Оюутнуудад зориулсан лекц: № 1 УЭДС-ийн багш С.Ганзүг Зохион байгуулсан: НЭГДСЭН ТЭНХИМ

1. Оюутнуудад зориулсан лекц: № 1
Хичээлийн сэдэв:
Өнгөний тухай ойлголт
УЭДС-ийн багш С.Ганзүг
Зохион байгуулсан: НЭГДСЭН ТЭНХИМ

2. Солонгын долоон өнгийг эцэг өнгө.
Цагаан өнгийг эх өнгө гэнэ. Эх өнгийг эцэг өнгүүдтэй
хольж гарсан өнгийг хүү өнгө гэнэ.

3. Өнгө гэдэг нь аливаа бодис юмсаас цацрах,
ойх гэрлийн долгионы нүднээ хүртэх сэрэл юм.
Өнгө харахын тулд гэрэл хэрэгтэй. Гэрэл тусах үед зарим өнгө
нь тухайн зүйлээс тусч байхад нөгөө хэсэг нь түүнд шингэдэг.
Бидний нүд зөвхөн туссан эсвэл туссан өнгийг л хардаг.
өнгө

4. 1. АЛИВАА БОДИС ЮМСААС ЦАЦРАХ, ОЙХ ГЭРЛИЙН ДОЛГИОНЫ
НҮДНЭЭ ХҮРТЭХ СЭРЭЛ:
улаан өнгө (цусны өнгө мэт өнгө)
шар өнгө (алт, гууль зэргийн өнгө)
цагаан өнгө (цас, сүү мэтийн өнгө)
хар өнгө (цагааны эсрэг өнгө)
цэнхэр өнгө (эд юмны зүс байдал тэнгэрийн өнгөтэй үзэгдэх) - Цэнхэр
өнгө чинь... шилийн аяар мэлтэлзэнэ. Д.Нацагдорж. Архи.,
үндсэн өнгө (а. Цагаан, шар, улаан, хөх, хар өнгө; б. Тухайн зүйлийн
өөрийн нь уг өнгө),
үндсэн гурван өнгө (улаан, шар, хөх өнгө),
завсрын өнгө (үндсэн хоёр өнгийг хооронд нь найруулж гаргасан өнгө),
хурц өнгө (юмны будаг, гэрлийн ялгавар их тод) - Хурц өнгөтэй боловч
чанар нь муу. В.Инжаннаши. Нэгэн давхар асар.,
тод өнгө (юмны будаг, гэрлийн ялгавар тод),
бүдэг өнгө (юмны будаг, гэрлийн ялгавар тод бус),
элгэн өнгө (улаан бараан хоёр холилдсон өнгө),
олон өнгө (төрөл бүрийн өнгө холилдсон эрээн алаг байдал),

5. өнгө алдах (а. Юмны будаг гутаж гундах; б. Царай үзэмжгүй болох - Үс нь
сэгсийж үзэсгэлэнт царай нь өнгө алдсан... байлаа. Б.Чойндон. Галбын
говьд; в. Хүч тарга буурах),
өнгө буурах (а. Зүс, будаг гандах; б. Зүс царай муудах) - Манай охидын өнгө
буурахгүй юм. В.Инжаннаши. Нэгэн давхар асар.,
өнгө орох (а. Үзэмж сайжрах, өнгө сайтай болох - Гуулин тавгийг арчаад
байсан нь өнгө орно. “Цог” сэтгүүл; б. Будаг суух - Цагаан алчуурт минь
ягаан өнгө оров. И.Дамбажав. Монгол үгийн дээж; в. Таргалж тэвээрэх),
өнгө хорших (хоёроос дээш өнгийг хольж найруулах) - Төрийн далбаагаар
өнгө хоршин угтсан... Улаанбаатар минь. Ш.Цогт. Од.,
өнгө зүс [хоршоо] (а. Хүн, амьтан, эд юмсын харагдах байдал; б. Нүүр
царайны үзэмж, цог жавхаа) - Яагаад өнгө зүс муутай байна. Ц.Уламбаяр.
Зовлон жаргал.,
өнгө будаг [хоршоо] (аливаа зүйлийн зүс, будгийн ялгавар),
өнгө өнгийн (а. Олон өнгийн, өнгө өнгийн будаг (олон өнгийн будаг); б. Олон
зүсмийн),
өнгийн хангайн (төрөл бүрийн) - Цэргийн сэлэм зүүсэн, эрээвэр хураавар
өнгийн хангайн гуйлгачин… зөндөө ажээ. Б.Ринчен. Үүрийн туяа;

