डा देम्खन्छन
 तसथग धान खेहतमा कााँडेदार हिस्पाको व्यवस्थापन मित्वपुणग छ
कााँडेर्ाि षहस्पाको आषथछक महत्व ि क्षषतको लक्षण

23. क्षषतको लक्षण

24.  हवहिन्न तररकाबाट हिस्पाको व्यवस्थापन तथा रोकथाम र्नग सहकन्छ, जस मध्ये
के हि यस प्रकार छन
 खेषत गने तरिका (Cultural method)
 जैषवक षनयन्त्रण (Biological method)
 वानस्पषतक तथा िसायषनक षविार्ी (Biopesticide & Chemical
control)
व्यवस्थापन तथा िोकथाम

25. खेषत गने तरिका
 हिस्पा हकराको प्रहतरोधात्मक जातिरु लर्ाउने
 आहलिरु सफा राख्ने र आश्रयकताग घासिरु उखेलेर नि र्ने
 धान रोप्ने बेलामा स्वस्थ र बहलया बनागिरुको प्रयोर् र्ने
 बेनागको पातको टुप्पोमा देम्खएका फू लिरुलाई पातको टुप्पो चुाँडेर नि र्ने
 नाईटरोजनयूक्त मलको उहचत प्रयोर् र्ने र उपयुक्त दुररमा हबरुवा लर्ाउने
 व्याडमा टम्म पानी जमाएर पानीमा उत्रेका खपटेलाई जम्मा र्री नि र्ने
 बालीको अबशेर्िरु िटाउन धान काहटसके पहछ खेत जोत्ने
 िातले वा िाते झूल प्रयोर् र्रर हकरा संकलन र्ने र माने

26.  हकराका प्राकृ हतक शत्रु (हमत्रहजव) रेडुहिड पतेरो (Reduvid bug) को संरक्षणमा
ध्यान हदने
 धानको हिस्पाको फु ल अवस्था हनयन्त्रण र्नग टराइकोग्रामा हचलोहनस
(Trichogramma Zahiri), हकराको फु ल र लािाग अवस्था हनयन्त्रण र्नग
Neochrysocheris spp. र हकराको लािाग र प्युपा अवस्था हनयन्त्रण र्नग
Scutibracon hispae परहजहव प्रयोर् र्ने
 Beauveria bassiana लाई हिस्पा को लाहर् जैहवक हनयन्त्रणको रुपमा हलन
सहकन्छ
जैषवक षनयन्त्रण

27.  धतुरो को पातबाट हनम्स्कने झोल १.५ ग्राम प्रहत हलटर पाहनमा हमलाएर छकग दा
९४.७४% हकरा हनयन्त्रण िएको पाइएको छ (Bhattacharjee & ray, 2009)
 हनमजन्य हवर्ादी अजाडीराक्टीन ०.१५% (जस्तै मल्टीहनम, हनकोहनम) ३-५ हमहल
प्रहत हलटर दरले छने
 प्रकोप बढी िएमा अम्न्तम हवकल्पको रुपमा बजारमा सहजलैसाँर् उपलब्ध हुने
सम्पकग हवर्ादी िोरपाइररफस २०% EC (जस्तै डसगवान, डरमेट) १.२५ हमहल
प्रहत हल वा मालाहथयन ५०% EC (जस्तै साइहथयन, अनु मालाहथयन) १.५ हमहल
प्रहतहलटर वा लचडासिोइलोहिन ५% EC(जस्तै एजेन्टप्लस, कारते) ०.५ हमहल
प्रहत हलटर पानीमा हमसाइ छने
वानस्पषतक तथा िसायषनक षविाषर् प्रयोग

28. धन्यवाद