6. 2. ЮМНЫ ГАДАР ТАЛ:
дээлийн өнгө (дээлийн гадна талд татах даавуу, бөс зэрэг),
гудасны өнгө (гудас өнгөлөх даавуу),
өнгө нэхий (хонь, ямааны элдсэн арьсанд ямар нэгэн гадар
татаагүй нь),
өнгө нэхий дээл (бөс бараагаар гадарлаж оёогүй нэхий дээл)
-Өнгө нэхий дээлтэй нэгэн залуу орж ирэв. Ч.Ойдов. Их
жанжин Сүхбаатар танаа.,
өнгө татах (дээл өнгөлөх),
өнгө дотор [хоршоо] (юмны хоёр тал буюу гадар, дотор тал),
өнгө үзүүлэх [хуучирсан] (байлдахын урьд цэргийг тэгшлэн
жагсааж дайсанд сүр үзүүлэх);

7. 3. Гадаад байдал, үзэмж:
өнгө чанар (аливаа зүйлийн бодит шинж тэмдэг),
өнгө сайтай (үзэмж сайтай),
өнгө гартал зүлгэх (гэрэлтэж гялалзтал нь арчих),
өнгөө гээх (царай зүс доройтох),
өнгө засах (а. Царай зүс сайжрах; б. Малын тарга тэвээрэг
нэмэгдэх),
өнгө хиртэх (а. Царай зүс доройтох; б. [шилжсэн] Охин бие
эвдэрч, хүүхэн хүн болох),
өнгө мөнгөнд шунах (а. Үзэмж болоод хөрөнгөд нь шунах; б.
[шилжсэн] Хээл хахуульд автах),
өнгө байдал [хоршоо] (аливаа зүйлийн ерөнхий төлөв, төрх) -
Эдгээр зүйлийн ёслол хөгжмийн дүрэм хэмжээ ба өнгө байдал
сүрдэх цочоох тул манай хойд газар одоо
хэрэггүй. В.Инжаннаши. Хөх судар.,

8. өнгө гэрэл [хоршоо] (үзэмж, гадаад байдал) - Туг хиурын өнгө
гэрэл өчүүхэн ч буурахгүй. В.Инжаннаши. Хөх судар.,
өнгө жавхаа [хоршоо] (а. Гадаад өнгө үзэмж; б. Хийморь, сүлд
толио) - Царай нь нэг л өнгө жавхаа муутай байна. Сүн улсын
хүйтэн уулын бичиг.,
өнгө үзэмж [хоршоо] (а. Юмны нүдэнд харагдах гадаад байдал;
б. Өнгөний зохицол),
өнгөнд унах (үзэмж сайханд нь ихэд шунан дурлах),
өрөнд унавал үгүйрнэ, өнгөнд унавал үхнэ [хуучирсан]
(өртэй хүн ядуу зүдүү амьдардаг, өнгө үзэмжид дурласан хүн
золгүй явдалтай учирдаг гэсэн санаа),

9. өнгийг нь үзээд, эрдэнийг нь гээх [зүйр цэцэн үг] (юмны
үзэмжид хууртах гэсэн санаа),
өнгө мөнгө нийлбэл үнэнийг үзэхгүй болно, өвөл хавар
нийлбэл зуныг үзэхгүй болно [зүйр цэцэн үг] (өнгө мөнгөөр
бүхнийг шийдвэл хээл хахуульд автагдах, өвөл хаврын улирал
удаан үргэлжилбэл зун болохгүй гэсэн санаа);

10. 4. [шилжсэн утга] Хурьцлын явдал: өнгөний өвчин (голдуу
хурьцлын замаар тусах халдварт өвчин);

11. 5. [шилжсэн] Аливаа юмс үзэгдлийн ерөнхий шинж,
төлөв: цагийн өнгө (тухайн цагийн байдал), жилийн
өнгө (тухайн жилийн ерөнхий төлөв), хэргийн өнгө (хэрэг
явдлын байдал төлөв);

12. 6. [шилжсэн утга] Үг яриа, сэтгэлийн аяс, онцлог: өнгө
дуу (дуу чимээний хэмнэл, онцлог) - Улирах өнгө дууны
мөн чанар хоосон... ажгуу. В.Инжаннаши. Улаанаа ухилах
тэнхим., найруулгын өнгө (санаагаа илэрхийлэн гаргах
найруулан бичигчийн онцлог), дууны өнгө (дуу хоолойны
янз), ярианы өнгө (үг ярианы ерөнхий чиг), сэтгэлийн
өнгө (сэтгэлийн аяс).

13. •улаан өнгө - цусны өнгө мэт өнгө
•шар өнгө - алт, гууль зэргийн өнгө
•цагаан өнгө - цас, сүү мэтийн өнгө
•хар өнгө - цагааны эсрэг өнгө
•цэнхэр өнгө - эд юмны зүс байдал тэнгэрийн өнгөтэй үзэгдэх
•үндсэн өнгө - а. Цагаан, шар, улаан, хөх, хар өнгө б. Тухайн зүйлийн өөрийн нь уг өнгө
•үндсэн гурван өнгө - улаан, шар, хөх өнгө
•завсрын өнгө - үндсэн хоёр өнгийг хооронд нь найруулж гаргасан өнгө
•хурц өнгө - юмны будаг, гэрлийн ялгавар их тод
•тод өнгө - юмны будаг, гэрлийн ялгавар тод
•бүдэг өнгө - юмны будаг, гэрлийн ялгавар тод бус
•элгэн өнгө - улаан бараан хоёр холилдсон өнгө
•олон өнгө - төрөл бүрийн өнгө холилдсон эрээн алаг байдал
•өнгө алдах - а. Юмны будаг гутаж гундах; б. Царай үзэмжгүй болох Үс нь сэгсийж
үзэсгэлэнт царай нь өнгө алдсан... байлаа. Б.Чойндон. Галбын говьд в. Хүч тарга буурах

14. •өнгө буурах - а. Зүс, будаг гандах; б. Зүс царай муудах
•өнгө орох - а. Үзэмж сайжрах, өнгө сайтай болох - Гуулин тавгийг арчаад байсан нь өнгө
орно. “Цог” сэтгүүл; б. Будаг суух- Цагаан алчуурт минь ягаан өнгө оров. И.Дамбажав.
Монгол үгийн дээж; в. Таргалж тэвээрэх
•өнгө хорших - хоёроос дээш өнгийг хольж найруулах
•өнгө зүс - а. Хүн, амьтан, эд юмсын харагдах байдал; б. Нүүр царайны үзэмж, цог жавхаа
•өнгө будаг - аливаа зүйлийн зүс, будгийн ялгавар
•өнгө өнгийн - а. Олон өнгийн, өнгө өнгийн будаг олон өнгийн будаг
•өнгийн хангайн - төрөл бүрийн
•дээлийн өнгө - дээлийн гадна талд татах даавуу, бөс зэрэг
•гудасны өнгө - гудас өнгөлөх даавуу
•өнгө нэхий - хонь, ямааны элдсэн арьсанд ямар нэгэн гадар татаагүй нь
•өнгө нэхий дээл - бөс бараагаар гадарлаж оёогүй нэхий дээл
•өнгө татах - дээл өнгөлөх
•өнгө дотор - юмны хоёр тал буюу гадар, дотор тал

15. •өнгө үзүүлэх - байлдахын урьд цэргийг тэгшлэн жагсааж дайсанд сүр үзүүлэх
•өнгө чанар - аливаа зүйлийн бодит шинж тэмдэг
•өнгө сайтай - үзэмж сайтай
•өнгө гартал зүлгэх - гэрэлтэж гялалзтал нь арчих
•өнгөө гээх - царай зүс доройтохнгө засах - а. Царай зүс сайжрах; б. Малын тарга
тэвээрэг нэмэгдэх
•өнгө хиртэх - а. Царай зүс доройтох; б. [шилжсэн] Охин бие эвдэрч, хүүхэн хүн
болох
•өнгө мөнгөнд шунах - а. Үзэмж болоод хөрөнгөд нь шунах; б. [шилжсэн] Хээл
хахуульд автах
•өнгө байдал - аливаа зүйлийн ерөнхий төлөв, төрх
•өнгө гэрэл - үзэмж, гадаад байдал
•өнгө жавхаа - а. Гадаад өнгө үзэмж б. Хийморь, сүлд толио
•өнгө үзэмж - а. Юмны нүдэнд харагдах гадаад байдал; б. Өнгөний зохицол
•өнгөнд унах - үзэмж сайханд нь ихэд шунан дурлах

16. •өрөнд унавал үгүйрнэ, өнгөнд унавал үхнэ - өртэй хүн ядуу зүдүү амьдардаг, өнгө үзэмжид
дурласан хүн золгүй явдалтай учирдаг гэсэн санаа
•өнгийг нь үзээд эрдэнийг нь гээх - юмны үзэмжид хууртах гэсэн санаа
•өнгө мөнгө нийлбэл үнэнийг үзэхгүй болно, өвөл хавар нийлбэл зуныг үзэхгүй болно -
өнгө мөнгөөр бүхнийг шийдвэл хээл хахуульд автагдах, өвөл хаврын улирал удаан
үргэлжилбэл зун болохгүй гэсэн санаа
•өнгөний өвчин - голдуу хурьцлын замаар тусах халдварт өвчин
•цагийн өнгө - тухайн цагийн байдал
•жилийн өнгө - тухайн жилийн ерөнхий төлөв
•хэргийн өнгө - хэрэг явдлын байдал төлөв
•өнгө дуу - дуу чимээний хэмнэл, онцлог
•найруулгын өнгө - санаагаа илэрхийлэн гаргах найруулан бичигчийн онцлог
•дууны өнгө - дуу хоолойны янз
•ярианы өнгө - үг ярианы ерөнхий чиг
•сэтгэлийн өнгө - сэтгэлийн аяс

17. өнгө
Энэ бол нарны гэрлээр тодрон бидэнд мэдэгдэж байгаа байгаль, нийгмийн нэгэн
түгээмэл үзэгдэл ажээ.
• Ер нь ямар нэгэн гэрэл байхгүй бол өнгө байхгүй
COLOR

18. Өнгөний тухай ойлголт. Өнгө судлалын шинжлэх ухаан бол харьцангуй залуу
шинжлэх ухаан юм. XVII зууны үеэс хүмүүс өнгийг системчлэх оролдлогыг хийж
эхэлжээ.
Өнгө гэж юу вэ?
• Энэ бол нарны гэрлээр тодрон бидэнд мэдэгдэж байгаа байгаль, нийгмийн нэгэн
түгээмэл үзэгдэл ажээ.
• Ер нь ямар нэгэн гэрэл байхгүй бол өнгө байхгүй.
Нарны гэрлийн туяа өнгөгүй мэт харагдах боловч түүнийг задлахад солонгын өнгүүд
үүсдэгийг гэрлийн задрал буюу спектор гэдэг
Спекторын өнгүүд тогтмол тодорхой дэс дараалалтай байдаг.
Үүнд: улаан улбар шар шар ногоон цэнхэр хөх ягаан гэсэн долоон өнгө ийм
дараалалтай байдаг

19. • Өнгөний тухай асуудал нь үе үөийн эрдэмтэн мэргэдийн анхаарлыг татсаар ирсэн
байдаг. Өнгөний тухай Леонардо да Винчи, И.Нюьтон, И.В.Гёте, Михаил Ломоносов,
Чарльз Дарвин, Альберт Эйнштэйн зэрэг суут хүмүүс бичиж, судалж байжээ.
• Биднийг хүрээлэн буй бүх эд зүйл, юмс нь байгалийн (улаан мод, ногоон чулуу, зааны
яс, алт зэс гэх мэт бусад биет) өнгөтэй байхын дээр эд зүйлсийн гадаргуун дээр будаг
эсвэл тусгай
бодис түрхэх, найрлагад өнгө оруулан зохиомол өнгөтэй болгодог.
• Гэрлийн урсгалын нөлөөгөөр бидний нүдэнд үзэгдэж байгаа гэрлийн өнгийн
цацралтаас үүсэн сэрэхүйг өнгө гэнэ.
.

20. • Өнгө ба гэрэл нь салшгүй холбоотой. Цагаан юм шиг харагддаг нарны гэрэл нь харилцан
адилгүй долгионы урттай, нэг хэсэг цацрагаас бүрэлддэг байна.
• Харилцан адилгүй долгионтой гэрлийг олон төрлийн бодис, эд юмс янз бүрээр шингээж,
ойлгох тул түүнээс янз бүрийн өнгийг ялган харах бүрэн боломжтой.
• Хүн 380-760 нм (нанометр) долгионы уртын хооронд өнгийг ялгаж чаддаг. 1нм=1/1000000000
=10-9м
• Өнгийг шинжлэх ухааны үндэслэлтэйгээр системчлэн мөрдсөн нь И.Нюьтон (1680), И.В.Гёте
(1810) нарын өнгөний гурвалжин юм

21. Улаан, шар, хөх өнгийг үндсэн өнгө гэнэ.
Завсрын өнгөнөºс дахиад өөр өнгө гаргахыг нэмэлт
өнгө гэх бөгөөд үүнийг хоёрдугаар эрэмбийн өнгө гэнэ.
Үндсэн өнгө
Үндсэн өнгөнөөс
бусад бүх өнгө үүснэ.

22. 2-догч завсарын өнгө
Үндсэн өнгийг хооронд нь ижил хэмжээнд холиход
үүссэн өнгийг 2-догч завсарын өнгө гэнэ.
Үндсэн өнгөний дундаас үүссэн өнгийг завсрын өнгө
гэх бөгөөд үүнд ногоон, ягаан, улбар шар өнгүүд орно.
Эдгээр өнгөнөөс бүрдсэн өнгийн дугуйг нэгдүгээр
эрэмбийн өнгө гэдэг.

23. Завсарын өнгийг үндсэн өнгөтэй ижил
хэмжээнд холиход үүссэн өнгийг 3-дагч
завсарын өнгө гэж нэрлэнэ.

24. "Монгол Домчийн судраас"... СҮНС, ХИЙ ЧИЙГ ТООС
Аливаа амьд бие хий, чийг, тоос гэсэн гурван махбодоос
тогтох бөгөөд энэ гурвын нэгдэл дээр амь буюу сүнс ирж
сууснаар амьд болдог байна.
Амь нь сүнс, эд нь хий чийг тоос. Хүний биеийн жингийн
70% ус, 20% нь яс булчин үлдэх 10% агаар байдаг бол
манай гаригийн гадаргын ус 70%-г ус, 20%-г хуурай газар,
агаар мандал 10%-г тус тус эзэлдэг байна.
Биеийн эсийн хий чийг тоосны харьцаа мөн дээрхийн адил
байдаг. Хүн хоол идэхгүй сар орчим амьдарч чадах бол
усгүйгээр долоо хоногоос илүү харин агааргүйгээр ганц
хором ч амьд байж чаддаггүй хэврэг өчүүхэн нэгэн.
Өөрөөр хэлбэл бид эх дэлхийнхээ агаараар амьсгалдагаа,
рашаанаар нь ундаалдагаа, газар шороон дээр нь ургасан
бүхнээр нь ундаалж хооллодогоо умартан цэнхэр гаригтаа
зүй бус хандаж байгаа нь өөрсдийгөө үхэл рүүгээ туун
аваачиж байгаагаас ялгаагүй болжээ.
Хий
Чийг Тоос
Гал
Ус
тэнгэр
Тоос чийг хий дэнс хорвоогийн эх
Хорвоо өөрөө амин чанарын эх
Хөх нуруутууд хүмүүний уг

28. Гэрлийн спектрийн хууль
Английн эрдэмтэн Исаак Ньютон 1672 онд гэрлийн долгионы өнгийн
хуулийг нээсэн байна. Тэрээр энэ өнгийн судлалыг спектргэж нэрлэсэн.
И.Ньютон спектрийн өнгүүдийг дугуйд байрлуулж,спектрт үндсэн өнгө болох шар,
улбар,улаан өнгийн эрэмбийг долгионих урттай улаан өнгийн хэсэг, дугуйн нөгөө хэсэгт байрлах хөх,
цэнхэр нил ягаан өнгийн эрэмбийг долгионы бага урттай өнгийн хэсэг гэж үзжээ.
Хүний яаж хардаг вэ?
Хүн юмс үзэгдлийг тухайн гадаргуугаас ойсон гэрлийн цацрагийн тусламжтайгаар хүлээн авдаг.
Жнь: ургамал ногоон харагдахын учир нь ногоон өнгийг сайн ойлгодог,
цас, цаас цагаан харагдах нь гэрлийн бүх цацрагийг ойлгодогтой холбоотой.
Бүх гэрлийн цацраг биед шингэвэл бие хар өнгөтэй харагддаг.
Бие ямар өнгөтэй харагдах нь тухайн гэрлийн цацрагийг ойлгосон, эсвэл шингээснээс шалтгаална.

29. Өнгийг мөн өөрөөр системчилдэг.
Үүнд: а. Хромат буюу өнгө бүрдмэл.
Энд улаан, ягаан, шар, хөх, цагаан
хүртлэх бүх өнгөнүүд багтана.
б. Ахромат өнгө бүрдмэл биш.
Энд цагаанаас хар хүртлэх өнгөгүй
өнгөнүүд орно.
Хар цагаан 2 бол өнгө биш төлөв
гэж яюна. Хар бол сүүдэр бнгийн
полгион огт байхгүй, цагаан бол
гэрэл болон бүх өнгийн долгион
нэгдсэн хэлбэр гэж үзнэ.

30. Хромат өнгийг дараах шинжээр нь ангилна.
A. Дулаан өнгө. Шар, улбар шараас улаан хүртлэх
тэдгээрийн завсрын өнгөнүүд,
B. Хүйтэн өнгө. Ногоон, хөхөөс нил ягаан хүртлэх
тэдгээрийн завсрын өнгөнүүд,
C. Нэмэлт өнгө. Хөхөөс улбар шар, ногооноос улаан, нил
ягаанаас шар өнгөнүүд, Өнгийн дугуйд нэг нэгнийхээ
эсрэг байрлах өнгөнүүд юм
ДУЛААН ӨНГӨ
ХҮЙТЭН ӨНГӨ

31. ДАДЛАГА АЖИЛ:
Өнгийн тойрог зурж, өнгөөр ялган будах
/өнгө найруулж сурах/